Плошча Перамогі

2

Шмат рознага люду трапляла некалі ў горад праз Паўднёвую браму. Заяжджалі ў яе багатыя купцы з вазамі, поўнымі дзівосных рэчаў, што працавалі самі па сабе, варта было толькі слова сказаць, а за слова трэба было выкласьці некалькі залатых; завітвалі звычайныя гандляры, везучы на продаж тое, што заўсёды можна прадаць у горадзе, бо горад вечна мае ў нечым патрэбу, нават калі яму ўсяго хапае; прыбывалі вандроўнікі ў дзіўных строях, на нізкіх кабылках, самі нізкарослыя ды з хітрымі насамі і вузкімі вачыма, і ніхто ня ведаў, што ў іх за справы ў сталіцы – але прапускалі і іх, бо што за горад без вандроўнікаў і іхных незразумелых гаворак. Прыяжджалі вучоныя і іншаземныя паслы з сваімі слугамі, памочнікамі ды перакладчыкамі. Прыходзілі пехам бадзягі – і простыя людзі. Бываюць такія простыя людзі, на выгляд зусім як мы, але якім часам сьвярбіць у пятках так, што яны зрываюцца з наседжанага месца і рушаць куды вочы глядзяць. Праціскаліся праз Паўднёвую браму вялізныя абозы зброі, якую любіў закупляць кароль, каб пачувацца ў бясьпецы, і фургоны з жывёламі для каралеўскага заапарку. Але часьцей за ўсё празь яе ў горад траплялі сяляне з навакольных вёсак, каб у рыначны дзень выкласьці на галоўнай плошчы тое, што вырашчана, ды выкапана, ды выгадавана, ды забіта, ды засолена, ды завэнджана, ды заўсёды зь любоўю і смакам… Выкласьці, прадаць і ўвечары пакінуць горад – калі ўдасца, вядома, бо былі сярод іх і тыя, хто ішоў у шынок і заставаўся ў горадзе датуль, пакуль не прапіваў усё даастачы.

Брама прапускала ўсіх – а варта сачыла ня надта пільна, бо які ж гэта горад без гандляроў і прайдзісьветаў, махляроў і бадзягаў, п’яніц і мантачоў.

Гэтак было калісьці. Але з таго часу, як кароль выправіўся на вайну, перад брамай перасталі тоўпіцца госьці і гандляры, усё менш народу прыяжджала ў горад, усё часьцей яна стаяла пустая, а то і зусім замкнёная. І ўсё часьцей вартаўнікі сядзелі на вежы цэлы дзень, трывожна ўзіраючыся ў далягляд за ўзгоркам, і ўсё часьцей тых, хто ўсё ж набліжаўся да брамы, каб трапіць у горад, дапытвалі і аглядалі, бо гэта маглі быць шпіёны іншаземных дзяржаваў. І ўсё радзей сяляне прывозілі тавар на рынак, бо людзі ў горадзе бяднелі, а кошты расьлі, дый у саміх сялянаў справы ішлі ня надта добра.

У той вечар вартаўнік Драхман прачнуўся ад стрэлу. Так, ён заснуў, увесь дзень углядаючыся ў трывожны, цёмны лес на даляглядзе, ад якога да брамы ішла паўколам шырокая дарога – і сам не заўважыў, як праваліўся ў сон. Сон быў нядобры: нібы прысеў Драхман па вялікай патрэбе, натужыўся, прыплюшчыў вочы, а калі адплюшчыў: сядзіць ён на слупе, такім высокім, што дух займае, і месца на канцы таго слупа хапае толькі для яго і ягоных расстаўленых ног. Паспрабуй падняцца ці ўхапіцца за што – і паляціш у прорву, толькі й застаецца, што сядзець у такой паставе і не варушыцца.

Таму прачнуцца было для Драхмана вялікай палёгкай. Падхапіўшы піку і асьцярожна вызірнуўшы з вузкай байніцы, ён пабачыў за некалькі крокаў ад брамы босага жаўнера, які, задраўшы галаву, абводзіў злоснымі вачыма гарадзкія муры. У руках жаўнера яшчэ дымілася стрэльба. А побач зь ім, апусьціўшы вочы, стаяла дзяўчына ў сіняй сукенцы і калупала пазногці. Можна было падумаць, што жаўнер напаў адзін на цэлы горад. І быў упэўнены ў сваёй перамозе!

Карацей, нічога не зразумела.

«Ты хто такі? – крыкнуў Драхман. – Ты страляў? Я табе зараз стрэлю!»

«Што, наклаў у штаны? – адгукнуўся жаўнер. – Думаў, вайна? Не, браце, вайна скончылася. З чым цябе і віншую! Адчыняй! Ды хутчэй варочай сваім тоўстым задам!»

