Əlvida silah

– Sol və sağ budunda, sol və sağ dizində, sağ pəncəsində çoxlu yüngül yara, sağ dizində və pəncələrində dərin yara. Başında açıq yara (o zond qoydu: «Ağrıdır?» – «O-o-o, zəhrimar! Bəli!»), kəllə sümüyünün çatlaması ehtimalı. Döyüş postunda yaralanmışdır. Bu cür, heç olmasa, özünü qəsddən şikəst etmək üstündə hərbi səhra məhkəməsinə verməzlər, – dedi. – Bir qurtum konyak istəyirsiz? Sizi buna nə vadar etdi? İntihar etmək istəyirdiz? Mənə tetanus zərdabı verin və vərəqədə hər iki ayağını xaç ilə qeyd edin. Belə, təşəkkür edirəm. İndi bir az təmizləyib yuyaram və sarıyaram. Sizin qanınız çox yaxşı laxtalanır.

Assistent gözünü vərəqdən ayıraraq soruşdu:

– Yaranı nədən almısız?

Həkim:

– Sizə nə dəyib?

Gözlərim qapalı halda:

– Mina.

Həkim nə isə elədi və məni bərk ağrıtdı, toxumaları kəsə-kəsə:

– Əminsiz?

Cərrah bıçağı bədənimə keçdikdə qarnımın necə titrədiyini hiss edərək sakit uzanmağa çalışırdım.

– Gərək ki, elədir.

Həkim onu maraqlandıran nə isə tapdı.

– Düşmən minasının qəlpəsi. Əgər istəyirsizsə bu tərəfdən zond ilə yoxlayım, amma buna ehtiyac yoxdur. İndi mən buraya məlhəm sürtərəm və…Nədir, yandırır? Hə, bunlar boş şeydir. Hələ ağrılar qabaqdadır. Ağrı hələ başlamayıb. Ona bir qədəh konyak gətirin. Şok keyləşdirir və ağrını duymursan. Əgər zəhərlənmə olmasa, heç bir qorxusu yoxdur, zəhərlənmə isə indi nadir hallarda olur. Başınız necədir?

– Aman, ilahi! – dedim.

– Onda çox konyak içməyin. Əgər çatdaq varsa, hovlaya bilər, bu isə lazım deyil. Hə, bura necə – ağrıdır?

Məni tər basdı.

– Aman, ilahi! – dedim.

– Görünür, hər halda çatdaq var. Bu saat sarıyaram. Amma siz başınızı tərpətməyin.

O, sarımağa başladı. Onun əlləri çox iti hərəkət edirdi, sarıq da tarım və möhkəm idi.

– Hə, qurtardı, yaxşı yol və vive la Franse!²¹

Başqa bir həkim:

– O, amerikalıdır, – dedi.

– Mənə elə gəldi ki, siz, fransızdır, dediniz. O, fransızca danışır. Mən onu əvvəllər də tanıyırdım. Mən həmişə elə bilirdim ki, o, fransızdır. – O, yarım qədəh konyak içdi. – Yaxşı, bir az bərkindən verin. Həm də tetanusa qarşı zərdab hazırlayın. – O mənə əl elədi. Məni qaldırıb apardılar, yolda pərdə kimi işlədilən adyal üzümə toxundu. Məni yerə qoyanda feldşer-assistent yanımda diz çökdü.

– Familiyanız? – pıçıltı ilə soruşdu. – Adınız? Yaşınız? Rütbəniz? Doğulduğunuz yer? Hansı hissədənsiz? Hansı korpusdansız? – və ilaxır. – Başınızın da zədələnməsi yaxşı olmadı, tenente. Amma indi, yəqin, halınız yaxşıdır. Mən sizi ingilis sanitar maşını ilə yola salaram.

– Yaxşıyam, – dedim. – Çox təşəkkür edirəm.

