Tom dayının daxması

Qonaqla ev sahibi yerlərini dəyişib ocağın yaxınlığına –rahat yerə keçdilər. Xloya xala isə yenidən bir yığın şirin kökə qızdıraraq, balaca qızı dizi üstə aldı və növbə ilə tikələrdən gah onun, gah özünün, gah da öz paylarını döşəmədə yumalanıb bir-birini qıdıqlaya-qıdıqlaya, arabir bacılarının ayaqlarından darta-darta yeməyi üstün tutan Mozun və Pitin ağzına qoymağa başladı.²

– Lap ağ elədi bunlar! Ana dəcəllərin üstünə qışqırdı və uşaqların şuluqluğu həddini aşanda ağına-bozuna baxmadan stolun altında onları təpiklədi. – Ağ adam qonaq gəlib, bunlarınsa, heç vecinə də deyil! Qurtarın, elə bu dəqiqə sakit oturun, yoxsa sizə elə bir qulaqburması verərəm ki, yadınızdan çıxmaz, qoy bir mister Corc getsin!

Bu qorxulu hədənin nə demək olduğunu söyləmək çətindir, lakin hər halda bu nəsə qeyri-müəyyənlik balaca günahkarlara heç bir təsir göstərmədi.

– Of, aman Allah! – Tom dayı qışqırdı. – Bütün günü oynaşırlar, heç dinc durmurlar.

Bu yerdə üst-başları patkaya³ bulaşmış oğlanlar stolun altından çıxıb bacılarını öpməyə başladılar.

– Hələ bir bunlara bax! Anaları əliylə onların qıvrım başlarını kənara itələyib qışqırdı. – Yapışacaqsınız bir-birinizə, sonra ayırmaq olmayacaq. İtilin quyu başına, yuyunun necə lazımdır!

Və o, öz sözlərini kifayət qədər bərk şapalaqla sona yetirmək istədi, lakin bu da, fırfıra kimi qapıya diyirlənən körpələrin gurultulu qəhqəhələrinin yeni partlayışına səbəb oldu.

– Belə nadürüstləri görmüsünüzmü? – Xloya xala mərhəmətlə soruşdu və köhnə məhrəbanı götürüb, sınıq çaydandan su töküb islatdı, çağanın üzündəki və əllərindəki şirəni silməyə başladı.

Qızı tərtəmiz silib, Tomun dizi üstdə oturtdu, özü isə qab-qacağı yığışdırmaqla məşğul oldu, qızcığaz o saat atasının burnunu dartışdırmağa, üzünü cırmaqlamağa başladı. Öz toppuş əllərini atasının gur, qıvrım saçlarına ilişdirməyə can atmaq ona xüsusi ləzzət verirdi.

– Bir bu şeytana bax! – Tom qızını yuxarı qaldırdı. Sonra durub onu çiyninə aldı və otaq boyu atılıb-düşməyə, oynamağa başladı.

Mister Corc yaylığını yellədir, artıq özlərini yetirmiş Moz və Pit lap ayı kimi nərildəyərək onların arxasınca qaçırdılar. Nəhayət Xloya xala bildirdi ki, onlar öz hay-küyləriylə onu “başdan-beyindən elədilər”.

Bu “cərrahiyyə əməliyyatı” hər gün təkrar olunduğundan Xloya xalanın bəyanatı ümumi şənliyi heç cür azalda bilmirdi və hamı qaçıb, oynayıb, tamam yorulub əldən düşəndən sonra daxmada sakitlik və asudəlik başlayırdı.

– Hə, deyəsən, rahatlandınız, – Xloya xala alçaq, təkərli çarpayını otağın ortasına itələdi, – Moz, sən də Pit, yıxılın yatın, bir azdan ibadət başlayacaq.

– Ana! Yuxumuz gəlmir bizim! Biz ibadətə baxmaq istəyirik! Elə yaxşı olur ki!.. İbadətə tamaşa eləməkdən xoşumuz gəlir.

– Xloya xala, yığışdır çarpayını!. İşin olmasın, dəymə uşaqlara, – mister Corc ərklə dilləndi və yöndəmsiz çarpayını ayağıyla geri itələdi.

Tərbiyə qaydalarına riayət olunmasından razı qalan Xloya xala burnunun altında deyinə-deyinə böyük həvəslə çarpayını küncə itələdi:

– Neyləyək, bəlkə də bu onların xeyrinədir.

Sonra isə hamısı yığışıb ibadət mərasiminə necə hazırlaşmaq barədə müzakirəyə başladılar.

– Heç bilmirəm kətilləri haradan tapacağıq, – Xloya xala dedi. Nəzərə alınsaydı ki, elə əvvəllər də onların daxmasındakı kətillərin sayı həftədə bir dəfə keçirilən bu mərasimlərin müvəffəqiyyətinə öz təsirini göstərməmişdi, onda bu dəfə də hər şeyin son dərəcə yüksək səviyyədə keçəcəyinə inam bəsləmək olardı.

– Keçən həftə qoca Piter dayı oxuyub-oxuyub birdən coşdu və kətilin iki ayağı yerli-dibli yoxa çıxdı, – Moz xəbər verdi.

Yaxşı, di çərənləmə! Yəqin sən özün sındırmısan onları. Sənin bütün əməllərin mənə məlumdur! – anası onun üstünə çəm–kirdi.

– Eybi yoxdur! Bu ayaqsız kətili divara söykəyib oturanda aşmır. – Moz ona təskinlik verdi.