Разважаючы, чаму той жаўнер так размаўляе – мае, пэўне, права? – Драхман спусьціўся да брамы, але адчыняць ня стаў. Паглядзеў у акенца, спытаў сувора:

«А ці ведаеш ты, што бывае за абразу каралеўскай варты? Я вартаўнік Драхман, я такіх, як ты, маю права адразу ў турму! Зараз арыштую імем караля – і табе на галоўнай плошчы бізуноў прапішуць! Ды столькі, што ні сесьці, ні ўстаць ня зможаш! А ну кажы, што табе трэба – і пакладзі сваю гармату!»

«Каму што прапішуць, гэта мы яшчэ пабачым! – дзёрзка адказаў жаўнер. – Пакуль мы ля Чорнай Скалы з басурманамі біліся, ты, Драхман, тут на вежы сядзеў, моцна спаў, добра жор! Калі ты яшчэ не дапёр, тоўстая скаціна, я – каралеўскі вястун Лёкса Шпуль! Яго Вялікасьць адправілі мяне з данясеньнем, а ты дрыхнеш тут, пакінуўшы горад без аховы, балбочаш, ды яшчэ пагражаеш. І ўсяляк замінаеш мне перадаць высокім асобам найважнейшую вестку! Раскажу ў палацы, як ты мяне перад брамай трымаў – і пойдзеш гаўно вазіць, замест таго каб на вежы сядзець спакойна на ўсім гатовым! Дзе гэта хто бачыў, каб каралеўскі вястун мусіў гадзіну ў браму грукаць і марнаваць порах, толькі каб цябе, тлустую асталопіну, пабудзіць!»

«Даруй, дружа! – замітусіўся Драхман, круцячы іржавае жалезнае кола, з дапамогай якога адчынялася брама. – Не пазнаў! Не падобны ты на вестуна, вось і даў я маху! Давай, давай сюды, заходзь!»

«А да каго ж я падобны? – злавесна засьмяяўся Лёкса Шпуль. – Вельмі цікава!»

«Ну… – разьвёў рукамі Драхман, прапускаючы вестуна і дзяўчыну. – Ходзяць тут усялякія. Кажуць, што ў горад могуць прабрацца шпіёны!»

«Шпіёны? – зарагатаў Лёкса Шпуль, ды толькі вочы ягоныя зусім не сьмяяліся. – Шпіёны зусім інакш выглядаюць, дурачыла. Шпіёну б ты адразу браму адчыніў, ды яшчэ пакланіўся б. Бо шпіёны з выгляду – самыя сапраўдныя паны. Шпіён бы на карэце прыехаў, з тройкай белых коней, ды ў золаце ўвесь. Ды з падробленым пашпартам. Шпіёны босыя ня ходзяць, запомні гэта, служака!»

«Дык што там? – спытаў успацелы Драхман, ад нецярплівасьці аж пачырванеўшы. – Мы іх? Скажы, ня муч! Ці яны нас? Не… Па вачах бачу, што – мы іх!»

І ён уважліва паглядзеў на Лёксу – нібы правяраў. Вястун зноў засьмяяўся.

«Ну ясна, што мы іх, – паблажліва зірнуў на вартаўніка Лёкса. – Перамога! Поўная! Як кавалерыя з флянгу ўдарыла – пабеглі гэтыя сабакі, падціснуўшы хвасты! Слава нашаму каралю! Нялёгка было, нічога не скажу. Але кароль слаўна прыдумаў! Розумам іх узялі. Дый сіла на нашым баку была. Пакрышылі мы іх, як капусту! Яшчэ тыдзень-два, і вернуцца нашы, і Яго Вялікасьць на чале! Вось зажывем тады!»

«Ну нарэшце! – расьцьвіў Драхман. – Ну вы малойцы! Слава нашаму каралю! Значыць, пакрышылі? Як капусту? Эх, вось бы зараз дамоў, ды ўсім на нашай вуліцы расказаць! А гэта хто з табой, што за дзеўка?»

І ён паказаў тоўстым пальцам на дзяўчыну ў сіняй сукенцы, якая стаяла за сьпінай у вестуна і так ні разу не ўсьміхнулася.

«Ты чаму перамозе не радуешся? – падміргнуў ёй Драхман. – А, паненка?»

«А гэта адтуль, – сказаў важна Лёкса Шпуль. – Мая здабыча! Што ж ты, думаеш, я з пустымі рукамі дамоў вярнуся? Толькі таму, што кароль мяне вестуном прызначыў? Не, няма дурных. Усе з сабой здабычу цягнуць, дык хай і мне штосьці дастанецца».

«Ты б яе вяроўкай прывязаў, ці што, – азіраючы дзяўчыну з усіх бакоў, сказаў Драхман. – Уцячэ яшчэ. Па ёй відаць – уцячэ! Дзікая!»

