Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Сәүдә вә элемтә юлы өстенә шалтылар бина итүне бәхәссез генә хәл иттеләр. Әмма соңгы мәлдә генә илчебаш корал сатуны сорады һәм аны-моны гына да түгел, атларга куела торган тупларны.

Илчебаштан бу сүзне ишеткәч, Илһам хан хәтта тәхетеннән күтәрелә төште, ләкин шундук кире утырды. Хан белән вәзир күзгә-күз карашып алдылар, икесенә дә гаять дәрәҗәдә сәер тоелды илченең бу теләге. Хак, Болгар чуен коя, туплар, ядрәләр ясый, әмма ике-өч тапкыр йөзгә-йөз килеп орышкан илгә ничек ул яңа коралны сатмак кирәк, шул ук корал белән монголлар Болгарга каршы яу чаба башламас дип кем әйтә алыр?

– Менә анысы булмастыр, илче, – диде Илһам хан һәм куштаннарына күз төшереп алды. – Болгар үзе коралга мохтаҗ. Чөнки бик сугышчан һәм талап яшәргә йөз тоткан халык белән күрше яшибез. Шуның өчен без коралыбызны елдан-ел камилләштерә барабыз, шуның белән ил тынычлыгын саклыйбыз. Инде сезнең дә камил коралларыгыз бар икән, алыш-биреш, ягъни өйгә – өй, чөйгә чөй алыштырырга мөмкин булыр кебек. Анда да тикшереп-карап кына.

– Без ул коралны үзебез белән дә алып килдек, хан.

Бу ни бу?! Монгол илчесен аңлавы кыен иде. Әмма Илһам ханны кызыксыну җиңде.

– Хуш, күрәек, багаек, – диде ул һәм тупчылар белгече хан оныгы Хансөярнең биредә булмавына үкенү тойды. Әйе, ул да күрсен иде, ни китерделәр икән монголлар Болгарга. Һәрхәлдә, кылыч, ук, көбә күлмәк түгелдер, алары Болгарның үзендә дә Аллага шөкер. Ташаткычны хансарайга кертеп булмый. Ни булыр?.. Монголлар келәм уртасына кечкенә бер чүлмәк китереп куйгач, Илһам хан түзмәде, тәхетеннән торып барып карады. Кечкенә чүлмәк шарның бер ягыннан мамык җеп чыгып тора, кай ягы беләндер оста Бәкер ясаган ядрәгә охшаган иде. Илһам хан тәхетенә барып утырды, шундук вәзире Тимбай аның колагына үрелде.

– Яваннар уты^[3], бездә бу хикмәт бар, – дип куйды.

– Минем аны сынап карыйсым килә, – диде Илһам хан.

Вәзир Тимбай, илче янына килеп, шул хакта әйтте. Илчебаш тупны кертүче монгол белгеченә ияк какты. Теге исә, чакматаш чыгарып, филтәсен кабызды да барчасына да ун-унбиш адымга читкәрәк китәргә кушты. Кечкенә, йодрык хәтле генә шар, филтәсенә ут кабу белән, бераз пыскып торды да кисәктән шартлады. Хан сараена җәйгән келәмгә шундук ут капты, моны белгән кебек, вәзир кешеләре утны ком сибеп сүндерергә дә өлгерделәр. Ләкин хан каршындагы әрмән келәменең урта бер өлеше янган иде инде. Юри эшләделәрме моны монголлар, Илһам хан белмәде, әмма бер дә исе китмәгәндәй утыра бирде. Ул арада монголлар янган келәмне күтәреп алып чыгып киттеләр һәм моннан ике тапкыр зуррак фарсы келәме китереп җәеп куйдылар. Бер кәлимә сүз әйтергә өлгерми калган Илһам хан авыз чите белән генә елмаеп куйды, аннары вәзиренә:

– Ядрәгә хас нәрсә бу, чынлап та, яван уты, әмма бик кечкенә, – диде. – Әллә син кунакларның яван уты шартлатасыларын алдан белдеңме?

– Белдем, алар арасында да безнең кешеләр бар, хан.

Илчебаш Илһам ханга баш иде.

– Кичерегез, галиҗәнаплары, келәмегезне бозарга турыкилде. Әмма без бу хәлнең ничек бетәсен алдан күргән идек, сезгә фарсы келәмен калдырабыз.

– Зыян юк, – дигән булды Илһам хан, көлемсерәп. – Күрмәгән нәрсә түгел. Бу хансарайны Аллаһы Тәгалә коралы— яшен дә сукканы бар.

– Сезнең калалар агач, хан, – диде илче лама һәм арткарак чигеп куйды. – Таш мунчалардан башка.

– Ә мәчетләр, фән йортлары, мәдрәсәләр, – диде вәзир Тимбай, ашыга төшеп.

Илһам хан, көлемсерәп, ханбикәсенә ым какты, янәсе, күр әле бу илчене, ничекләр кыю сөйләшә.

– Атларга куела торган туплар булса, без сезгә бу коралны бирә алабыз, – диде илче.

– Без бу хакта уйлап карарбыз, илче.

– Сезнең кан дошманыгыз без түгел, хан, күршегез урыслар. Без – монголлар, гадәттә, яман күршедән котылу җаен карыйбыз.

– Хак әйтәсез, илче, без урыс күршеләр белән гелән тату яшәмибез, ләкин, Аллага шөкер, бер-беребезнең дәүләт нигезенә кизәнгәнебез дә юк. Ә сез бит ил-ил кырып киләсез…

– Без, хан, ирекле рәвештә кушылган ханнарга аеруча хөрмәт күрсәтәбез.