– Bircə Piter dayını oturtmayın onda. O oxuyanda bütün otağı dörd fırlanır. Keçən dəfə kətildə otura-otura küncdən-küncə dolanırdı, – bunu da Pit dedi.

– Onda lap yaxşı! Qoy elə həmin kətildə də otursun, –Moz sevincək dilləndi, –“Mömin bəndə, sən də, ey günahkar, sən də sözlərimə diqqət kəsil!”, – deyib başlayan kimi kəlləmayallaq olub, təpəsi üstə gələcək yerə. – Moz tın-tın səsiylə mədhiyyəni uzada-uzada oxudu və baş verəcək qəzanın tamaşasını çıxararaq döşəməyə sərələndi.

– Adam kimi apar özünü! – Xloya xala ona acıqlandı. –Heç utanıb-qızarırsan?

Ancaq mister Corc uşağın bu oyunbazlığına uğunub getdi, hələ onu bir “əhsən” nidasıyla mükafatlandırdı da. Bundan sonra ananın öyüd-nəsihətləri, danlaqları lazımi nəticəni verə bilmədi.

– Di yaxşı, qoca, vaxtdır daha, – Xloya xala dilləndi, – çəlləkləri diyirlət bura.

Anamızın bu çəlləkləri mister Corcun kitabdan oxuduğu o dul arvad kimi yaman üzübərkdirlər. –Moz qardaşının qulağına pıçıldadı.

– Hələ bir baxaq görək, bərk dura biləcəklərmi! – Pit ona etiraz elədi. – Yadımdadır, keçən həftə dua oxunan vaxt çəlləklərdən birinin dibi düşdü və hamı döşəməyə yıxıldı.

Mozla Pit öz aralarında pıçıldaşdıqları vaxt otağa iki boş çəllək diyirləyib gətirdilər, hər iki tərəfdən yanlarını daşla bərkidib üstündən bir taxta uzatdılar. Bu qurğuya bir neçə şil – axsaq kətil, ağzı üstə çevrilmiş ləyən və vedrə də əlavə elədilər ki, bununla da ibadət mərasiminə hazırlıq başa çatdı.

– Güman edirəm, mister Corc bu gün bizim üçün kitabdan oxuyacağına etiraz eləməyəcək, – Xloya xala dedi. – Mister Corc elə gözəl, elə rəvan oxuyur ki. Kitabın üzündən oxuyanda isə, bilirsiniz də, lap maraqlı olur.

Corc bu xahişə həvəslə razı oldu, çünki öz şəxsiyyətinin gərəkliyini, nəyəsə qadir olduğunu duymaq bütün oğlan uşaqları kimi, ona da ləzzət verirdi.

Çox çəkmədi ki, səksən yaşlarında saç-saqqalı ağarmış ixtiyar qocadan tutmuş on beş yaşlı oğlan-qızacan müxtəlif yaşlı zəncilər otağa yığışdılar. Qeybətə, lakin heç kəsin xətrinə dəyməyən, mənafeyinə toxunmayan söz-söhbətə meydan verildi. Misal üçün, gop elədilər ki, Salli xala hardansa qırmızı bir yaylıq ələ keçirib örtür başına, xanım özünə təzəsini tikdirən kimi ağ xallı batist paltarını Lizziyə vermək istəyir, mister Şelbi bir kəhər ayğır almaq fikrindədir və bu ayğır guya malikanənin şöhrətini daha da artıracaq. İbadətə toplaşanların bəziləri öz sahibkarlarının icazəsi ilə qonşu malikanədən gəlmişdilər. Onlar da öz eşitdiklərindən, ağalarının evində və fermasında görülən işlərdən maraqlı söhbətlər edirdilər. Bütün bunlar cəmiyyətin yuxarı dairələrində gedən söz-söhbətdən, dedi-qodulardan heç də az maraqlı deyildi.

Bir azdan, toplaşanların hamısına əvəzsiz zövq verən, mənəvi rahatlıq gətirən xor başladı. Heçnə, hətta təcrübəsiz və bir qədər də naşı ifa tərzi belə, melodiyanın qəribə və coşqun axarına qovuşub qaynayan bu səslərin aydan arı saflığına, təbii qüdrətinə xələl gətirə bilmirdi. Hamının bildiyi kilsə himnləri, dini nəğməlar canlı və oynaq bir ritmlə ifa olunurdu. Bu nəğmələrdən birinin tapşırması xüsusi bir həvəslə, ürəkdən gələn yaralı bir səmimiyyətlə oxundu:

Ölümü döyüşdə qarşılayıb mən,                   Ölümü döyüşdə qarşılayıb mən,                   Müqəddəs aləmə bulacam yolu.

Bu yerlərdə, görünür xüsusilə sevilən başqa bir nəğmədə isə bu misralar dönə-dönə oxunurdu:

Qəlbən can atıram müqəddəsliyə              İstərəm səni də ora səsləyəm.

Öz cənnət yurdumdan bir dəstə mələk             Hey çağırır məni əl eyləyərək.                   Bir bax gur selində üzən o yurda,                   Bizi ölümsüzlük gözləyir orda.

Bu nəğmələrdə “lordan sahilləri”, “Hənaan torpağı” və “Yeni Yerusəlim” kimi ifadələr tez-tez yada salınırdı, belə ki, gözoxşayan mənzərələr, şairanə təmtəraq zəngin və ehtiraslı zənci təxəyyülü üçün xüsusilə doğma idi.