«Не ўцячэ. Ад такіх, як я, не ўцякаюць. Яна мяне палюбіла. Ну ўсё, таўстун, мне ў палац трэба! Хопіць балбатаць! І не забудзь, пакуль у палацы мяне ня прымуць, каб пра перамогу нікому! Статут ёсьць статут!»

«Статут, ага, – неахвотна кіўнуў Драхман. – Слухай… А ці ня ведаў ты там такога Ганса? Прыгожага такога… Мо чуў штосьці, што там зь ім?»

«Ганса? – стомлена паўтарыў Лёкса. – Гм… Чакай, чакай… Можа, Ганса-драчылу?»

«Яго! – узрадавана віскнуў Драхман. – Сябручок гэта мой даўні. Як ён, жывы?»

«Ды яшчэ які жывы, – крыва пасьміхнуўся Лёкса. – Ні драпіны. Герой! Сам кароль яго адзначыў. Хоць і драчыла ты, сказаў, а біўся як леў. Я на свае вочы бачыў, як Ганс трох басурманаў паклаў. Адным махам. Шмальнуў у аднаго – ды другога шабляй, а трэцяга проста нагой у лоб. Той і сканаў на месцы. Так што і завуць твайго сябрука цяпер не Драчыла, а Ганс-забойца. Вернецца, пачастуе цябе віном. Такім, што табе і ня сьнілася. Будзеце піць з басурманскіх чарапоў за здароўе караля! І за маё вып’еце!»

«Вось жа, – прамармытаў Драхман. – Хто б мог падумаць. Ніколі нічога такога ў ім не заўважаў. Віно… Чарапы… Ах… Значыць, жывы…»

Вочы Драхмана напоўніліся сьлязьмі, і ён адвярнуўся, каб ніхто не заўважыў такой слабасьці. Але вястун са сваёй дзеўкай ужо ішлі наперад па Паўднёвабрамскай вуліцы. Ён наперадзе, цяжка і рашуча ступаючы па нагрэтым сонцам бруку, прытрымліваючы стрэльбу на плячы, гледзячы проста перад сабой, не зьвяртаючы ўвагі на мінакоў, якія азіраліся ім усьлед, на заклапочаныя твары, якія мільгалі ў вокнах, на дзяцей, якія забягалі перад ім, спрабуючы злавіць позірк вестуна. А дзяўчына ззаду, зьняўшы свае драўляныя чаравікі, ступаючы па яго сьлядах, баязьліва абводзіла вачыма мураваныя дамы, стараючыся трымацца ў доўгім цені ягонай постаці.

«Вястун», – раптам сказаў нехта паўшэптам. Але варта было прагучаць гэтаму слову, як яно апанавала ўсе навакольныя вуліцы, нібы над горадам разьбілі бутэльку з каляровага шкла, і цяпер шкельцы ўспыхвалі то сям, то там. Вястун! Вястун… Вястун ад караля! Вястун адтуль, дзе нашых сыноў сустрэлі шалёныя басурманы! Нясе вестку! Вястун! Са стрэльбай на плячы, босы, зь дзяўчынай за сьпінай, з навінамі пра тое, што ўжо здарылася і што здарыцца з намі заўтра! З намі, жывымі. Шчасьлівымі.

«Скажы…» – прычапіўся да вестуна нехта стары, сьляпы, паўголы, прычапіўся, як дзядоўнік, і не адставаў. Ішоў за імі па вуліцы і енчыў: «Якую вестку нясеш? Вястун! Мы іх – ці яны нас?»

«Вястун! – асьмялела нейкая кабета. – А ці ня ведаў ты такога Піжмака?»

«А Рагульку?»

«А Веню-завіхрэню? Ці жывы?»

«Вястун! Ці перамаглі мы?»

Ён не азіраўся. Ён зь нянавісьцю глядзеў перад сабой. Усе яны ведалі новыя законы – і ніхто не зьбіраўся яго папярэдзіць. Усе яны думалі адно пра сябе, усім ім было пляваць, што зь ім станецца. Ён быў весткай, а не чалавекам. Нікога зь іх не абурала тое, што ён, па-геройску дабраўшыся да сталіцы з важным данясеньнем, мусіў боўтацца за гэта на вяроўцы. Яны думалі толькі пра сябе і сваіх блізкіх. А хто быў ён? Толькі адказ. Чалавек-адказ. Чалавек-ліст. Ягонае жыцьцё вісела на валаску паміж «мы іх» і «яны нас».

Ад Паўднёвабрамскай вуліцы адыходзіла іншая. Вуліца Пекараў. Павярнуўшы на яе, ён апынуўся б на Старым Раўчуку, а там і да дому якіх пару крокаў ступіць. Але нельга. Лёкса Шпуль нават не паглядзеў у бок вуліцы Пекараў. Ён пайшоў наперад, як і належала вестуну.

«Я нікому не скажу! – кінуўся яму наперарэз нейкі маладзён у капелюшы зь пяром, падобны да студэнта. – Мы іх? Ці яны нас? Я ня проста так пытаюся, пане вястун! Мне для навукі! Ад гэтага залежыць больш, чым вы думаеце!»