Həkimin dediyi ağrı artıq başlamışdı və ətrafda baş verənlər öz mənasını və əhəmiyyətini itirmişdi. Bir az sonra ingilis maşını gəldi, məni xərəyə qoydular, sonra xərəyi kuzovun bərabərinə qaldırıb içəri itələdilər. Yanımda bir xərək də var idi və bu xərəkdə bütün üzü sarınmış bir adam uzanmışdı, sarğının arasından ancaq mum kimi sarı burnu görünürdü. O ağır-ağır nəfəs alırdı. Daha iki xərəyi qaldırıb yuxarıdakı qayışlara keçirdilər. Ucaboy ingilis şoferi yaxınlaşıb qapıdan baxdı.

– Mən yavaş sürəcəyəm, – dedi. – Çalışaram ki, sizi narahat etməyim, – motorun neçə işə düşdüyünü, şoferin qabaq otura-cağa necə qalxdığını, tormozu necə buraxıb sürəti işə saldığını hiss etdim. Sonra biz tərpəndik. Mən sakit uzanmışdım və ağrıya dözürdüm.

Yoxuş başlananda maşın sürətini azaltdı, bəzən dayanır, döngələrdə bəzən dal-dalı gedirdi, nəhayət, çox sürətlə dağa qalxdı. Yuxarıdan nəyinsə damcıladığını hiss etdim. Əvvəlcə bir qaydada və tək-tək damcılayırdı, sonra isə axmağa başladı. Mən şoferi hayladım. O, maşını saxladı və pəncərəyə tərəf döndü.

– Nə olub?

– Üstümdəki yaralını qan aparır.

– Aşırıma az qalıb. Mən təkbaşına xərəyi çıxara bilmərəm.

Maşın yenidən tərpəndi. Qan yenə axmaqda idi. Qaranlıqda mən qanın brezentin hansı yerindən axıb töküldüyünü görə bilmirdim. Üstümə tökülməsin deyə, kənara çəkilməyə çalışdım. Köynəyimin üstünə tökülən yer istiydi və bədənimə yapışırdı. Mən donurdum, ayağım da elə bərk ağrıyırdı ki, ürəyim bulanırdı. Bir az sonra axan qan yavaşıdı, sonra yenə damcılamağa başladı, xərəyin brezentinin necə tərpəndiyini eşitdim və hiss etdim, elə bil oradakı adam daha rahat uzanmağa çalışırdı.

– Hə, orada vəziyyət necədir? – ingilis çevrilərək soruşdu. – Biz lap çatmışıq.

– Mənə elə gəlir ki, o ölüb, – dedim.

Gün batandan sonra, buz lüləsindən tökülən su kimi damcılar indi çox yavaş düşürdü. Gecə dağa qalxan maşının içi soyuq idi. Postda sanitarlar xərəkləri çıxardıb başqaları ilə dəyişdilər və biz yolumuza davam etdik.

ONUNCU FƏSİL

Səhra hospitalının palatasında mənə dedilər ki, nahardan sonra yanıma gələn olacaq. İsti bir gün idi, otaqda çoxlu milçək vardı. Mənim çaparım kağız zolaqları kəsib taxtanın ucuna süpürgə kimi bağlayaraq yelləyə-yelləyə milçəkləri qovurdu. Mən milçəklərin tavana necə qonduğuna baxırdım. Çaparım yelləməkdən yorulub yuxuya gedəndə, milçəklərin hamısı aşağı uçdu, mən də onları qovurdum, nəhayət, əllərimlə üzümü örtüb yuxuya getdim. Çox isti idi, oyananda ayaqlarım göynəyirdi. Mən çaparı oyatdım, o, sarıqlarımın üstünə mineral su tökdü. Bundan yatağım nəm və sərin oldu. Yatmayanlar palatanın bu başından o başına bir-birilə danışırdılar. Nahardan sonra həmişə sakitlik olurdu. Səhər üç sanitar və həkim bir-bir çarpayıya yanaşaraq, çarpayıda uzananı qaldırır və sarğı otağına aparırdılar ki, onun yarasını sarıyana kimi yatağını düzəltsinlər. Sarğı otağına səfər etmək o qədər də xoşa gələn şey deyildi, amma mən o vaxt bilmirdim ki, adamı qaldırmadan da yatağı düzəltmək olar. Mənim çaparım suyun hamısını tökdü, bundan sonra yataq sərin və yaxşı olmuşdu, elə mən ona göynəmənin kəsməsi üçün pəncəmin gicişən yerini qaşımağı dediyim vaxt həkimlərdən biri Rinaldini palataya gətirdi. O, cəld addımlarla içəri girərək çarpayımın üzərinə əyilib məni öpdü. Gördüm ki, a, əlcək geyib.