Öz sevimli nəğmələrini oxuya-oxuya onlar gülür, ağlayır, gah çəpik çalır, gah da bərk-bərk, hərarətlə bir-birinin əllərini sıxırdılar, elə bil, doğrudan-doğruya gedib İordan sahillərinə yetişmişdilər.

Mahnılar moizələrlə, ibrətamiz rəvayətlərlə növbələşirdi. İş-güclə çoxdan vidalaşmış, lakin hamının sayıb ehtiram göstərdiyi ağbirçəkli qarı ötən günlərin canlı salnaməsi təki yerindən durdu, əl ağacına dirsəklənərək belə bir nitq irad elədi:

– Övladlarım! Sizi görməyimə və eşitməyimə bilsəniz nə qədər şadam, sözlə ifadə edə bilmərəm bunu, çünki əbədi və əsl dünyaya mənim nə vaxt qovuşacağımı kim bilə bilər? Ancaq mən hazıram, övladlarım, elə hazıram ki, hətta yol düyünçəmi də yığıb bağlamışam, ləçəyim də başımdadır, hazırca oturub arabanın dalımca gələcəyi və məni öz evimə aparacağı günü gözləyirəm. Bəzən olur, bütün gecəni yatmırsan və səhərəcən oturub keşik çəkirsən görəsən, o arabanın təkərlərinin səsi gəlmir ki? Mənim övladlarım, siz də hazır olun, – bu yerdə o, əsasıyla döşəməni taqqıldatdı, çünki əbədi, müqəddəs aləmdən şirin heç nə mövcud deyil. Eşidin, övladlarım, ondan şirin heç nə yoxdur! Siz bircə bilsəydiniz, bu necə gözəldir – əbədi dinclik; o müqəddəs aləm! Sözlərini davam etməyə qarının daha taqəti qalmadı və göz yaşlarına qərq olaraq öz kürsüsünə çökdü. Xor şimşək kimi gurladı:

– Ah, Hənaan! Ah, Hənaan! Həsrət qaldığım diyar!

– Mister Corc hamının xahişini nəzərə alıb, Apokalipsisin son fəsillərindən bir neçəsini oxumağa başladı. Onun sözünü tez–tez bu cür heyrətli nidalarla kəsirdilər: “Allah, özün saxla, Allah!”, “Yox, hələ bir eşidin siz!”, “Heç gör ağıla gələrmi?”, “Yəni, burda yazılanlar, doğrudanmı olacaq bir gün?”

Anasından şəriət dərsini yaxşıca mənimsəmiş Corc öz müvəffəqiyyətindən qürrələnərək, arabir oxuduğu mətnin özünəməxsus şərhinə də girişir və bununla da cavanları heyran qoyur, qocaların qəlbində isə riqqətli duyğular oyadırdı. Axırda da dinləyicilər belə bir yekdil fikrə gəldi ki, “Heç keşişin özü hər şeyi bu cür aydın və gözəl izah edə bilməzdi” və bu, “sadəcə olaraq, ağlasığan şey deyil”.

Din məsələlərində Tom dayı bütün bu dairədə az qala din xadimi, ruhani hesab edilirdi. Yüksək əxlaqi-etik normalara riayəti, hərtərəfli inkişaf etmiş ağlı ətrafındakıları, tay-tuşlarını onunla ehtiramla, əsl keşiş kimi davranmağa məcbur edirdi. Anlaşıqlı və ürəkdən gələn moizələri ibrətamiz, rəvayətləri isə, hətta oxumuş adamların belə qəlbinə yol tapa bilərdi. Xüsusən də o, dua edərkən bir səmimiyyət və kövrəklik mücəssəməsinə çevrilirdi. Müqəddəs kitabdan gələn mətnlərlə rövnəqlənən, Tomun qanına-iliyinə işləmiş bu dualar onun dilində həzin-həzin səslənən kövrək bulaq şırıltısı kimiydi və bu duaların uşaq ciddiyyətindən, sadəlövhlüyündən də təsirli bir şey təsəvvür eləmək mümkün deyildi.

Mömin, ahıl zəncilərdən birinin dediyi kimi, Tomun “duaları çox uğurlu alınırdı” və bu dualar Tomu dinləyən dindarlara elə dərin təsir bağışlayırdı ki, onlar az qala, yerlərdən ucalan ehtiraslı hay-küy içində tamam qərq olmaq, deyilən sözü eşitməmək təhlükəsi qarşısında qalırdılar.

Bütün bunlar işçinin daxmasında baş verirdi, sahibkarın evində isə tamamilə başqa bir səhnə oynanılmaqda idi.

Qul alverçisi və mister Şelbi həmin yemək otağında, həmin stolun arxasında əyləşmişdilər, stolun üstündə mürəkkəb qabının yanında bir neçə kağız görünürdü.

Mister Şelbi pul bağlamalarını sayır və bir–birinin dalınca qul alana verirdi.

– Hamısı düzdür, – o da öz növbəsində pulları sayıb dilləndi, – indi isə, bax, burda və burda öz imzanızı qoyun.

Mister Şelbi hər iki kağızı götürüb imzaladı və pullarla birlikdə kənara itələdi. Görünür, o bu xoşagəlməz işi tez qurtarmaq istəyirdi. Heyli nimdaş yol çantasından perqament kağızı çıxartdı, nəzərdən keçirib, öz səbirsizliyini gizlətməyə çalışaraq kağıza doğru əyilən mister Şelbiyə verdi.

– Bax belə, qurtardıq, – qul alverçisi stuldan durdu.