Мы іх?

Яны нас?

Так мармытаў горад. Вястун чуў, як за сьпінай узрушана дыхае Вераніка. Цяпер ён адчуваў дзіўную залежнасьць ад яе, і яму гэта не падабалася. І каб нічога больш ня чуць, ні яе дыханьня, ні гэтых абыякавых да яго лёсу пытаньняў, ён напаўголасу завёў:

 
«Кароль сабраўся на вайну,
Абразы не сьцярпеў…
Давай, цясьляр,
Рыхтуй труну,
Каб да вясны пасьпеў!»
 

Што ён там мармыча? – шапталіся яны. Што ён кажа? Ён сказаў нешта, але што?

Мы іх? Ці яны нас?

Ён пяе!

Не насьпяваўся! Пакуль мы тут… Пакуль мы тут мучыліся…

 
Паглядзіце, ён усьміхаецца! Значыць, усё ж: мы? Мы іх?
Але якой горкай усьмешкай! Значыць, яны – нас?
Ён глядзіць на нас зь нянавісьцю! Няўжо нешта ведае?
Не, гэта нянавісьць да ворагаў! А нас ён любіць!
Ён адзін з нас!
Няўжо яны – нас?
Не! Мы – іх!
 

На галоўнай плошчы стаяла шыбеніца. Вястун запаволіў крок, каб разгледзець павешанага. Гэта быў чалавек высакародны – на ім была брудная, але яшчэ нядаўна беласьнежная кашуля да каленяў з манжэтамі, пазногці ягоныя былі пастрыжаныя, як на руках, так і на нагах, дый фрызуру труп меў такую, што сумневаў не заставалася: яшчэ нядаўна ён камандаваў слугамі і абмяркоўваў рашэньні дзяржаўнай важнасьці… Відаць, павесілі яго зусім нядаўна – твар ягоны яшчэ ня быў зьнявечаны жахлівай сьмерцю, хоць і перакошаны і скажоны ад удушэньня. Як ні ўзіраўся вястун у гэты твар – ён больш ня мог яго пазнаць. Пакараны злачынца толькі пачаў гніць – і лепш было б прыбраць яго адсюль як мага хутчэй, бо сьпёка рабіла сваю справу хутка… Ад шыбеніцы ўжо ішоў смурод. Салодкі, знаёмы, ванітоўны… Вакол шыбеніцы брук быў у чорных плямах ад семкавага шалупіньня, там валяліся курыныя косткі і абсмактаныя кукурузіны. Відаць, на павешаньне прыйшоў увесь горад. Магчыма, і брат зь сястрой былі тут.

У палацы Лёксу ўжо чакалі. Навіна пра ягонае зьяўленьне ў горадзе даляцела сюды хутчэй за самога вестуна – і таму, як толькі ён спыніўся перад вартай і прамовіў:

«Я каралеўскі вястун Лёкса Шпуль…»

– яны расступіліся і прапусьцілі яго і Вераніку ў прахалоду двара. Маўклівы афіцэр павёў іх праз доўгія калідоры на другі паверх. Ніхто не спытаў вестуна, што гэта за дзяўчына ідзе за ім, нібы цень, ніхто так і не загаварыў зь ім, ніхто не прапанаваў вады. Варта расступалася перад імі, і цяжкія дзьверы адчыняліся нібы самі сабой.

Урэшце яны трапілі ў прасторную залю, поўную важных паноў. Лёкса спыніўся там, дзе, па ягоным меркаваньні, і мусіў спыніцца просты салдат, і без усялякага страху агледзеўся. Але спачатку ён нарэшце кінуў позірк на Вераніку – і яна ўся заружавела, падалася наперад, нібы хацела падтрымаць яго. Але ён і праўда не баяўся. Ён памятаў, што мусіць сказаць.

«Я каралеўскі вястун Лёкса Шпуль…»