– Әйе, күрсәтәсез, ишетеп торабыз.

– Безнең сәүдәгәрләрне борып җибәргән очраклар да күп булды. Шул хәлне дә тәгаенләп сөйләшсәк иде, хан хәзрәтләре. Олуг хан Үгәдәй бер дә канәгать түгел. Күршегез буларак олуг хан сездән җавап көтә.

– Һәр хан үз иленә, үз җиренә, үз халкына ия, илче. Сез миңа җиткерәсен җиткердегез, мин дә әйтәсен әйттем кебек.

– Олуг ханга мин шулай дип җиткерермен, хан хәзрәтләре.

– Сәүдә юлына шалтылар бина итүгә мин каршы түгел, әмма корал алышу булмастыр, ә инде сәүдә итү, әйтик, мал-туар һәм товар белән – рәхим итәсез, базар капкаларыбыз ачык булыр, – диде Илһам хан һәм, илчеләр белән сүзе бетүен аңлатып, кулы белән, алыгыз боларны дигәндәй, ишарә ясады.

Илчеләр чыгып китте, Илһам хан вәзиренә бакты һәм:

– Монголлар белән дуслашу юк. Бу халык безнең беренче дошманыбызга әверелде. Сак бул, вәзир, барысын да энә күзеннән уздыр. Бүген үк абам әмир Хаҗига чапкының җибәр, килсен әле, киңәшәсем бар. Нык сакласын Шайтан каласын, бу имансызлардан барысын да көтәргә була.

– Туп сере әмир Хаҗида, хан хәзрәтләре. Ул моңа бармас.

– Сакланганны саклармын, дигән Аллаһы, вәзирем. Шуңа дәштерүем абамны. Аллага шөкер, без аның белән татулаштык, бер-беребезне аңлый башладык кебек. Сүбәдәй баһадир һаман безнең чик буйларында җәйли, әллә соң һаман хатыны Карлыгач белән угланы Ташбайны оныта алмыймы, вәзир?

– Ташбай углан – хан оныгы Хансөяр кулында йөзбаш, тупчылар йөзбашы.

– Менә шул-шул, вәзирем. Ә ул беләме икән соң үзенең Сүбәдәй угланы икәнен?

– Менә анысы миңа караңгыдыр, хан хәзрәтләре.

– Тупчыларның бөтенесен дә Артык баһадир кулына бирү кирәк булыр, вәзир. Әйе, угланы Ташбайны да. Хан оныгы Хансөяр генә түгел, атасы да күз-колак булсын егеткә.

– Сезгә нәмәгълүмдер, күрәсең, хан хәзрәтләре, Ташбай углан күптән түгел монголларны куды, бөтен олау байлыкларын, көтүләрен, хатын-кызларын әсир итеп алып кайтты. Шунда аңа бер әсир: «Синең атаң Сүбәдәй баһадир, ә син безне әсир иттең, яугирләребезне туздырдың», – дип әйткән, имеш. Мин ул әсирне кылычтан уздырттым, иллә әйтүе хакмы – белмим.

– Димәк, Ташбай углан атасының кем булуын бераз абайлый.

– Хак Тәгалә, шулайдыр, хан хәзрәтләре.

Илһам хан бертын уйланып утырды. Артык баһадир монголлар белән орышта Карлыгач атлы бер балалы хатынга тап була. Яраланып, бер арбада кайталар бугай. Шуннан аларны Илһам хан күрде һәм Артык үтенече белән аңа ошбу хатынга өйләнергә фатиха бирде. Ә ул хатын Сүбәдәй баһадирның бикәсе булган икән. Тик бит ул чакта Ташбай бары тик нарасый бала иде, хәзер әнә тупчылар йөзбашы, иң җитди корал аңарда. Ташбай, үскәндә үк, ишләреннән аерылып тора – сөңгедә дә, кылычта да, уктан алганнар арасында да ул бер башка өстен йөри. Хан оныгы Хансөяргә мөгаллиме итеп карый. Шушындый илгә вә ханга ихлас хезмәт иткән азамат егетне атасы турында искәртеп рәнҗетмәсләрме? Бәлкем, бу хакта бөтенләй дәшмәскәдер, изге вә тугры хезмәт иткән егет күңеленә күләгә төшереп, гөнаһка батуың бар.

– Ташбай турында берәүгә дә бер сүз әйтмә, мин ул егеткә ышанам, вәзир.

– Бихуш, яхшы, хан хәзрәтләре. Мин аны шулай әйтерсез дип уйлаган идем дә. Аннары хан оныгы Хансөяр дә килештермәс иде. Ул йөзбашы Ташбайны бик тә якын итә, атасы Артык баһадир да килештермәс. Углан дип үлеп тора. Тапкан түгел, баккан сөяр, диләр бит.

Аңладым дигәндәй, Илһам хан кулы белән ишарә ясады, вәзир Тимбай чыгып китте, ханбикәсе Мәрьям монголлар туп шартлатасын күргәч тә тайган иде. Илһам хан берүзе калды. Торды, ишекле-түрле йөренергә кереште.