– Hə, işlər necədir, bebi? Özünüzü necə hiss edirsiz? Bu da sizin… – O, əlində bir şüşə konyak tutmuşdu. Çaparım onun üçün stul gətirdi. O oturdu. – Bir də xoş xəbər var. Siz mükafata təqdim olunmusuz. Gümüş medala ümid bəsləyə bilərsiz, amma, bəlkə ancaq tunc oldu.

– Nədən ötrü?

– Axı, siz ciddi yaralanmısız. Belə deyirlər: Əgər igidlik göstərdiyinizi sübut etsəz, gümüş medal alacaqsız. Yoxsa tunc olacaq. Ətraflı danışın, görək, necə oldu. İgidlik göstərdiz?

– Yox, – dedim. – Mina partlayanda mən pendir yeyirdim.

– Axmaqlıq eləməyin. Ola bilməz ki, ya əvvəlcə, ya da sonra bir igidlik göstərməyəsiz. Yaxşı yadınıza salın.

– Heç bir şey eləməmişəm.

– Artıq yaralı olarkən, çiyninizdə bir kəsi aparmadız ki? Qordini deyir ki, siz çiyninizdə bir neçə adam daşımısız, lakin birinci postun baş həkimi deyir ki, belə şey ola bilməz. Təltif üçün təqdimatı isə o imzalamalıdır.

– Heç kəsi daşımamışam. Mən tərpənə bilmirdim.

– Bunun əhəmiyyəti yoxdur, – Rinaldi dedi.

O, əlcəklərini çıxartdı.

– Hər halda biz, güman ki, gümüş medala layiq olacağıq. Bəlkə siz tibb yardımını başqalarından tez almaqdan imtina etmisiz?

– O qədər də qətiyyətlə yox.

– Bunun əhəmiyyəti yoxdur. Bəs sizin yaralanmağınız? Bəs sizin göstərdiyiniz igidlik, – axı, siz həmişə ön xəttə göndəril-məyi xahiş edirdiz. həm də əməliyyat müvəffəqiyyətlə başa çatdırılıb.

– Deməli, çayı keçmək mümkün olub?

– Özü də necə! Min nəfərə qədər əsir tutulub. Məlumatda belə deyilir. Siz məlumatı görməmisiz?

– Yox.

– Mən sizə gətirərəm. Bu gözəl de main.²²

– Bəs sizdə nə var, nə yox?

– Çox gözəldir. Hər şey çox gözəldir. Hamı sizinlə fəxr edir. Bir söyləyin mənə, görək, hadisə necə oldu? Mən əminəm ki, siz gümüş medal alacaqsız. Hə, söyləyin. hamısını bir-bir söyləyin. – O, fikrə gedərək susdu. – Ola bilsin ki, siz hələ ingilis medalı da alasız. Orada bir ingilis var idi. Mən onu görüb soruşaram, görüm, sizin barənizdə danışmağa razılıq verərmi. Yəqin ki, o bir şey edə bilər. Bərk ağrıyır? İçin. Çapar, gedin burğu gətirin. Bir görəydiniz ki, yaralılardan birinin üç metr nazik bağırsağını necə kəsib götürdüm. Bu barədə «Lanset»ə yazmağa dəyər. Siz tərcümə edərsiz, mən də «Lanset»ə göndərərəm. Mən gündən-günə təkmilləşirəm. Mənim zavallı bebim, özünüzü necə hiss edirsiz? Bu zəhrimar burğu hanı? Siz elə dözümlü və sakitsiz ki, mən sizin yaranızı unuduram, – O, əlcəklərini çarpayının kənarına döydü.

Çapar:

– Budur burğu, signor tenente, – dedi.