Ля супрацьлеглай сьцяны, падзеленай сонцам на некалькі квадратаў, сядзеў сам рэгент. Зусім яшчэ не стары чалавек у вайсковым мундзіры, але без трывуголкі. Ягоныя доўгія валасы былі акуратна раскладзеныя па плячах, нібы ён доўга прычэсваўся, рыхтуючыся да зьяўленьня Лёксы. Рэгент не міргаючы глядзеў на Лёксу, склаўшы свае пульхныя, капрызьлівыя вусны, і гладзіў котку, што спала ў яго на каленях. Вакол рэгента паўколам стаялі міністры, якія дагэтуль пра нешта перагаворваліся, нібыта не заўважалі вестуна. За сьпінай у рэгента стаяў слуга, а воддаль, кідаючы пагардлівыя позіркі на міністраў і трымаючыся за эфэс шаблі, пагойдваўся ў паўзмроку неспакойны малады чалавек, Лёксавага ўзросту, у форме палацавай гвардыі. Гэтага маладзёна Лёкса ўжо некалі бачыў – у той дзень, калі пачаўся паход. Здаецца, ён быў камандзірам гвардзейцаў, якія заставаліся ў горадзе. Недалёка ад акна ў высокім фатэлі сядзела сьляпая каралева-маці, акружаная служкамі, а каля падваконьня сноўдаўся сюды-туды нейкі невысокі мужычок у раскошных строях, пальцы якога былі ўвешаныя золатам так густа, нібы яму іх адарвалі і ўставілі залатыя. Гэта быў амбасадар суседняй дзяржавы – ня той, супраць якой кароль выправіўся на вайну, не сьцярпеўшы чарговай абразы, а іншай, якая яшчэ ня вырашыла, чый бок яна мусіць заняць. Над амбасадарам паслужліва схіліўся перакладчык і штосьці прашаптаў таму на вуха, а амбасадар спрабаваў трымаць вуха як мага далей, бо яму было козытна.

Былі ў той залі і іншыя мужчыны, узброеныя і не. Юнакі ў кароткіх плашчах, барэтах і капелюшах, старыя сівабародыя сьвятары, дзіўны чалавек у чорным…

«Ні слова больш! – ускрыкнуў раптам рэгент, і котка на яго каленях незадаволена заварушылася. – Ні слова больш, вястун!»

Лёкса паслухмяна закрыў рот. Паглядзеў скоса на Вераніку. Двое гвардзейцаў проста за ёй глядзелі на Лёксу настолькі безуважна, нібыта ім было ўсё роўна, якую вестку ён прынёс.

«Ты і так адолеў доўгую дарогу, вястун, дык адпачні хвілінку! – голас рэгент меў тонкі, пранізьлівы, як у гандляркі на рынку. – Панове, вястун тут. Нагадваю пра нашыя стаўкі. І пра тое, што любая спроба адмовіцца ад іх будзе карацца штрафам. Пане міністар замежных справаў, вас гэта таксама тычыцца. Учора вы падпісалі тое, што мы вас прасілі, так што сёньня ніякіх пратэстаў! Ну…»

Рэгент скінуў котку, падняўся ва ўвесь рост і паволі падышоў да вестуна.

«Ну?.. Зараз ты можаш сказаць… Ці здаровыя Яго Вялікасьць? Ці не пакутуюць ад ранаў? Мы так хвалюемся за іх…»

Але Лёкса ня даў зьбіць сябе з тропу.

«Вашыя высокія эксцэленцыі! Яго Вялікасьць прыслалі мяне з тэрміновым данясеньнем. Маю даручэньне абвясьціць гаспадарам гораду і краю, а таксама ўсім шчасьлівым падданым нашага добрага караля, што вайсковы паход Яго Каралеўскай Вялікасьці і нашага доблеснага войска скончыўся нашай поўнай, бліскучай і пераканаўчай перамогай».

Па залі прайшоў шум. Некалькі дзясяткаў чалавек адначасова насунуліся на Лёксу, зрабіўшы некалькі крокаў наперад і нібы вырашыўшы накінуцца на яго ўсім натоўпам.

«Дзякуй Богу!» – сказаў нехта.

«Няхай жыве кароль!»

«Значыць, перамога! – усклікнуў рэгент і адкінуў з ілба пасму сьветлых валасоў. – Мы іх, як кажа быдла там унізе… А не яны – нас… На шчасьце, я ня меў ніякіх сумневаў».

«Вораг быў ушчэнт разьбіты ля Чорнай Скалы і пацярпеў вялікія страты, а нашае войска пад кіраўніцтвам найсьвятлейшага манарха, захапіўшы багатую здабычу і далучыўшы да каралеўства незьлічоныя тэрыторыі, вяртаецца на нашу мілую Радзіму, – цьвёрда прамовіў Лёкса Шпуль. – Абозы будуць у сталіцы праз тыдзень, калі на тое будзе Божая ласка. А калі не перашкодзяць надвор’е і непрадбачаныя абставіны, кароль дашле наперад авангард. Гэта ўсё, што прасілі перадаць Яго Каралеўская Вялікасьць».

«Вы чулі? – абярнуўся да тых, хто прысутнічаў у залі і ня зводзіў вачэй зь вестуна, рэгент. – Перамога! Ну, пане міністар замежных справаў… Час выканаць дамоўленасьць. Прашу!»

Міністар уздыхнуў і пачаў сьцягваць нагавіцы. Агаліўшы свой азадак, ён павярнуўся да каралевы-маці і змрочна прамовіў:

«Ку-ка-рэ-ку!»