Элек Болгар бер күрше белән генә орышыр иде, хәзер ике ягында да дошман. Кайсы көчлерәк, кайсы куәтлерәк, сукыр булмаган кешегә мәгълүмдер – монголлар. Әрсез Сүбәдәй Кандырча, Карамалы кальгаларын туздырган, хак, Ташбай углан үч алган, әмма моннан ни файда? Телиме Илһам хан, теләмиме, хәзер Болгар – монголлар күршесе, гәрчә башкалалары Каракорым меңнәрчә чакрым җирдә булса да. Инде нишләргә тиеш ул? Башын диндарлыкка салган күршесе кенәз Юрийга барып киңәшсенме? Аның белән дә дуслык китәргә генә тора. Сыер елында болгарлар диндарлыкка йөз тоткан Владимир сәүдәгәрен үтерделәр. Илһам ханның күптәнге танышы, билгеле кеше – Яким Күчтемне. Бу хәлгә Илһам башта ышанмады, казыен тикшерергә җибәрде. Ике көн югалып йөргән казые, ниһаять, аның янына керде. Эш болай була икән. Илһам ханнан рөхсәт-фатиха алып, Владимир каласының олуг сәүдәгәре Болгардагы урыс бистәсендә чиркәү күтәрә. Ике ел дигәндә, Яким Күчтем чиркәүне күтәртә һәм хәтта манарасына чаңнар куйдырта. Куелган чаңнар эленеп кенә торсалар бер хәл иде, якшәмбе көн җитүгә, ошбу бистәдә даң-доң чаң суга башлыйлар. Чаң тавышы мәзиннәрнең азан тавышы гына түгел! Күрше мәхәллә мөселманнары бу хәлгә аптырап калалар, арадан диндарлары табыла, шул ук мәлдә чиркәү тирәсенә җыелалар, чаң сугуны туктатырга кушалар. Азан кычкырган тавышны туктатып булмаган кебек, чаң суга башлаган адәмне дә туктата алмыйсың. Халык – кара сарык бит ул: өерелеп чиркәүгә керә башлый, үзләре Аллаһы Тәгаләдән кичерүен сорыйлар, шулчак ишектә Яким Күчтем пәйда була.

Владимирда чиркәү дигәне – изге йорттыр, хак, әмма бу бит – мөселманнар мәркәзе, ислам иле, җитмәсә, даң-доң чаң суга, шуңа күрә урысларның изге йорты мизгел эчендә Иблис йортына әверелә. Мәһабәт гәүдәле, чал сакалы биленә җиткән, муенына кеше бәреп үтерерлек тәре таккан Яким Күчтем узынган халыкны туктатмакчы була.

– Туктагыз, туктагыз, кардәшләр, мөселманнар ич сез, Аллаһыдан куркыгыз, – дип кычкыра.

Иллә котырынган диндарларны ул гына туктата алмый инде.

– Кем кушты сиңа монда кяфер йорты салырга? Бозма мөэминнәрнең тынычлыгын. Югал күз алдыбыздан, юкса таптап китәбез!..

Һәм китәләр дә, Яким Күчтем читкә тайпылып өлгерә алмый кала, аны бәреп егалар, халык өере өскә, чаңнар элгән манарага күтәрелә. Аннан алар башта чаң сугучыны манарадан атып бәрәләр, аннары берәм-берәм чаңнарны.

Шунда берсе, айнып булса кирәк:

– Халаяк^[4], яман эш кылмыйбызмы? Лә хәүлә вә лә куәтә, иллә билләһ гәлиил газыйм. Халаяк, куегыз, азынмагыз, Кыямәт көн килмәгән, Аллаһы каршында җавап тотасыбыз бар, – дип, халыкны тыя башлый.

Мәгәр соң була инде, кылынасы кылынган. Шөһрәткә ия Яким Күчтем тапталган, җан тәслим кылган, чиркәү манарасыннан ташлаган дьякның бәхете бар икән – агач өстенә төшкән һәм тиз генә ошбу тирәдән табан ялтыраткан. Карт сәүдәгәр исә үз исәбенә салдырган чиркәү ишеге төбендә ята.

Бәхәссез, яман эш, көтелмәгән фаҗига, бер дә мөселманнарга килешкән эш түгел. Казый котыртучыларны барлап йөрде йөрүен, әмма Илһам хан берәүне дә тотып җәзага тарта алмады. Шуннан атна-ун көн дә үтмәде, нәсара динендәгеләр калага ут салды. Болгар каласы атна буена янды, янгын хәтта хансарайга да үтеп керде, ат абзарларына ут капты. Атларны көчкә коткарып калдылар. Ходай бар икән әле, алтынчы көнне өйләдән соң бик каты яңгыр яуды, шуннан соң барысы да тынды. Илһам хан Владимир кенәзе Юрийга хат язды һәм илчесе аша җибәрде. Ләкин илчене юлда ук кенәз Святослав тота, хатны ала, илчене үтерә, Илһам хан хаты Суздаль епискобы Кириллга эләгә. Епископ Кирилл исә Владимир халкын Болгарга тәре явына кузгалырга өндәргә керешә. Чаң-чоң чиркәү чаңнарын суга башлыйлар, кенәз ауда була, тыючы булмый һәм кенәздән башка кем тыя ала епископны. Владимир халкы Успен чиркәвенә таба агыла башлый, чиркәү каршындагы мәйдан шыплап халык белән тула. Бәлкем, Суздаль епискобының Владимир халкын котыртырга хакы да булмагандыр, һәрхәлдә, ханбикә Мәрьям шулай диде, тик бу көнне Владимир епискобы Митрофан күренми. Бәлкем, ике епископ арасында ниндидер дошманлык булгандыр яисә ул кенәз ачуыннан курыккандыр, йә булмаса шул көздә Владимир халкын ачлыктан коткарган болгарларга карата яманлык кылудан шүрләгәндер. Чөнки шушы елны җәй бик коры килү сәбәпле, Владимир халкы ачтан интегә, Илһам хан исә кенәзгә һәм Владимир халкына утыз кораб ашлык җибәрә һәм шуның белән кала халкын коткарып кала. Изге атакай коткысына бирелүчеләр аз булмый, әлбәттә, Владимирда. Урыс епископлары кенәзләрне һәм халыкнымөселманнарга каршы беренче тапкыр гына котыртмыйлар, бу гадәти хәл була. Һәм бу котырту һәрчак яу-сугыш белән тәмамлана. Менә шунда үз дружинасы белән кенәз Юрий кайтып төшә. Алтын капканы көч-хәл белән үтә, халык каршында нотык вә вәгазь тоткан епископ янына менеп баса һәм эшнең асылына шундук төшенә. Әгәр дә мәгәр хәзер епископка каршы бер сүз әйтә икән, аның үзен дә, дружинасын да котырынган халык пыр туздырачак. Шуннан йомшак табигатьле кенәз Болгарга таба яу кузгалырга мәҗбүр була.