– Butulkanı açın. Stəkan gətirin. İçin, bebi. Başınız necədir? Mən xəstəlik tarixçəsinə baxdım. Çatlamış yer yoxdur. Bu birinci postun həkimi lap baytardır. Mən elə edərdim ki, siz heç ağrı da hiss etməzdiz. Mənim əlimə düşənlərdən heç kəs ağrı hiss etmir. Mən belə işləyirəm. Gündən-günə mən asan və yaxşı işləyirəm. Bebi, siz məni bağışlayın ki, mən çox naqqallıq edirəm. Sizin yaranız ciddi olduğu üçün qanım lap qaralıb. Hə, için. Yaxşı konyakdır. Şüşəsi on beş lirəyədir. Yaxşı olmalıdır. Beşulduzdur. Buradan birbaş o ingilisin yanına gedəcəyəm, o sizin üçün ingilis medalı düzəldər.

– Onu almaq o qədər də asan deyil.

– Siz çox təvazökarsız. Mən rabitə zabitini göndərərəm. O, ingilislərin öhdəsindən gələ bilir.

– Siz miss Barklini görməmisiz ki?

– Mən onu bura gətirərəm. Mən elə bu saat gedib onu bura gətirərəm.

– Getməyin, – dedim. – Mənə Qorisiyadan danışın. Qızlar necədir?

– Qızlar yoxdur. İki həftədir ki, onları dəyişmirlər. Mən daha ora getmirəm. Lap biabırçılıqdır! Bunlara daha qız demək olmaz, onlar köhnə döyüş yoldaşlarımız olmuşlar.

– Heç getmirsiz?

– Ancaq hərdən baş çəkirəm, görüm, təzə nə var. Elə-belə, ayaqüstü! Onlar hey sizi soruşurlar. Lap biabırçılıqdır! Onları o qədər çox saxlayırlar ki, axırda dost oluruq.

– Bəlkə, cəbhəyə getmək istəyən daha yoxdur?

– Ola bilməz. Qız nə qədər istəsəniz var. Ancaq pis təşkilat-dır. Onları arxa qəhrəmanlar üçün saxlayırlar.

– Zavallı Rinaldi! – dedim. – Müharibədə tək-tənha qalıb, hətta ondan ötrü təzə qızlar da yoxdur.

Rinaldi özü üçün də konyak tökdü.

– Bu sizə zərər etməz, bebi. İçin.

Mən konyakı içdim və hərarətin bütün bədənimə neçə yayıldığını hiss etdim. Rinaldi bir stəkan da tökdü. O bir az sakitləşdi. O öz stəkanını qaldırdı.

– Sizin şanlı yaralarınız eşqinə! Gümüş medal eşqinə! Deyin görüm, bebi, belə istidə həmişə uzanmaq sizin əsəblərinizə təsir eləmir ki?

– Bəzən.

– Mən bunu heç təsəvvür də edə bilmirəm. Mən lap dəli olardım.

– Siz onsuz da dəlisiz.

– Heç olmasa tez qayıdaydız. Gecə sərgüzəştlərindən sonra evə qayıtmağa yoldaş da yoxdur. Hirsləndirməyə adam da tapılmır. Pul borc almağa da heç kəs yoxdur. Otaq yoldaşım və qardaşlığım da yoxdur. Bu yara sizin nəyinizə lazım idi?

– Siz keşişi hirsləndirə bilərsiz.

– Ah, bu keşişə nə deyim! Onu hirsləndirən heç də mən deyiləm. Kapitan hirsləndirir. Mənim isə o, xoşuma gəlir. Əgər sizə keşiş lazım olsa, bizimkini götürün. O sizin yanınıza gəlməyə hazırlaşır. Çoxdan hazırlaşır.

– Mən onu çox sevirəm.

– Onu bilirəm. Mənə hətta hərdən elə gəlir ki, siz onunla bir balaca o söz. Özünüz ki, bilirsiz.

– Sizə heç bir şey gəlmir.

– Yox, hərdən elə gəlir.

– Rədd olun cəhənnəmə!

O qalxıb əlcəklərini geydi.