«Прай-граў, прай-граў! – засьмяяўся рэгент, а за ім і ўсе іншыя прысутныя, апрача Лёксы, Веранікі і гвардзейцаў каля ўваходу. Зрэшты, каралева-маці таксама нават не ўсьміхнулася, бо нічога ня бачыла. – Прайграў! Вы бачылі? Усе бачылі? Вось што бывае з тымі, хто ня верыць у перамогу! Дзе гэта наш прафэсар? Яшчэ адзін скептык? Хаваецца ў бібліятэцы? Зараз жа знайсьці і прымусіць выканаць!»

Рэгент усеўся на сваё месца і махнуў рукой.

«Ну, павесяліліся і хопіць… Значыць, перамога! Слава каралю!»

«Слава каралю!» – адгукнуліся ўсе.

Рэгент задумаўся. Залю таксама апанавала маўчаньне.

«А што гэта за красуня з табой, вястун?»

«Гэта… Гэта мая. Ідзе за мной ад самай памежнай ракі. Прывязалася. Не прагоніш».

«Што ж, ты заслужыў здабычу, – ашчэрыўся рэгент. – Эй, ты! Нейкая яна занадта сьветлая для басурманкі… Зрэшты, бываюць і такія. На жаль, наша кроў перамешваецца з гнюснай крывёй басурманаў хутчэй, чым мы думалі, і баюся, пасьля перамогі сытуацыя толькі пагоршыцца. Праўда, пане міністар навукі? Ды нічога, нічога, працягвайце калупацца ў носе, соплі важнейшыя. Эй, ты! Дзеўка! Ты хто такая? Ты рабыня – ці знатнай крыві?»

«Яна не разумее па-нашаму», – сказаў Лёкса Шпуль.

«Вядома, – сказаў рэгент. – Не разумее. Дык значыць, перамога… Слухай, вястун, а чаму ты яшчэ тут? Што стаіш? Думаеш, ты герой? Ты выканаў каралеўскае даручэньне, дык зьнікні. У нас тут, даражэнькі, паседжаньне дзяржаўнай рады з нагоды перамогі. А ён стаіць пасярод залі, быццам сам міністр! Ідзі і напіся з радасьці, як і належыць простаму жаўнеру! І пазабаўляйся са сваёй дзеўкай! А пасьля абдымі маці, калі яна яшчэ жывая! Тырчыць тут, быццам чакае, што яго цалаваць пачнуць!»

Разгублены Лёкса пастаяў крыху, пакланіўся і павярнуўся, каб сысьці. Ён бачыў бледны твар Веранікі – яна нібы прырасла да месца, яна ня рухалася, шырока расплюшчанымі вачыма разглядваючы твар рэгента.

Лёкса зрабіў крок да дзьвярэй. Потым другі. Чакаў, што Вераніка пойдзе за ім. Але яна так і стаяла, як зачараваная. Ён хацеў падштурхнуць яе да дзьвярэй. Твары гвардзейцаў былі як каменныя. Дзьверы адчыніліся.

«Ну! – сказаў Лёкса груба. – Хадзем! Чаго стаіш!»

«Яна ж не разумее па-нашаму, – усьміхнуўся рэгент. – Не сьпяшайся, вястун. Як цябе там завуць?»

«Жаўнер Лёкса Шпуль, ваша эксцэленцыя».

«Жаўнер Лёкса Шпуль… – рэгент уважліва паглядзеў на босыя ногі вестуна. – Вярніся туды, дзе стаяў. Пакуль ты ваяваў за караля, мы тут вырашылі, што маем патрэбу ў новых законах для нашых падданых. Мы ўсе тут – падданыя Яго Каралеўскай Вялікасьці… Не забывайма пра гэта. І ўсе мы верылі ў перамогу, за выключэньнем некаторых… скептыкаў… І каб наблізіць яе, мы прынялі адно даволі важнае рашэньне. Ці ведаеш ты, вястун Лёкса Шпуль, што такое інфармацыя? Што завецца гэтым дзіўным словам?»

«Я маю на гэты конт пэўныя здагадкі, ваша эксцэленцыя».

«Ты што ж, граматны?»

«Я вучыўся ў школе, ваша эксцэленцыя».

«Гэта добра. Інфармацыя, мой мілы вястун, гэта веды пра штосьці. Важныя веды ў сакральны момант іхнай перадачы іншым. Напрыклад, ты ведаеш, што нашае слаўнае войска перамагло. Ты ведаеш гэта дакладна?»

«Так, ваша эксцэленцыя».

«А мы ня ведаем. Ня ведалі да нядаўняга часу. Усяго толькі дзесяць хвілін таму, – і рэгент зірнуў на гадзіньнік, што вісеў на сьцяне, – мы ня ведалі, як скончылася самая важная для нас бітва. А цяпер ведаем. У цябе была інфармацыя, і ты перадаў яе нам. Як і належыць адданаму і надзейнаму вестуну. Ты надзейны вястун? Так, Лёкса?»