Шул хакта хәбәр килеп ирешкәч, Илһам хан кенәзгә каршы тагын бер илчесен җибәрә, кенәздән гафу үтенә. Бу вакытта әле ул беренче илчесенең кенәз Святослав тарафыннан үтерелүен белми. Сүрә елгасын чыгарга җыенган кенәз дружинасы илчене очратып туктап кала, чөнки Илһам хан да баһадиры Җик Мәргәнне аларга каршы җибәргән була. Нәсара динендәгеләр елганы кичәргә кыймыйча туктап калалар. Сөйләшүләр китә. Тәре явын оештырырга җыенган епископ Кирилл болгарларга катгый таләп куя һәм, Болгар диндарлары тарафыннан үтерелгән сәүдәгәр Яким Күчтемне изгеләр сафына кертеп, мәетен кайтаруларын таләп итә. Җик Мәргән янында абасы әмир Хаҗи да була, акылы җитә, Яким Күчтемнең мәетен Илһам хан алып китәргә рөхсәт итте, ди.

Епископ Кирилл, үз дигәненә ирешүгә кинәнеп, халыкны кире борылырга өнди, Всеволод улы кенәз Юрий дәрәҗәле тиуннарын Болгар белән солых төзергә җибәрә. Бу хәбәр килеп ирешкәч, Илһам хан, ике якның да шартларын килештерү өчен, вәзире Тимбайны чик буендагы Карачәй утравына озата. Һәм шул утрауда урыслар белән алты елга бер-берсенә яу йөрмәскә, дустанә-тату сәүдә итәргә дигән шарт нигезендә солых төзелә.

Күрше урыслар белән солых төзү Илһам ханга монголларга каршы хәрби әзерлек алып барырга мөмкинлек бирде. Мәгәр төп шымчылары Биккол белән Мәүлә Хуҗа тарафыннан бигүк куанычлы хәбәрләр килми иде. Сүбәдәй карамагындагы гаскәр Чирмешән һәм Кандырча буендагы кальгаларга тагын һөҗүм иткән. Әллә ни уңышка ирешмәсә дә, бер күзле Сүбәдәй баһадир чик буенда өчтән артык төмән гаскәр тотарга мәҗбүр итә иде. Иң яманы: кыш килүгә карамастан, Сүбәдәй баһадир Каракорымга кайтып китмәгән, ә шул тирәләрдә кыш чыккан. Сүбәдәйнең бу үҗәтлеге Илһам ханны шактый кыен хәлгә куйган иде.

Хак, урыслар белән солых төзү аңа ниндидер дәрәҗәдә җиңеллек китерде, аның каравы монголлар әрсезләнә башлады. Абасы әмир Хаҗины чакыруы да шуннан иде. Ул ишетте: монгол илчеләре Болгар тупларыннан курка калганнар, Сүбәдәй генә түгел, туплар хакында Үгәдәй хан да кызыксынган. Шуның өчен туплар коюны дәвам итәргә, мөмкин булса, хәтта арттырырга кирәк иде, ә туп кою алачыклары һәм осталары абасы кулында.

Әмир Хаҗи бары тик өч көн узгач кына килеп төште. Калага кергәнче, дүрт боҗра кальга вә үрләр белән уратылган ныгытмаларга хәйран калып йөрде. Энесе Илһам ханның башкаланы ныгытуы аңа ошады. Тәхет ягына узгач, исәнләшеп дога кылгач, иң әүвәл шул турыда сүз кузгатты:

– Мин синең эшеңнән канәгать, туганый, – диде ул, дога кылып, битен сыпырып алгач. – Күңелем тынычланып калды.

– Ләкин миңа, абам, туплар җитешми.

– Туплар булыр, булыр, олуг хан.

– Абам, туганыем, әйтмә әле миңа шулай. Без моңа кадәр Болгар күрмәгән орыш кырында торабыз. Үгәдәй хан гаскәре Болгар чигенә килеп төртелде, оятларын югалтып, кайбер кальгаларны да җимерделәр. Сүбәдәй баһадир башкорт туганнарыбыз тугайларында, кыпчак кардәшләребез далаларында җәйли. Һәм мин һични кыла алмыйм.