– Bebi, sizi hirsləndirməkdən elə xoşum gəlir ki. Axı, sizin keşişinizə və ingilis qızınıza baxmayaraq, qəlbən siz də elə mənim kimisiz.

– Elə şey yoxdur.

– Əlbət ki, eləsiz. Siz əsl italyansız. Başdan-ayağa – od və tüstü, içəridə isə heç bir şey yoxdur. Siz özünüzü qəsdən amerikalı kimi göstərirsiz. Biz qardaşıq və bir-birimizi sevirik.

– Nə qədər ki, mən yoxam, ağıllı olun, – dedim.

– Mən miss Barklini yanınıza göndərərəm. Mən olmayanda onunla sizin üçün vaxt yaxşı keçir. Siz təmiz və zərif görünür-süz.

– Rədd olun cəhənnəmə.

– Mən onu göndərəcəyəm. Sizin gözəl, qəşəng ilahənizi. İngilis ilahəsini. Allah, belə qadına pərəstiş etməkdən başqa nə eləmək olar? İngilis qızı bundan başqa daha nəyə yaraya bilər?

– Siz lap cahil, gopçu daqosuz.

– Kim?

– Cahil, pörtmüş makaron.

– Pörtmüş makaron. Pörtmüş makaron özünüzsüz… Don vurmuş sifət.

– Cahil. Küt. – Mən gördüm ki, bu söz ona toxundu, buna görə davam etdim: – Mədəniyyətsiz, savadsız. Savadsız, küt-beyin.

– Aha, belə? Mən bakirə qızlarınız haqqında sizə bəzi şeylər söyləyəcəyəm. Sizin ilahələriniz haqqında. Bakirə qız ilə qadın arasında ancaq bir fərq var. Qızla olanda, onu ağrıdır. Vəssalam. – O, əlcəyini çarpayıya vurdu. – Bir də qızla olanda heç vaxt bilmirsən ki, bu onun necə xoşuna gələcək.

– Hirslənməyin.

– Mən hirslənmirəm. Bebi, mən bunu ancaq sizin xeyrinizə görə deyirəm. Sizi artıq zəhmətdən qurtarmaq üçün.

– Bütün fərq bundadır?

– Bəli. Ancaq sizin kimi milyonlarla axmaq bunu bilmir.

– Bunu mənə deməyiniz sizin tərəfinizdən lütfkarlıqdır.

– Dalaşmağa dəyməz, bebi. Mən sizi çox sevirəm. Amma axmaq olmayın.

– Xeyr. Mən sizin kimi ağıllı olacağam.

– Hirslənməyin, bebi. Gülün. Bir də için. Mən getməliyəm.

– Siz hər halda yaxşı oğlansız.

– Görürsüz. Qəlbən siz də mənim kimisiz. Bizi müharibə qardaş etmiş. Ayrılmadan qabaq məni öpün.

– Siz iradəsiz adamsız.

– Xeyr. Mən möhkəm adamam.

Onun nəfəsi üzümə dəydi.

– Xudahafiz. Mən tezliklə yenə yanınıza gələcəyəm. – Onun nəfəsi uzaqlaşdı. – Öpüşmək istəmirsiz, lazım deyil. Mən sizin ingilis qızınızı yanınıza göndərərəm. Xudahafiz, bebi. Konyak çarpayının altındadır. Tez sağalın.

O, gözdən itdi.

ON BİRİNCİ FƏSİL

Keşiş gələndə hava artıq qaralmışdı. Şorba gətirdilər, sonra nimçələri yığışdırdılar, mən isə uzanaraq çarpayı cərgələrinə və pəncərədən xəfif axşam küləyinin təsirilə tərpənən ağacların təpəsinə baxırdım. Pəncərədən külək içəri dolurdu və gecə yaxınlaşdıqca hava daha da sərinləşirdi. Milçəklər indi tavana və naqildən asılmış elektrik lampalarına yapışmışdı. İşığı ancaq gecə xəstə gətirəndə və ya palatada bir iş görəndə yandırırdılar. Toran qovuşandan sonra dərhal qaranlıq düşməsi və səhərə qədər qaranlıq olması məndə elə təsir yaradırdı ki, mən yenə balaca olmuşam. Bu, ona oxşayırdı ki, şam edən kimi, səni yat-mağa uzandırırlar. Çapar çarpayıların arasından keçib dayandı. Yanında kimsə vardı. Bu, keşiş idi. Qarayanız, balacaboy və utancaq keşiş qarşımda dayanmışdı.