«Спадзяюся, што так, ваша эксцэленцыя. Я зрабіў усё, што загадаў мне мой кароль. І расказаў вам праўду. Тое, што бачыў на свае вочы».

«Тое, што ты бачыў, табе яшчэ трэба будзе расказаць ва ўсіх падрабязнасьцях. Нам. Міністру абароны. Каралеўскаму паэту, каб ён мог пачаць працу над одай нашай вялікай перамозе. Каралеўскаму мастаку, каб ён намаляваў адпаведнае палатно. Людзям, якія сабраліся ўнізе. Але самую галоўную інфармацыю мы ўжо атрымалі. Мы іх? Або яны нас? Гэтая інфармацыя ўжо наша. Мы маем адказ! Зараз я аддам загад, і герольды абвесьцяць з балькона пра перамогу каралеўскага войска. Але інфармацыя – не такая простая рэч, вястун…»

Рэгент дастаў люльку – і слуга запаліў яе.

«Той, хто валодае інфармацыяй, не абавязкова разумны чалавек. Яму проста пашанцавала. Ён падобны да жабрака, які знайшоў на вуліцы гаманец, набіты манэтамі. Зусім выпадкова. Яму пашанцавала. Ён можа знайсьці ўладальніка кашалька і вярнуць грошы. А можа прамантачыць іх у карчме. Вястун, які прыходзіць з добрай весткай, заслугоўвае ўзнагароды. А той, хто вяртае табе пусты кашалёк? Хто ён такі? Ён злодзей. Інфармацыя… Часам яна даражэйшая за золата. Кім ёсьць вястун, які прыносіць благую вестку? Здаецца, ён ня робіць нічога благога. Але ён не задумваецца, дарагі Лёкса Шпуль, пра тое, што ён сам па сабе – і ёсьць благая вестка. Калі ён прыйшоў з дрэннымі навінамі, значыць, ён і сам – дрэнны салдат. Падумай пра гэта! Калі б ён быў добрым салдатам – хіба паслаў бы яго кароль вестуном на радзіму? Не, кароль бы кінуў яго ў бой! Калі б ён быў адважным салдатам – хіба ён вярнуўся б дамоў? Не, ён аддаў бы жыцьцё за свайго караля і свой край! Калі б ён быў каштоўным салдатам – хіба яго б адпусьцілі дамоў, у той час як іншыя аддаюць свае жыцьці ў няроўнай бітве? Кожны добры салдат на рахунку! Гэта ведаюць усе, хто хоць раз камандаваў войскамі. І калі дрэнны салдат нясе дрэнную вестку праз увесь край сваім валадарам – хіба ня ёсьць ён жывым сьведчаньнем паразы? Доказам таго, што войска ні на што ня здатнае! Прыкладам таго, якія слабакі і баязьліўцы служаць нашаму каралю! Уяві сабе. Вястун нясе благую вестку і расказвае яе ўсім, каго сустрэне. Людзі слухаюць… І край абрынаецца ў паняверку і жах, у сорам і скепсіс. Людзі пачынаюць думаць, што ўлада слабая. Што яна ня ўмее весьці вайну! Пачынаюць задумвацца пра тое, ці не было б іхнае жыцьцё лепшым, калі б яны мелі іншага караля? Яны плачуць, чуючы пра ахвяры! Яны думаюць пра будучы голад і гвалт. Яны баяцца, што чужынцы захопяць іхны край! І ўсё гэта – праз аднаго толькі баязьліўца, праз аднаго кепскага салдата, які толькі на тое і здатны, што кінуць сваіх таварышаў і зрабіцца тым, хто прынясе кепскую вестку цэламу народу! Найлепшыя салдаты ляжаць на полі бою і крычаць ад ран у чужынскім палоне! А гэты пан Благая Вестка прыходзіць дамоў жывы і здаровы, расказвае, як усё паскудна ў нашым гаспадарстве, якія беды нас чакаюць – і спакойна ідзе дамоў, да жоначкі… ці там, ня ведаю, да мамачкі… Не пакараны! Упэўнены ў сваім геройстве! Пазбавіўшы ўсіх веры і надзеі! І пры гэтым жывы, здаровы і сыты! Як ты назавеш такога вестуна? А, Лёкса?»

«Хіба што здраднікам, ваша эксцэленцыя», – прамовіў уражаны Лёкса Шпуль, які стаяў, нібы прыбіты да падлогі гэтым вісклівым і ўладным голасам і гэтымі нечаканымі, але ў нечым вельмі разумнымі развагамі.