– Кенәз Юрий синең белән солых төзеде, ә үзе мукшы-эрҗә морзаларының җирләрен айкый. Һәр ел яу чаба, хатын-кызны, халыкны әсир итә, ә Митрофан белән Кирилл епископлар халык муенына көчләп тәре тагалар, чукындырабыз дип, елгаларга куып кертәләр, бәкеләргә чумырып алалар икән, туганый.

– Әйе, абам, без аларны яклый алмыйбыз, нишләмәк кирәк. Мин чарасыз, абам. Чөнки монголлар кысрыклый.

– Үгәдәй ханга илчеләр җибәреп карасак?

– Әллә нигә баш бирәсем килми, абам, шуларга. Кыйнадык бит без аларны, өч тапкыр кыйнадык. Аннары аның гаскәрендәге халык денсез һәм имансыздыр. Барысы да Чыңгыз ханның «Яса»^[5] сына табыналар. Алар өчен иман да, ислам да – бер «Яса» дыр. Аннары ислам дөньясының Җидесуы, Харәзем җирләре алар кулында. Үгәдәй ханның җиңелмәс гаскәре Болгарчигенә килеп төртелде. Киңәш бир, абам, ни кылабыз? Кабат кисәтеп куясым килә: минем Үгәдәй хан белән килешергә исәбем юк!

– Минем урыс кенәзе Юрийга ачуым килә. Безнең белән солых төзеде дә күрше-тирә халыкны талый. Чишелде тәмам куллары.

– Ашлыны яндырган кенәз Юрийның абасы Святослав эрҗәләргә яу йөри башлагач, бортаслар Болгарга күчеп килергә тотынды. Мин аларга Иделнең уң ярындагы җирләрне биләргә бирдем. Юрий кенәз безнең авыр хәлебездән файдаланып калырга исәп тота булса кирәк. Ләкин Аллаһы Тәгалә күрәдер, бер төшмәсә бер төшәр каһәре.

– Мин өченчекөн генә Бачман баһадирга утыз ике туп җибәрдем. Яңа кальгасын ныгытмакчы – Сөмбелне. Безгә ар, чирмеш морзаларын дәшеп алырга кирәк, олуг хан. Чуваш морзасы Алатырны да онытма, башкорт кардәшләрне дә.

– Башкорт морзалары Артык баһадирның Кандырча янындагы кальгасына килеп туктаганнар инде, абам.

– Бирсен Ходай, – диде әмир Хаҗи, кузгала башлап. – Мин җиңгәчәңнең хәлен генә белеп килим әле, туганый. Әллә нигә хәле китеп тора иде.

– Яхшы, абам.

Илһам хан бертын ияген учлап уйланып утырды. Кайчан гына абасы аңа һәрчак каршы төшәр иде, хәзер, Аллага шөкер, һәрнәрсәне киңәшеп эшлиләр. Кол Гали угланы кайтканнан соң үзгәрде ата. Аннары яше дә бар ич инде. Дин әһелләре арасында Кол Галинең шәех дәрәҗәсенә ирешүе дә ике арадагы бозны эретергә ярдәм итте бугай. Ә шәех дәрәҗәсен биргәндә, Илһам хан Мәүлә Хуҗага кырт кисеп әйтте – илдә җиде шәех булмый, якла Кол Галине. Аның кебек галим вә имамны Болгарның күргәне булмаган иде әле. Имам хәзрәтләре Мәүлә Хуҗа Илһам ханның тәкъдимен бик рәхәтләнеп котлады вә хуплады һәм хәтта, үзем дә шул хакта сүз кузгатырга килгән идем дип, Илһам ханны кинәндергән иде. Күп тә үтми, шәех Кол Гали хан мәчетендә хөтбә әйтә башлады, иртәнге намазга барган Илһам хан Кол Галинең моңлы тавышын ишетеп хәйран калган иде. Аннары вәгазь вә нотыкка күчте. Болгарларның батырлыклары турында әйтте. Җигүлат таулары арасына куып кертеп, монголларны кырулары хакында әйтте, аннары Болгар гаскәре башында Илһам хан торуы, инсаннарның батырлык кылган хан белән горурлануы хакында да онытмады. Илһам хан үзен мактауларын яратмый иде, гаскәр җиңә, даны ханнарга дип әйтергә ярата иде, монда исә, хәйран, аңа җиңел булып китте. Ә бит шәех хаклы, Илһам хан гаскәре туздырган монголларның ике-өч меңе генә качып котылды, диделәр. Бөтен талаган байлыклары, маллары, олаулары, хатын-кызлары, ук-кораллары болгарлар кулында калды. Монголлар баһадиры Сүбәдәйнең шушы орышта бер күзен югалтуы хакында да онытмады. Ахырда Болгар халкының рухына дога кылуы Илһам ханның тәмам күңел кылларын кузгаткан иде. Әнә шулай Кол Галинең халык арасында исеме телдән төшми башлады. Җитмәсә, чичәнлеге ачылды, аның җырларын базарларда, җыеннарда җырлый башлауга, Илһам хан, хәлифәләр рухына дога кылып, бөтен халык алдында Кол Галигә баш иде.

Шушы хәлләрдән соң Кол Галинең генә түгел, Илһам ханның да дан-шөһрәте бермә-бер артты. Әле булса хәтерендә: монголларны җиңеп кайткач, моңа кадәр сыртын бирми йөргән Владимир кенәзе, Всеволод Зур Оя оныгы Юрий, Илһам ханны котларга үзе килде. Чөнки Кияли кенәзләренең монголлар тарафыннан тар-мар ителүләре хакында ишеткән иде инде Юрий кенәз. Хәтта шунда да Илһам хан борын чөермәде, ипле генә кунак итте, ике арадагы шартнамәләргә уңай якка үзгәреш кертеп, ипле генә озатты.