– Özünüzü necə hiss edirsiz? – soruşdu. Yatağın yanında yerə nə isə qoydu.

– Yaxşıyam, müqəddəs ata.

O, Rinaldi üçün gətirilmiş stulda əyləşdi və pərt halda pəncərəyə baxdı. Mən gördüm ki, onun çox yorğun görkəmi var.

– Mən ancaq bir dəqiqəliyə gəlmişəm, – dedi. – Artıq gecdir.

– Hələ gec deyil. Bizdə nə var?

O gülümsündü.

– Əvvəlki kimi yenə məni lağa qoyurlar. – Onun səsində də bir yorğunluq var idi. – Allaha şükür, hamı sağ-salamatdır. Çox şadam ki, bu cür qurtarmısız, – o dedi. – Sizi çox ağrıtmır ki?

O çox yorğun görünürdü və mən onu yorğun görməyə adət etməmişdim.

– İndi daha yox.

– Stol arxasında sizsiz çox darıxıram.

– Mən özüm də tez qayıtmaq istərdim. Sizinlə söhbət etmək mənim üçün həmişə xoşdur.

– Mən sizə bəzi şeylər gətirmişəm, – o dedi. O, şeyləri döşəmədən qaldırdı, – Bu, mığmığa torudur. Bu da bir şüşə vermut. Siz vermut xoşlayırsız? Bu da ingilis qəzetləri.

– Xahiş edirəm, bunları açın.

O sevindi və banderolları açmağa başladı. Mən mığmığa torunu əlimə götürdüm. O, vermutu qaldırdı ki, mənə göstərsin, sonra isə yatağın yanındakı stolun üstünə qoydu. Mən paçkadan bir qəzet götürdüm. Qəzeti elə çevirdim ki, pəncərədən üstünə zəif işıq düşsün, sonra başlığını oxuya bildim. Bu «Nyus of Uorld» idi.

– Qalanları şəkilli vərəqələrdir, – dedi.

– Bunları böyük məmnuniyyətlə oxuyaram. Bunları haradan tapmısız?

– Bunlardan ötrü Mestreyə adam göndərmişdim. Mən yenə də taparam.

– Lütf edib yanıma gəldiyinizə görə sizə təşəkkür edirəm, müqəddəs ata. Bir stəkan vermut içərsənmi?

– Təşəkkür edirəm, lazım deyil. Bu sizin üçündür.

– Yox, bir stəkan için.

– Hə, yaxşı. Gələn dəfə sizə yenə gətirərəm.

Çapar stəkan gətirdi və butulkanın ağzını açdı. Probka ovulduğundan bir parçasını şüşənin içinə salmalı olduq. Mən gördüm ki, bu, keşişi məyus etdi, lakin o dedi;

– Hə, eyib etməz. Zərər yoxdur.

– Sizin sağlığınıza, müqəddəs ata.

– Sizin sağlığınıza.

Sonra o, stəkanı əlində tutdu, biz bir-birimizə baxdıq. Arabir səmimi söhbət etməyə çalışırdıqsa da, bu gün nə isə tutmurdu.

– Sizə nə olub, müqəddəs ata? Siz çox yorğun görünürsüz.

– Mən yorulmuşam, ancaq mənim buna haqqım yoxdur.

– Bu, istidəndir.

– Xeyr. İndi ki, hələ bahardır. Ürəyim sıxılır.

– Müharibə zəhlənizi töküb?

– Xeyr. Amma mən müharibəyə nifrət edirəm.

– Mən özüm də ondan bir zövq duymuram, – dedim.

O, başını tərpədib pəncərəyə baxdı.