– Bəli, qurtardıq, – mister Şelbi fikirli-fikirli dilləndi və dərindən köks ötürüb təkrar elədi, – qurtardıq!

– Siz elə bil heç sevinmirsiniz! – qul alverçisi təəccüb elədi.

– Heyli, –mister Şelbi dedi, – mən ümidvaram ki, kişi kimi verdiyiniz sözü unutmayacaq, Tomu yad əllərə satmayacaqsınız.

– Axı, siz özünüz elə indicə belə elədiniz, ser, – qul alverçisi dedi.

– Sizə məlumdur ki, bu işə məni məcbur elədilər, – Şelbi təkəbbürlə cavab verdi.

– Məni də məcbur edə bilərlər, – qul alverçisi dedi, – yaxşı, yaxşı, sizin Tom üçün bir babat yer tapmağa çalışaram. Yaxşı rəftara gəldikdə isə, bu barədə narahat olmaya bilərsiniz. Başqa şeyi demirəm, qəddarlıq, Allaha şükür ki, məndə heç yerli-dibli yoxdur.

Heylinin öz humanizmini təsdiq eləmək üçün söylədiyi əvvəlki dəlilləri də xatırlayan mister Şelbi onun bu sözlərinə o qədər də arxayın deyildi, başqa əlacı qalmadığından o, qul alverçisini səssizcə yola saldı və tək qalıb bir siqar yandırdı.

V FƏSİL

ÖZ AĞALARININ DƏYİŞMƏSİNƏ CANLI MÜLKİYYƏTİN MÜNASİBƏTİNDƏN BƏHS EDİR

Mister və missis Şelbilər öz yataq otaqlarına getdilər. Mister Şelbi böyük kresloda əyləşib, gündəlik poçtu nəzərdən keçirirdi, arvadı isə güzgünün qabağında dayanıb Eliza tərəfindən səliqəylə yığılmış saçlarını darayırdı. Qulluqçusunun ağarmış sifətini və çuxura düşmüş gözlərini görən missis Şelbi həmin axşam onu vaxtından tez buraxmış və tapşırmışdı ki, yatıb dincəlsin. Və indi, bu gecə vaxtı darandığı yerdə bir az əvvəl aralarında olmuş söhbəti birdən xatırlayıb saymazyana ərindən soruşdu:

– Hə yeri gəlmişkən, Artur, bu gün nahara gətirdiyiniz o mədəniyyətsiz tip kim idi elə?

– Onun adı Heylidir, – məktublardan başını qaldırmayan Şelbi cavab verdi və narahatlıqla kresloda qurcalandı.

– Heyli? Kimdir o, nə istəyirdi?

– Axırıncı dəfə mən Natçezdə olanda bəzi işləri onunla görmüşdüm.

– Buna görə də o, indi özünü bizim evin adamı hesab edir və naharda da ortaya soxulur, eləmi?

– Xeyr, mən özüm onu dəvət eləmişdim. Haqq-hesaba qol çəkmək lazım idi.

– O, qul alverçisidir? – Missis Şelbi ərinin səsindəki pərtliyi sezərək soruşdu.

– Bu hardan ağlınıza gəldi, əzizim? – Şelbi ona nəzər saldı.

– Hə, əslində heç yerdən. Sadəcə yadıma düşdü ki, nahardan sonra Eliza necə həyəcanla, göz yaşları içində qaçıb üstümə gəldi və məni inandırmağa çalışdı ki, guya qul alverçisinin onun oğlunu almaq istədiyini eşidib. Elə qəribə qadındır ki!

“Onsuz da bu məlum olacaq, geci-tezi var, – o fikirləşdi, – yaxşısı budur elə indidən boynuma alım”.

– Mən Elizanı məzəmmət elədim, – missis Şelbi saçlarını daraya-daraya sözünə davam elədi, – və dedim ki, siz heç vaxt bu cür adamlarla iş görmürsünüz. Axı, öz zəncilərimizi satmaq heç sizin ağlınıza da gəlməz, illah da ki, bu cür əllərə.

– Bəli, Emili, – əri dilləndi, – indiyəcən ağlıma gəlmirdi. İndi isə işlərim elə gətirib ki, başqa çarəm yoxdur. Kimisə satmalı olacağıq.

– Bu adama? Ağlasığmazdır! Mister Şelbi, siz zarafat edirsiniz!

– Təəssüf ki, yox, – Şelbi dedi, – mən Tomu satmağı qərara aldım.

– Necə?! Bizim Tomu? Xeyirxah, sədaqətli, uşaq yaşlarından sizə xidmət eləyən zəncini?! Mister Şelbi! Siz ki, ona azadlıq verəcəyinizi vəd etmişdiniz, biz sizinlə bu barədə neçə dəfə onun özünə demişik! Daha məni heç nə təəccübləndirmir, hətta bədbəxt Elizanın gözünün ağı-qarası yeganə oğlu Harrini belə satmaq istəməniz məni təəccübləndirmir! – Missis Şelbinin sözlərində böyük narazılıq və acı kədər hiss olunurdu.

– Yaxşı, Emili, bir axıracan qulaq asın. Mən Tomu və Harrini satmağı qərara almışam. Və başa düşmürəm, məni niyə belə zalım hesab edirsiniz! Başqaları az qala hər gün belə eləyirlər.

– Axı, niyə ancaq onları satmaq istəyirsiniz? Əgər kimisə satmaq elə vacibdirsə, məgər sizin başqa zənciləriniz yoxdur? Ona görə ki, ən yüksək qiyməti onlara verirlər: bax, buna görə. Düz deyirsiniz, başqasını da seçmək olardı. Bu adam Elizaya görə mənə böyük məbləğdə pul təklif elədi. Bu sizə əl verir?