Мәгәр ханны борчыган, йөрәк түрендә төер булып торган тагын бернәрсә бар иде: – Сусар елында кенәз Юрий абасы Святославны Ашлы каласына яу җибәрә. Ә бит солых төзегәч, ике яктан да мөһерләр куелгач, Святослав каланы яндыра, Ашлы халкын әсир итеп алып китә, җитмәсә, әмир Хаҗи абасының угланы Җаббарны үтерә. Бу хәлгә исе-акылы киткән хан оныгы Хансөяр бөтен Болгар гаскәриләре алдында Святославтан үч алырга Коръән тотып ант итә. «Мин Святослав кенәздән үч алырмын синең өчен, алырмын!» – дип, мәет өстендә тәкрарлый. Ул гынамы, кайнарланып киткән азамат егетләре белән Сүрә елгасын кичә һәм берничә авылны пыр туздыра. Бу хәбәр килеп ирешүгә үк, Илһам хан вәзирен җибәрде. Ә теге аңа Илһам ханның фәрманын тапшырды, хан оныгы Хансөяр борылып кайтырга мәҗбүр булды.

Рәхмәт аңа, хан оныгы Хансөяр Сөмбел каласын бина итте. Дөрес, аңа атасы да, Илһам хан да, әмир Хаҗи да ярдәм итте, әмма кала бар иде инде. Хан оныгы Хансөярнең, Саксинны кире алып әйләнеп кайтканнан соң, шунда калмак иде исәбе, Илһам хан аны Болгарга чакыртып алды һәм тупчылар меңбашы итеп куйды. Һәм әйтте: «Тынычлан, углан, урысларны куеп тор, безгә бүген урыслар түгел, монголлар яу килергә тора, ил язмышы синең кебек батырларда бүген», – диде.

Хан оныгы дәшмәде, ахыр Илһам хан белән килеште, чөнки эшнең асылын ханнан да ким белми иде. Шунда хан оныгы: «Олуг хан, алай булгач, хатыным белән угланыма атам-анам янына Казанга күчәргә рөхсәт бирегез», – диде. Илһам хан аны ярты сүздән дә аңлады, чөнки монголлар көннән-көн якынлашалар, ә хан оныгы Хансөярнең хатынын монголлар бер тапкыр урлаганнар иде инде. Ул дуамал егет һаман исән дигән сүз йөри, әлбәттә, гүзәл Сөмбеләне дә онытмагандыр, хан оныгының шуннан куркуы булса кирәктер. Аннары сеңлесе Назлыгөл дә аңа бу хакта хат язган иде, ул вакытта сәбәбен аңламаган иде Илһам хан, вәзире белән киңәшергә туры килде. Сөмбеләнең тәүге маҗарасын белгән вәзир барысын да тәфсилләп сөйләп биргән иде. Ил буенча Эт елы атлый, монголлар Саксинга килеп төртелгәннәр. Саклый алырмы Бачман баһадир каласын? Илһам хан белми иде. Әмма булдыра алган кадәр ярдәм итте, өстәмә туплар җибәртте, алае^[6] белән башкорт баһадиры Иштирәкне җибәрде.

– Кымызчыңны дәштем әле, – дип килеп керде әмир Хаҗи. – Әллә нигә тамак кибеп тора.

– Әйдә, алайса, өстәл янына күчик, – дип, Илһам хан, каткан сөякләрен яза-яза, кечкенә өстәл янына узды.

– Хәйран хәл, кичә төшемдә эрҗә илтабары Пургасны күрдем, – диде Илһам хан, кымыз коя-коя.

– Синнән ярдәм көтә ул, туганый. Тәмам басты бичараны кенәз Юрий, тын алырга бирми, халкы бире таба күчеп килә башлады.

Абасы әйткән вә куәтләгән хәбәр Илһам ханның йөрәгенә яра булып төште. Чынлап та, ярдәм итәсе иде, туктатасы иде узынып киткән Юрийны, юк, чабуга монголлар килеп ябышкан. Бит кенәз Юрий белән борынгы бабаларыча: «Кайчан колмак суга бата, таш судан калка, шунда ошбу солых бозылыр», – дип мөһерләрен суктылар. Тик үкенү тоя Илһам хан «Шулчакта күрше халыкларны рәнҗетмәскә» дигән сүзләрне өстәргә булган, юк, өсти алмады, ул хәл гел онытылып киткән, әйтерсең лә үзеннән-үзе хәл ителәсе иде. Ә бит кемнең кемгә йөз тотуы көн кебек ачык иде. Чирмеш морзасы Тимбайны вәзир итеп алып, ничек уңды. Әйе, тату яши белә иде Илһам хан күрше халыклары белән. Болгар белән тату яшәгәч, урыслар да ошбу халыкларга бик теш кайрамадылар. Ярый, калганын Аллаһы Тәгалә хөкем итсен, безнең монголлар белән очрашасыбыз бар. Башта монголларны туздырыйк, аннан күз күрер. Теге вакыттагы кебек кенәз Юрий үзе үк баш иеп килер.

– Абам, хан оныгы Хансөяргә син дә әйт әле, кенәз Святославтан Ашлы әмире Җаббар өчен үч алам дип, шапырынып йөрмәсен.