«Але, на шчасьце, гэта не пра цябе… – паволі прамовіў рэгент. – Ты прынёс нам добрую вестку. А значыць, ніхто не абвінаваціць цябе ў баязьліўстве, аслабленьні баявога духу і распаўсюдзе панічных чутак. Палкаводзец, які перамог, пасылае вестунамі дахаты найлепшых. Тых, кім ён па-сапраўднаму ганарыцца. Тых верных, хто будзе служыць яму незалежна ад колькасьці здабычы. Пакуль іншыя ваякі-пераможцы зьбіраюць трафэі і нагружаюць вазы, гэты адважны і самаадданы вястун з пустымі рукамі прабіраецца на Радзіму праз агонь і ваду, каб ашчасьлівіць суайчыньнікаў цудоўнымі навінамі. Хіба ён не заслугоўвае ўзнагароды ад тых, хто нястомна працаваў у тыле? Тых, хто начамі ня спаў, думаючы пра свайго караля? Тых, хто абараняў горад, пакінуты войскам! Тут засталося толькі некалькі сотняў жаўнераў! Калі б дзяржава, якую прадстаўляе тут шаноўны амбасадар Хынь, напала на нас падчас нашага паходу – горад ня змог бы пратрымацца і дня. Праўда, пане Хынь? Перакладзіце яму! Не, лепш ня трэба».

Амбасадар Хынь усьміхнуўся, пачуўшы сваё імя.

«Але горад стаіць як стаяў, наш дыпляматычны талент дапамог нам заручыцца абяцаньнем Імпэрыі Хум не нападаць на нас да поўнай нашай перамогі! – працягваў рэгент. – Мы тут таксама не сядзелі склаўшы рукі, Шпуль. Мы думалі. Увесь час думалі. Думалі шмат пра што. У тым ліку і пра важнасьць інфармацыі. Калі ідзе вайна – вельмі добра думаецца, вястун…»

Рэгент падняўся і захадзіў па залі сюды-туды.

«Як пакараць таго, хто прыносіць кепскія весткі? І як узнагародзіць таго, хто прыносіць добрыя? Першыя – здраднікі. На іх ляжыць віна за паразу. Віна, якой яны спадзяюцца пазьбегнуць! Такіх трэба вешаць! Вешаць – і чакаць добрых навін! Вешаць! Вешаць усіх, хто сустрэне такога дрэннага вестуна, вешаць, бо яны заразіліся ад яго духам паразы, жахам і нявер’ем! Вешаць – пакуль ня зьявіцца той, хто прынясе добрыя навіны. Вешаць!»

Рэгент вымаўляў гэтае слова з асаблівым задавальненьнем. Здавалася, ён будзе паўтараць яго зноў і зноў, пакуль яно ня зробіцца загадам. Але ён раптам супакоіўся і ўсьміхнуўся.

«А тыя, хто прыносіць весткі шчасьлівыя і радасныя… – працягваў ён. – О, як мы засумавалі па радасных навінах! Тыя, хто прыносіць іх, заслугоўваюць шчодрай узнагароды!»

Рэгент падышоў да Лёксы ўсутыч. Схапіў за гузік на запыленым мундзіры.

«Ты прынёс нам шчасьлівую вестку, вястун. Ты атрымаеш за яе дастаткова грошай, каб жыць шчасьліва і ня думаць пра заўтрашні дзень. Ты атрымаеш слуг, званьне афіцэра палацавай гвардыі і прыдворны статус Шчасьлівага Вестуна! Я ўпэўнены, Яго Каралеўская Вялікасьць ухваляць нашае рашэньне, калі вернуцца. Бог дасьць, гэта будзе ўжо зусім хутка. Панове…»

Рэгент павярнуўся да прыціхлых прысутных. Некаторыя яшчэ ківалі, пад уражаньнем ад ягонай прамовы.

«Панове! Чаму б не аддаць вестуну дом нашага дарагога Кавальды? Ён стаіць пусты… Дарэчы, скажыце, каб Кавальду зьнялі зь вяроўкі і пахавалі за мурамі. Бяз помніка! І каб ніякіх апазнавальных знакаў! Яны там унізе і так зразумелі, што бывае з тымі, хто настройвае людзей супраць улады».

Па залі прабеглі галасы – ад адной сьцяны да другой, ад дзьвярэй да дзьвярэй. Гэта перадаваўся з вуснаў у вусны загад. Рэгент стомлена сеў і зазірнуў у патухлую люльку.

«Ты можаш ісьці ў свой новы дом, вястун. Зайдзі да скарбніка, табе выдадуць твой ганарар. Ты заслужыў яго. Дзе мастак? Няхай напіша партрэт героя! І выдайце яму форму! Боты! Паглядзіце на ягоныя ногі! Ён заплаціў імі за тое, каб мы гулялі сёньня банкет! Вывесьце сьцягі! Выдайце нашым шчасьлівым падданым хлеб, салёныя агуркі і віно! І не шкадуйце! Пане міністар! Вы, вы! Загадайце герольдам трубіць у трубы! І абвясьціце ўсім пра вялікую перамогу! І як-небудзь патлумачце каралеве-маці, што мы перамаглі. Чаму яна сядзіць з такім кіслым тварам?»