– Əclaf! – Missis Şelbi qışqırdı.

– Mən ona heç qulaq da asmadım, sizin hisslərinizə hörmət elədim. Heç olmasa, bu işdə mənə haqq qazandırın.

– Bağışlayın məni, – missis Şelbi özünü ələ alıb dilləndi, – mən nahaq yerə qızışıb özümdən çıxdım. Ancaq bu nə qədər gözlənilməzdir! İcazə verin, bu bədbəxtlərçün heç olmasa xahiş eləyim. Tom zəncidir, ancaq nə qədər alicənab, nə qədər namusludur! Mən inanıram ki, mister Şelbi əgər lazım gəlsə, o öz həyatını sizə qurban verərdi.

– Bəli, bilirəm. Bu barədə danışmaq artıqdır. Mən başqa cür hərəkət eləyə bilmərəm.

– Gəlin bu işə öz varımızdan qurban verək. Qoy qurbanın bir hissəsi də mənim payıma düşsün. Ah, mister Şelbi! Mən həmişə çalışmışam bütün qəlbimlə, bir xaçpərəst ləyaqətiylə çalışmışam ki, tamamilə bizdən asılı olan bu sadədil bədbəxt varlıqlara münasibətdə öz borcumu yerinə yetirəm. Mən onlardan qayğımı əsirgəməmişəm, onları xeyirxahlığa çağırmışam və qeydlərinə qalmışam. Gör neçə illərdir sevinclərini, qəmlərini də mənimlə bölüşürlər. Özünüz fikirləşin, əgər hər hansı cüzi bir qazanc naminə bizə hədsiz inanan gözəl bir insanı – Tomu satıb, onu sevimli və qiymətli olan hər şeydən məhrum etsək, mən bizim zəncilərin gözünə baxa bilərəmmi?! Mən onların hər birinə yaxşı ər, ata, ailəcanlı olmağı öyrətmişəm, uşaqlara, valideynlərə hörmət eləməyi öyrətmişəm. İndi isə doğrudanmı açıq-açığına boynumuza alırıq ki, pul bizdən ötrü hər cür müqəddəs, doğma, səmimi əlaqələrdən daha qiymətlidir! Hələ Eliza! Yaxşı ana olmaq barədə ona nə qədər öyüd vermişəm, nəsihət vermişəm! Əgər siz Harrini ondan ayırıb, hər cür tərbiyədən uzaq, prinsipsiz bir adama satsanız, mən nə deyə bilərəm ona! Məgər bundan sonra o mənə inanarmı?

– Sizi kədərləndirmək mənim üçün çox ağırdır, Emili, çox ağırdır, – mister Şelbi dedi, – mən sizin hisslərinizə hörmət edirəm, ancaq gizləmirəm, sizin bu hisslərinizə tam şərik ola bilmirəm. Lakin inanın sözlərimə, bütün bunlar faydasızdır. Mən başqa cür eləyə bilmərəm. Mən bunu sizə deməyəcəkdim, Emili, qısası, məsələ belədir: ya bunların ikisini də satmalıyam, ya da biryolluq hər şeydən əl çəkməliyik. Ayrı çıxış yolu yoxdur. Mənim veksellərim Heylinin əlinə düşüb, əgər onunla haqq-hesabı üzməsəm, o bizi səfalətə düçar edəcək. Mən bacardığım qədər hiylə işlətdim, olan bütün pulları topladım, borc götürdüm – bircə o qalmışdı ki, sədəqə yığım, lakin haqq-hesabı tamam çürütmək üçün Tomu və Harrini satmaq lazımdır. Heyli oğlanı bəyəndi, tələb etdi ki, onu satım və yalnız bu şərtlə işimizi yoluna qoymağa razılaşdı. Burda mən tamamilə gücsüzem. Siz bu iki zəncinin satılmasını ürəyinizə salıb dərd edirsiniz, bəs olan-qalan hər şeyimizdən əl çəkməli olsaq, necə olar?

Bu sözlər missis Şelbini sarsıtdı. O, tualet stoluna tərəf gedib əlləri ilə üzünü örtdü və sinəsindən inilti qopdu.

Köləliyi Allah qarğıyıb və o, qulları da, biz ağaları da məhv edir. Mən ağılsız da fikirləşirdim ki, bu dəhşətli müsibəti yoluna qoya biləcəyəm! Bizim qanunlarla qul sahibi olmaq nə qədər günahdır! Mən bunu həmişə hiss eləyirdim, həmişə, lap uşaq yaşlarından. Lakin mənə elə gəlirdi ki, köləliyi xeyirxahlıqla, mülayimliklə, zəncilərə diqqətli münasibətlə elə ört-basdır etmək olar ki, köləlik bizim qullara azadlıqdan da yaxşı görünə bilər! Elə bunun özü ağılsızlıq deyilmi?

– Emili! Görürəm, siz əsl abolisionist⁴ olmusunuz!

– Abolisionist? Ah, əgər abolisionistlər köləlikdən mən qədər bilsəydilər, onda onlar bu barədə daha böyük əsasla danışa bilərdilər! Xeyr, bizim onlardan öyrənməyimizə ehtiyac yoxdur. Həmişə əzab çəkirdim ki, bizim qullarımız var. Mən hesab edirəm ki, bu belə olmamalıdır!