– Ашлы һәм Җаббар өчен генә булса икән, туганый. Бит аның Энҗебикә сеңлесе дә анда була. Үтерәләр.

– Хәтерлим, хәтерлим, тамгачы Асылгәрәй кызын да алып китәләр, шул ук кенәз Святослав бугай. Ул да, бичара, мин ул кенәздән үч алачакмын дип әтәчләнә. Ләкин, абам, вакыты улмы, урыс белән килешүдә торабыз. Бер яктан урыс, бер яктан монгол кысса… Болгар белән саубуллашып куюың да бар.

– Калаларга бикләнеп орышырга исәбең. Олуг Мөхәммәд көненә калмабызмы?.. Ул бит шулай калаларында бикләнеп, соңыннан каласы артыннан каласын югалтты. Туран дөньясында иң олуг хаким иде түгелме?! Бу яктан да уйлап карарга кирәк безгә, туганый…

Абасы әмир Хаҗи хаклы иде. Мәгәр ул инде монголлар белән буласы орышны йөзләрчә тапкыр күздән кичерде. Монголлар бихисап күп гаскәр туплап яталар, Биккол хәбәр итеп тора. Каракорымдагы корылтай шулай хәл иткән: Болгар тарафына яу чыгарга. Һәм аз-маз гаскәр белән генә түгел, Болгарныкыннан өч-дүрт тапкыр артык чирү белән. Ә Илһам хан монголларның далада ничек орышуларын белә: орышны күпчелек хәл итәчәк. Аннары далада тупларны куллану да чикле булачак, ә Болгарның төп коралы – туплар.

– Монголлар кузгалганнар инде, абам. Түли, Бүчек, Кадан, Бүри, Байдар, Батый, Урда, Шәйбан, Тангут, Гүйәк ханнар вә угланнар һәммәсе үз төмәннәре белән безнең чикләрдә җәйләгән Сүбәдәй баһадир белән Күнбай бәк төмәннәренә килеп кушылырга тиеш икән. Тиздән дала монгол яугирләре белән тулыр. Җыя алырбызмы ул хәтле гаскәрне, абам? Юк, шуның өчен иң кулай чара – калада орышу, калаларны саклау, каладан торып, монголларның гаскәр санын юк итү.

– Алар да буш кул белән килмиләрдер шул. Үткән ел гына тангутларны, җирсөннәрне буйсындырдылар. Безнең кебек, җирсөннәр дә туплар белән эш итәләр иде. Шуның өчен, әллә мәйтәм, күрше хакы – Тәңре хакы дип, кенәз Юрийга мөрәҗәгать итеп карыйбызмы?.. Бит монголлар, безне алган хәлдә, аларны да читләтеп үтмәсләр. Дала орышының бер өлешен урыслар үзләренә алсалар, кем белә, монголларны чынлап кырып бетереп тә булыр иде.

– Бу фикер мине дә бик борчый, абам. Кенәз Юрий килешсә, мин моңа барыр идем. Үзе ярдәмгә киләме кенәз, гаскәр җибәрәме – хәленнән килгәнчә ярдәм итсен.

– Алтын-көмеш бәрабәренә гаскәрен бирсә дә килешергә кирәк булыр, туганый.

– Һичшиксез, һичшиксез, абам. Тик бу мәсьәләне диван-мәҗлескә куябызмы, үзебез генә хәл итәбезме? Миңа калса, үзебезгә генә хәл итәргә кирәк. Вакыты да тар, аннары төрле сүз китәр. Кяфер каршына кул сузып баруны ошатып бетермәүчеләр булуы ихтимал.

– Җик Мәргән белән нишлим, туганый? Казанда калдырыйммы, бире җибәримме?.. Ә илчеләр җибәрү хакында берәүгә дә әйтмә, үзең хәл ит. Кем белә: Юрий кенәзнең килешеп куюы бар.

– Җик Мәргән алае белән Казанда калыр, абам. Мондагы бөтен көчне мин Артык баһадирга тапшырырга булдым. Биккол агайның хәбәре хак булса, монголлар гаскәре башына Чыңгыз хан оныгы Батый ханны билгеләгәннәр икән. Сүбәдәй аның уң кулы булачак, Мәнгү хан – сул кулы…

– Мин сиңа бары бернәрсә әйтә алам, туганый. Мин олыгаеп киләм инде, исәнлек тә китеп тора, җиңгәчәң дә сызлана, сиңа ышаныч. Син сакла, син коткар Болгарны монголлардан. Кирәк икән, кенәз Юрийга дә илчеләрең җибәр, ятып калганчы атып кал, дигәннәр бабаларыбыз. Мин китим инде, җиңгәчәң дә борчыладыр. Иртә кичтән хәерлерәк, ди, иртәгә тагын киңәшеп алырбыз әле. Иртәгә кятип Хафизны да дәшсәң иде. Ул бар нәрсәдән дә хәбәрдар, аяклы тарих дияргә була. Әйе, борынгы бабаларыбыз тарихына да күз салырбыз. Тормыштан – тәҗрибә, тарихтан сабак ал, дигәннәр борынгылар. Хуш, туганый.

– Хуш, хуш, абам, – диде Илһам хан һәм торып Хаҗи әмирне ишеккә хәтле озата барды. Чынлап та, абасы картаеп киткән икән шул. Хәзер Зөләйха бикәсен бер дә үзеннән калдырмый, ансыз барыр юлын, кичәр суын саташтырыр кебек.