– Müharibə sizə mane olmur. Siz onu görmürsüz. Bağışlayın. Mən bilirəm ki, siz yaralısız.

– Təsadüf üzündəndir.

– Hər halda, hətta yaralı olsanız da, siz onu görmürsüz. Mən buna əminəm. Mən özüm də onu görmürəm, ancaq mən onu bir az hiss edirəm.

– Mən yaralanarkən biz elə müharibədən danışırdıq. Passini danışırdı.

Keşiş stəkanı yerə qoydu. O nə isə başqa şey haqqında düşünürdü.

Keşiş:

– Mən onları başa düşürəm, çünki mən özüm də onlar kimiyəm, – dedi.

– Ancaq siz tamam başqasız.

– Əslində isə mən də onlar kimiyəm.

– Zabitlər heç bir şey görmürlər.

– Hamısı yox. Çox həssasları da var, onlar üçün bizdən də pisdir.

– Belələri azdır.

– Burada məsələ təhsildə və pulda deyil. Burada nə isə başqa şey var. Passini kimi adamlar, hətta təhsili və pulu olsa belə, zabit olmaq istəməzlər. Mən zabit olmaq istəməzdim.

– Öz rütbənizə görə, siz onsuz da zabitsiz. Mən də zabitəm.

– Xeyr, eyni şey deyil. Siz hələ heç italyan da deyilsiz. Siz xarici təbəəsiz. Amma siz zabitlərə əsgərlərdən daha yaxınsız.

– Bəs fərqi nədir?

– İzah etmək mənim üçün çətindir. Elə adamlar var ki, vuruş-maq istəyirlər. Bizim ölkədə belələri çoxdur. Başqa adamlar da var ki, onlar vuruşmaq istəmirlər.

– Ancaq vuruşmaq istəyənlər onları məcbur edirlər.

– Bəli.

– Mən isə buna kömək edirəm.

– Siz əcnəbisiz. Siz vətənpərvərsiz.

– Bəs vuruşmaq istəməyənlər? Onlar müharibəyə mane ola bilərlərmi?

– Bilmirəm.

O, yenə pəncərəyə baxdı. Mən onun üzünün ifadəsinə fikir verirdim.

– Onlar nə vaxt mane ola biliblər ki?

– Onlar mütəşəkkil deyillər, buna görə də heç bir şeyə mane ola bilməzlər, mütəşəkkil olanda isə rəhbərləri onları satır.

– Deməli, buna ümid yoxdur?

– Ümidsiz heç bir şey yoxdur Lakin elə olur ki, ümid edə bil-mirəm. Mən həmişə çalışıram ki, ümid bəsləyim, lakin elə olur ki, bacarmıram.

– Axır ki, müharibə bir vaxt qurtaracaq?

– Ümid edirəm ki, hə.

– Onda siz nə edəcəksiz?

– Əgər mümkün olsa, Abrutssıya qayıdacağam.

Onun qarayanız sifəti birdən-birə sevinclə parladı.

– Siz Abrutssını sevirsiz?

– Bəli, çox sevirəm.

– Onda ora gedin.

– Bu, böyük xoşbəxtlik olardı. Orada yaşamaq və allahı sevərək ona xidmət etmək.

Mən:

– Həm də hörmət qazanmaq, – dedim.

– Bəli, həm də hörmət qazanmaq. Necə ki?

– Heç. Bunun üçün sizin bütün əsasınız var.

– İş bunda deyil. Orada, mənim vətənimdə insanın allahı sevə bilməsi təbii hal hesab olunur. Bu, iyrənc bir hoqqabazlıq deyil.

– Başa düşürəm.

O, mənə baxıb gülümsədi.

– Siz başa düşürsüz, amma siz allahı sevmirsiz.

– Yox.

– Heç sevmirsiz? – o soruşdu.

– Gecələr bəzən ondan qorxuram.

– Yaxşı olardı ki, onu sevəydiz.

– Mən çox az adam sevirəm.