– Nəticə etibarilə, siz öz fikirlərinizlə bir çox mömin və ağıllı adamlarla həmfikirsiniz, – Mister Şelbi dedi, – axır bazar günü moizəsini xatırlayın.

– Mən o cür moizələrə qulaq asmaq istəmirəm və belə vaizlərin yeri bizim küçələr deyil. Ruhanilər də bizim kimi şərlə, yamanlıqla mübarizə aparmaq iqtidarında deyillər, bəs onda niyə onlar buna haqq qazandırırlar! Həmişə mənə elə gəlib ki, bu sağlam fikrin ziddinədir və təxminən əminəm ki, axır bazar günü moizəsi sizin də xoşunuza gəlməyib.

– Bəli, – Şelbi dedi, – açığını desək, Allahın qulluqçuları hərdənbir bizdən – yazıq günahkarlardan həddən artıq uzaqlaşırlar. Biz çox şeylə razılaşmağa məcburuq, çox şeyə barmaqarası baxmağa məcburuq, lakin qadınlar və ya ruhanilər əxlaq və ləyaqət qaydalarıyla hesablaşmayanda, bunu artıq heç yerə yazmaq olmaz. Mən ümidvaram ki, mənim əzizim, indi siz bu addımın nə qədər vacib olduğuna inandınız, inandınız ki, vəziyyətdən bundan yaxşı çıxış yolu tapmaq olmaz.

– Bəli, bəli, – missis Şelbi dalğın-dalğın qızıl saatını qurdalayaraq səsləndi, – mənim qiymətli daş-qaşım yoxdur, fikirli-fikirli davam etdi, – bəlkə, siz bu saatı götürəsiniz? Vaxtında o baha idi. Mən nəyim var, hamısını qurban verərdim, bircə Elizanın uşağını qurtarsaydım… Heç olmasa bircə onu…

– Mənimçün ağırdır, Emili, sizin bu qədər dilxor olmağınız… – Şelbi dedi, – artıq heç nəylə kömək edə bilməzsən. İş görülüb qurtarıb, kupça kağızı imzalanıb və Heyli onları özüylə aparıb. Allaha şükür edin ki, hər şey müəyyən mənada hələ yaxşı qurtardı. Bu adam bizi var-yoxdan çıxara bilərdi. Əgər Heylini mənim qədər tanımış olsaydınız, taleyinizin tükdən asılı olduğunu başa düşərdiniz.

– Doğrudanmı, o bu qədər qəddardır?

– Heyliyə qəddar demək olmaz, lakin o, soyuqqanlı adamdır, gönü qalındır, yalnız öz xeyrini güdür, bu yolda heç kəs onu saxlaya bilməz, lap əcəl kimi amansızdır. Ona yaxşı pul vəd eləsən, doğma anasını da satar, bu heç də o demək deyil ki, oğlunun qarıdan acığı gəlir və onun pisliyini istəyir.

– Və bu alçaq bizim xeyirxah Torna və Elizanın uşağına sahib oldu!

– Bəli, mənim əzizim, bununla barışmaq mənim özümə də çətindir. Üstəlik, Heyli tələsir və onları sabah aparmaq istəyir. Mən tapşıracağam atı yəhərləsinlər və səhər tezdən gedəcəm. Tomla rastlaşmamaq üçün. Siz də bir yerə çıxıb gedin, Elizanı da özünüzlə götürün. Qoy gözü görməsin.

– Xeyr, xeyr! – Missis Şelbi qışqırdı. – Mən bu amansız işdə köməkçi ola bilmərəm! Mən bədbəxt Tomun yanına gedəcəm, onun bu dərdinə qoy Tanrı özü kömək olsun! Lap dar ayaqda da qoy hiss etsinlər ki, mən onların tərəfindəyəm. Eliza haqda isə düşünmək belə dəhşətlidir. Qoy Allah bizi bağışlasın! Bu nə fəlakət idi, biz düşdük!

Mister və missis Şelbilər güman etmirdilər ki, onların söhbətini eşidə bilərlər.

Qapısı dəhlizə açılan kiçik qaranlıq otaq ər-arvadın yataq otağına bitişik idi. Missis Şelbi Elizanı bu axşam tez buraxanda, həyəcandan özünü-sözünü bilməyən gənc ana bu otağı xatırladı. Orada gizləndi və qulağını divarın çatlaq yerinə söykəyib, olan söhbəti sözbəsöz eşitdi.

Ev yiyələrinin səsi kəsiləndə Eliza səssiz-səmirsiz dəhlizə çıxdı, rəngi ağappaq ağarmışdı, tir-tir əsirdi, sifəti çəkilmiş, dodaqları kip sıxılmışdı. O, əvvəlki mülayim, utancaq məxluqa qətiyyən oxşamırdı.

Dəhlizdən ehtiyatla keçdi, sahibkarlarının yataq otağı önündə addımlarını bir dəqiqəliyə yavaşıtdı və xəlvətcə öz otağına qayıtdı. Onun sakit, səliqəli otağı ev sahiblərinin mənzilləri ilə bir mərtəbədə idi. Burda, günəş dolu bu pəncərə önündə Eliza tez-tez oturub, tikiş tikər, pəsdən oxuyardı; bu rəfdə onun kitabları və bəzək-düzəyi – missis Şelbinin milad bayramlarında bağışladığı hədiyyələr düzülmüşdü. Şkafda və siyirmədə onun sadə pal-paltarı saxlanırdı. Sözün kəsəsi, bu guşəni, Eliza öz evi hesab edir və içində xoşbəxt ömür sürürdü. Elə buradaca, çarpayıda onun uşağı yatırdı. Uzun qıvrım telləri bir-birinə dolaşaraq yastığa tökülmüşdü, parlaq dodaqları azca aralı idi, balaca, totuq əllərini yorğanın üstünə qoymuşdu, təbəssüm yuxulu uşaq bənizini nura bələmişdi.