3

Атна-ун көнгә бер Илһам хан, гап-гади сәүдәгәр йә мосафир киемнәре киеп, Ага Базарга чыкты. Халык белән аралашты, сатулашты, тыңлап утырды. Әмма берәү дә аның кем икәнен белмәде. Күп очракта ул дәшми генә сыра, кымыз эчеп утыра, үз тирәсендәге кешеләрнең әңгәмәләренә колак сала һәм бар ишеткәнен мыегына урап бара иде. Моңа кадәр аны берәү дә танымады, хәтта бер тапкыр ханбикәсе Мәрьямгә тап булган иде, үтеп китте, багып та карамады. Күрәсең, мосафир дип белгәндер.

Ага Базарда гадәттәгечә ыгы-зыгы, шау-шу, әйтерсең лә монголлар ил чигенә дә килеп орынмаганнар. Алыш-биреш, сату итү, гәп-әңгәмә, һәр сәүдәгәр үз товарын, үз малын мактый, күкләргә чөя, товарын карарга туктыйсың икән, кулыңнан гына тотмый, әйберен алырга өнди, яныңда боҗыр кебек бөтерелә башлый. Инеш буенда гаскәриләр күренде – ар егетләре морзаларын озаталар. Аларны күрүгә, халык казлар кебек шаулашырга тотынды, чынлап та, Ага Базарга, гадәттә, хәрбиләр керми торган иде, монда исә бөтен бер алай базарны кисеп үтеп бара. Халык арасында сүз шундук монголларга күчте: бәгъзеләре монголларны яклады, бәгъзеләре каргады вә каһәрләде. Гаскәриләр үтеп китүгә, базар янә тәүге хәленә кайтты, шулай ук кычкырып товарларын мактый башладылар, ыгы-зыгы, шау-шу кузгалды. Әнә итекче итекләрен мактый, кызыл болгари тиресеннән тегелгән итекләрне әле баш очына ыргыта, әле тотып ала, әле аяк астына салып таптый.

– Мәңге тузасы түгел, үзең белән бергә тузасы, хәтта угланнарыңа, оныгыңа калачак, хәтта ул гына да туздыра алмас, балаларыңның балаларына җитәчәк.

Хәйран, бар җирдә дә шулай мактый микән кеше үз товарын, юк, болай ук түгелдер, бер Болгарда гынадыр бу хәл.

– Җәмәгать, халаяк, күрче, күрче күне нинди, телисең – йөзек аша уздырам. Ә итекнең асты җиде яшьлек үгез тиресеннән эшләнгән; күнен кара син, күнен, җиде көн кояшта, җиде көн тозда, җиде көн базда, җиде көн балык маенда тотып, җиде кат маен алгач кына эшкәртелгән.

– Җиде кат тиресен алгач, ни калды соң, кордаш, бу тире вә күннән? – дип шаяртып ала берсе.

Итек сатучыга җитә кала, – ичмасам, берсе игътибар итте.

– Ә син, кордаш, әүвәл тотып кара. Күн түгел, хатын-кыз тәне бит, тоткан саен тотасы, кыскан саен кысасы килә, аннары иснәп кара, иснә, иснә, яван хушбуең бер якта торсын…

Итек сатучы товарын шулхәтле мактагач, Илһам хан да шул тирәгә якынрак килде һәм итек кунычын тотып карады. Бәхәссез, итек кунычы, чынлап та, хатын-кыз тәне кебек йомшак иде, хәтта күңеленнән генә ханбикәсе тәне белән чагыштырып карады Илһам хан һәм үзалдына көлемсерәп куйды, мәгәр соң иде инде, итек сатучы аның кулыннан эләктереп алды.

– Ал, кордаш, бикәңә итекне, гомеренә шөкрана кылып туймас. Ал, кинәндер үзен бер, менә кара күнен, аннары астын. – Итек сатучы итек төбенә, так-так итеп, бармак буыны белән суккалап алды. – Гомер туздыра алмас күгәрченкәең. Рәхмәтләр укудан башы чыкмас, сөймәс сөякләреңне сөя башлар. Итек кигән саен, ыспай кәҗә кебек керт-керт йөрер. Шыгырдасын өчен, кордаш, мин олтан белән аскы тире арасына каен тузы куям, ә ул гел җырлата инде, гармуның да кирәкми, кубызың да, сыбызгың да…

– Йә, ярый, бәһасе күпме соң?

– Чүп бәһа, синең кебекләргә чүп. Ике көмеш дирһәм, кордаш, бары тик ике көмеш. Ни ул сиңа ике көмеш дирһәм, таптап йөрисеңдер әле, әйе, мунча ташыдыр ул сиңа. Ә бичәңне кинәндерерсең, тәүлек буе кочагыннан чыгармас.

– Алма, кордаш, хатын-кыз кочагында тәүлек буе яткан ирдән ни калыр, алма, – диде берәү әллә юри, әллә чын.

– Соң, кочагында торасың килмәсә, Бәкер ясаган богау йозагы түгелдер ич хатының. Чыгарсың. Анысы ир-ат иркендә, Аллага шөкер. Муенга асып йөрисе түгел, өйдә калдырсаң, өйдә кала, инде калдырмыйсың икән, тагып йөре урыс тәресе кебек муеныңа йә иңеңә атландыр. Атландырсаң атлана ул хатын-кыз. Ярый әле, атланып кына калса, муеныңнан башың борып ташламаса…