– Yox, – dedi. – Düz deyil. Sizin mənə danışdığınız o gecə-lər. Bu, məhəbbət deyil. Bu ancaq şəhvət və ehtirasdır. Sevdi-yin zaman sevgi naminə nə isə etmək istəyirsən. Özünü qurban vermək istəyirsən. Xidmət etmək istəyirsən.

– Mən heç kəsi sevmirəm.

– Siz sevəcəksiz. Mən bilirəm ki, sevəcəksiz. Onda siz xoşbəxt olacaqsız.

– Mən onsuz da xoşbəxtəm. Həmişə xoşbəxtəm.

– Bu, başqa şeydir. Siz özünüz bu hissi keçirməsəz, başa düşməzsiz ki, bu nədir.

– Yaxşı, – dedim, – Əgər bir vaxt başa düşsəm, sizə söylərəm.

– Mən yanınızda lap çox oturdum və çox uzatdım. – O, ürəkdən narahat oldu.

– Yox. Getməyin. Bəs qadına olan məhəbbət? Əgər mən doğrudan da qadın sevsəydim, onda da belə olardı?

– Onu bilmirəm. Mən heç bir qadını sevməmişəm.

– Bəs öz ananızı?

– Bəli, anamı görünür, sevmişəm.

– Siz allahı həmişə sevmisiz?

– Lap uşaqlıqdan.

– Belə. – dedim. Bilmirdim, nə söyləyim. – Siz hələ çox cavansız.

– Mən cavanam, – dedi. – Amma siz mənə «müqəddəs ata» deyirsiz.

– Bu, nəzakət üçündür.

O gülümsündü.

– Doğrudan, mən getməliyəm, – dedi. – Mənə dair bir qulluğunuz yoxdur ki? – O, ümidlə soruşdu.

– Xeyr. Ancaq sizinlə danışmaq istəyirəm.

– Mən bizimkilərin hamısına sizdən salam söyləyəcəyəm.

– Hədiyyələr üçün sağ olun.

– Dəyməz.

– Yenə gəlin yanıma.

– Gələrəm. Xudahafiz. – O, əlini əlimə döydü.

– Əlvida, – mən yerli şivə ilə dedim.

– Ciao, – o, təkrar etdi.

Otaq qaranlıq idi və bütün bu vaxtı yatağın aşağısında oturan çapar ayağa durub onu ötürməyə getdi. Keşiş mənim çox xoşuma gəlirdi və mən ona bir vaxt Abrutssıya qayıtmağı arzulayırdım. Zabitlər yeməkxanasında onun gününü qara eləyirdilər, o da buna çox mehribanlıqla dözürdü. Amma mən fikirləşirdim ki, görəsən, o öz vətənində necə davranır. O söyləyirdi ki, Kaprakoqtada, şəhərin lap yaxınlığındakı çayda alabalıq olur. Gecələr fleyta çalmaq qadağandır. Cavan oğlan-lar serenada oxuyurlar, ancaq fleyta çalmaq qadağan olunmuş-dur. Mən soruşdum ki, nə üçün. Çünki qızların gecələr fleytanı dinləməsi zərərlidir. Kəndlilər sizi «don» deyə çağırır və rastınıza çıxanda şlyapalarını çıxardırlar. Onun atası hər gün ova çıxır, nahar eləmək üçün kəndlilərin daxmasına gedir. Orada bunu şərəf hesab edirlər. Ov etmək üçün əcnəbi icazə almaq istəsə, bu vaxt o, heç vaxt həbsə düşmədiyi barədə vəsiqə təqdim etməlidir. Qran-Sasso-d-İtaliyada ayı da olur, amma ora çox uzaqdır. Akvila – gözəl şəhərdir. Yayda axşamlar sərin olur, Abrutssının baharı isə İtaliyanın hər yerindən gəzəl olur. Lakin hamısından yaxşısı payızdır. Bu vaxt şabalıd meşəliyində ov etmək olar. Quşların səsi yaxşı olur, çünki üzüm yeyir. Heç vaxt özünlə səhər yeməyi götürmək də lazım deyil, əgər kəndlilər ilə birlikdə onların evində yemək yesən, onlar bunu şərəf hesab edirlər. Bir az sonra mən yuxuya getdim.