– Zavallım mənim, zavallım! – Eliza pıçıldadı. – Satıblar səni! Ancaq sən qorxma, anan öz balasını darda qoymaz!

Yastığa bir dənə də göz yaşı düşmədi. Belə dəqiqələrdə ürək də xəsisləşir. O, ağzınacan qanla silələnir və susur. Eliza kağız parçası və karandaş götürdü, tələsik bu sözləri yazdı:

– “Ah, missis! Hörmətli missis! Məni qınamayın, məni naşükürlükdə günahlandırmayın. Mən sizin mister Şelbi ilə söhbətinizi eşitdim. Uşağımı xilas etməyə cəhd edirəm. Məni buna görə mühakimə eləməyin! Xeyirxahlığınıza görə Allah sizdən razı olsun!”

Kağızı iki qatlayıb üstünü yazdı, siyirməyə yaxınlaşıb uşaq paltarlarından əlinə keçəni yığdı və burun dəsmalı ilə kəmərinə möhkəm bağladı. Ana məhəbbəti elə güclü idi ki, Eliza hətta bu qorxulu dəqiqələrdə də oğlunun sevimli oyuncaqlarından üç-dördünü boxçaya qoymağı unutmadı, alabəzək tutuquşunu isə kənara qoydu ki, oğlu oyananda onu bir az əyləndirib, könlünü açsın. Lakin onu tez oyatmaq mümkün olmadı, ancaq budur, oyandı, çarpayıda dikəlib oturdu və anası kaporunu geyinib şalını örtənəcən, oyuncaqları ilə məşğul oldu.

Eliza onun paltosunu və papağını əlində tutub çarpayıya yanaşanda oğlan soruşdu:

– Ana, hara gedirsən?

Anası onun üzərinə əyildi və gözlərinə elə diqqətlə baxdı ki, uşaq o saat ehtiyatlandı.

– Ts! – Eliza pıçıldadı. – Bərkdən danışmaq olmaz, yoxsa bizi eşidərlər. Xortdan bu qaranlıq gecədə balaca Harrini anasından ayırıb aparmaq istəyir. Ancaq anası öz balasını heç kəsə verməyəcək. İndi balamın paltosunu və papağını geyindirəcəyəm və biz qaçacağıq, onda xortdan bizi tuta bilməyəcək.

Bu sözləri deyib paltonu düymələdi, onu qucağına aldı, yenə susmasını tapşırdı və qapını açaraq səssizcə aynabəndə çıxdı.

Gecə soyuq və ulduzlu idi, ana uşağını möhkəm–möhkəm bürüdü. Anlaşılmaz qorxudan uşağın elə bil dili tutulmuşdu, o, bərk-bərk anasının boynuna sarıldı.

Aynabəndin uzaq küncündə yatmış böyük qoca Nyufaundlend* Bruno Elizanın ayaq səslərini boğuq mırıltıyla qarşıladı. Eliza sakitcə iti çağırdı, onun çoxdankı dəcəl dostu olan köpək dərhal quyruğunu bulayıb onların arxasınca götürüldü. Ancaq itin heç ağlına da gəlməzdi ki, işdən sonra bu bivaxt gecə gəzintisi nə ola bilər? Görünür, onu Elizanın təhlükəsizliyi barədə anlaşıqsız şübhələr narahat edirdi, ona görə də, o tez-tez dayanır, qəmli gözləriylə gah Elizaya, gah evə nəzər salır və dərin fikir içində yenidən getməyə üz qoyurdu. Bir neçə dəqiqədən sonra onlar Tom dayının daxmasına çatdılar. Eliza sakitcə pəncərəni döydü.

Həmin gecə dua mərasimi gecəyarıyacan uzandı, hamı dağılışandan sonra Tom dayı bir neçə də solo himn ifa elədi. Bu o demək idi ki, bu dəm, yəni gecəyarıdan xeyli keçsə də, nə o, nə də arvadı hələ yatmayıblar, hələ oyaqdılar.

– Allah, özün saxla, kimdir orda? – Xloya xala diksinərək səsləndi və cəld pərdəni araladı. – Hə, bu ki Lizzidir? Geyin, qoca, hətta Bruno da gəlib buralara çıxıb. Gedirəm qapını açım.

Xloya xala qapını taybatay açdı. Tomun tələsik yandırdığı piy şamın işığı qaçqının hədəqədən çıxmış gözlərinə və əzablı sifətinə düşdü.

– Allah, özün kömək ol! Lizzi, adam sənə baxanda qorxur! Nə olub sənə? Xəstələnmisən?

– Tom dayı. Xloya xala, mən qaçıram… Harrini xilas eləmək lazımdır. Sahibkar satıb onu.

– Satıb! – Onlar bir səslə qışqırıb, əllərini dəhşət içində göyə qaldırdılar.

– Hə, satıb, – Eliza qətiyyətlə təkrar etdi, – mən onların yataq otağının qonşuluğundakı balaca, qaranlıq otaqda gizlənib, sahibkarın missis Şelbiyə dediyi sözləri eşitdim. O, mənim Harrimi və Tom dayı, səni satıb. Sabah sübhdən qul alverçisi sizin hər ikinizi aparacaq, sahibkar isə bu ara evdən çıxıb gedəcək.

Elizanı dinləyən Tom sanki daşa dönmüşdü. Onun əlləri elə göydəcə donub qalmış, gözləri hədəqəsindən çıxmışdı. Bu sözleərin mənasını yavaş–yavaş dərk eləyincə stula yıxıldı və başını dizləri arasında gizlədi.

– Mərhəmətli Allah, rəhmin gəlsin bizə! – Xloya xala qışqırdı. – Doğrudanmı, bu həqiqətdir? Günahı nəydi ki, sahibkar onu satdı.

– Onun heç bir günahı yoxdur, məsələ bunda deyil. Mister Şelbi istəmir onları satsın, hələ missis… Özünüz bilirsiz onun necə rəhmli qəlbi var… Mən eşitdim, o necə bizim tərəfimizi saxlayırdı, xahiş edirdi. Ancaq sahibkar dedi ki, artıq heç nə eləmək mümkün deyil. O, bu adama borcludur və onun əlindədir. Əgər borcunu ödəməsə, onda bütün mülkünü, bütün zəncilərini satmalı olacaq və buradan köçəcək. O adamdan yaxa qurtarmaq müşküldür. Mən özüm eşitdim, sahibkar deyirdi ki, onun başqa yolu yoxdur – ya Tomu və Harrini satmalı, ya da qalan hər şeyindən məhrum olmalıdır. Onun sizə yazığı gəlir… Hələ missis! Siz onun sözlərini eşitmiş olsaydınız! Bilirəm ki, yaxşı iş görmürəm, ancaq ayrı cür də edə bilmərəm. Xanımın özü deyirdi ki, insan qəlbi hər cür var-dövlətdən, xəzinədən qiymətlidir, bəs⁵ mənim oğlumu satanda, kim bilir, körpənin qəlbinə nə dağlar çəkiləcək. Belədi axı, belədi! Yox, əgər mən yanılıramsa, qoy Allah özü keçsin günahımdan!

– Qoca, – Xloya xala dilləndi, – bəs sən niyə durmusan? Gözləyirsən ki, nə vaxt səni gəlib çayaşağı, zəncilərin dözülməz zəhmətdən və acından qırıldıqları yerə aparsınlar? Bundansa, mən ölərdim! Vaxt var ikən Lizzi ilə birlikdə qaç. İcazə kağızın var, heç kəs səni saxlamaz. Qalx, mən indicə sənin şey-şüyünü yığışdıraram.

Tom ağır-ağır başını qaldırdı, kədərli, lakin arxayın baxışlarla komanı süzüb dilləndi.

– Yox, mən heç yana getmirəm. Qoy Eliza getsin, buna onun haqqı var. Kim ananı mühakimə edəcək? Bəs sən eşitmədinmi o nə dedi? Əgər məni satmasalar, onda hər şey məhv olacaq… Neyləmək olar, qoy satsınlar, birtəhər dözərəm buna. –Onun geniş sinəsindən həyəcanlı, titrək bir ah qopdu. – Sahibkar həmişə mənə etibar edib. Mən onu aldatmamışam, icazə vərəqəsindən heç vaxt lüzumsuz yerə istifadə etməmişəm və heç vaxt da etməyəcəyəm. Bütün malikanəni xaraba qoymaqdansa qoy təkcə məni satsınlar. Sahibkarı qınama, Xloya. O səni pis gündə qoymaz…

Tom çarpayıya tərəf döndü, uşaqlarına baxdı və birdən heysizləşdi. Başını stulun söykənəcəyinə əyib, əllərdə üzünü örtdü. Köksündən ağır, xırıltılı hıçqırıqlar qopdu, iri göz yaşları barmaqlarının arasından süzülərək döşəməyə damcılamağa başladı. – Ser, sizin də göz yaşlarınız bax beləcə sellənərək ilk övladınızın uyuduğu tabuta tökülmüşdü. Ölüm ayağında olan körpənizin ağlar səsini eşidəndə siz də, xanım, bax beləcə göz yaşları içində boğulurdunuz, Tom da axı, sizin kimi insandır, ser. İpəyə bürünmüş, daş-qaşa qərq olmuş ana da həyatın zərbələrinə məruz qalanda ürəyi ağrılardan bax beləcə paralanan adicə bir qadın deyilmi?

– İkicə kəlmə də deyim, – Eliza astanadan dilləndi. – Mən bu gün ərimlə görüşmüşdüm, onda hələ heç kim heç nə bilmirdi. Mənim Corcumu o dərəcəyə çatdırıblar ki, o daha dözə bilmir və qaçmağı qərara alıb. Çalışın görün onu və mənim getməyimin səbəbini deyin. Deyin ki, Kanadaya gedən yolu tapmağa çalışacam və əgər bir də heç zaman görüşə bilməsək…

O üzünü gizlədərək yana çevirdi və bir dəqiqə sonra üzgün səslə davam elədi: – …Ona deyərsiniz ki, qoy necə vardı əvvəlki kimi, eləcə də yaxşı adam olaraq qalsın… Onda biz o dünyada bəlkə görüşə bildik. Brunonu zəncirləyin, – sözünün sonunda əlavə etdi, – yoxsa, zavallı arxamca gələcək.

Qısa, hay–küysüz vidalaşma, bir neçə damla göz yaşı, son xeyir-dua… və özünü itirmiş Eliza qorxmuş uşağını sinəsinə sıxaraq səssizcə qapının arxasında gözdən itdi.