Чингиз Айтматовнинг асарлари етиб бормаган Ер шарининг нуқтаси йўқ ҳисоб. Фазогирлар ўзи билан коинотга олиб чиққан бўлса ҳам ажабланмаймиз. Зеро, бу асарлар харитасидан коинот ҳам бенасиб эмас: Фелофийнинг кўкда туриб, кишиларга қилган мурожаатини унутиб бўладими?! Бу бадиий мўъжизаларни заминимизнинг бир юзу саксонга яқин халқи ўз тилида ўқийди, китоблари нашри адади бундан ўн беш йил олдин 67 миллион нусхадан ортиб кетган. Замонамизнинг машҳур зотлари баҳоси бу асарларнинг қадрли қийматларидандир. “Жамила” – жаҳондаги энг гўзал севги қиссаси”. (Луи Арогон, француз шоири). “Ҳозир (собиқ) Иттифоқда ҳам, бутун дунёда ҳам Чингиз (Айтматов)га етадиган ёзувчи йўқ” (Мухтор Авезов, қозоқ адиби). “Мен “Алвидо, Гулсари”ни уч марта ўқиб чиққанимга қарамай, Гулсарининг гулхан олдидаги ҳолатини тўртинчи марта ўқишга ўзимда куч топдим” (Дмитрий Шастакович, рус бастакори). “Айтматов сатрлари – бу мусиқа. Унинг асарлари хотиржамлик дарёлари” (Андрей Золотов, рус мунаққиди). “Туркий дунё вакиллари ичидан Алишер Навоийдан кейин беш юз йил ўтиб, фақат Айтматовгина Адабиёт чўққисига кўтарила олди” (Рустан Раҳманалиев, қирғиз адабиётшуноси). “Менинг уч азим дарём бор. Биринчиси – Чингиз Айтматов…” (Рауф Парфи, ўзбек шоири). “Мен учун Айтматов аллақачон Нобель мукофоти лауриятлари қаторида туради” (С.Эрдег, можор китобхони).

Бу ёрқин ижоднинг бениҳоя таъсирчан сири, тилсими нимада? Ўзига тортувчи қудрати, қалбни ҳаддан тўлқинлантириб, ағдар-тўнтар қилиб, сурурлантирадиган, киши маънавий оламини бойитиб, ақлу шуурини туртиб уйғотиб, руҳиятини сарбаланд этадиган; ана шу юксакликдан туриб унга тарбия берадиган тафаккурнинг илдизи қаердан униб чиққан? Шу каби шиддатли ва дилбар саволлар, ўйлар қанотида парвоз қилган ҳар бир мулоҳазакор ўқувчи адабиётнинг қудратини чуқур ҳис этади ва Айматов шахсига, Айтматов ҳаётига беихтиёр қизиқади, энг муҳим жиҳатларни, мўъжизадай юз берган жараёнларни билишни истайди.

Бу бир қарашда жуда ҳам оддий ва асти мураккаб, аянчли ва дилбар ҳаёт манзаралари кишининг энг нозик ва нодир қалб торларини чертадиган нуқталаридир. Муҳаббат ва ихлос билан, ҳамдард ва самимийларча кўнгилдан ситиб чиқарилган, юракка гавҳардай ўрнашадиган тасвирлар кўнгил кўзини мафтун этади, кўз ичида мардумдай ўрнашади, юрагида муқаддас оғриқдай нақшланиб туради. Беғубор ва меҳрибон, жуда чўнг ва мардона адиб инсон ва оламият ҳаётини “мўъжизакор” алфозда яхлит кўрсата олганига асру ҳавасингиз келади.Ундан кишилар, миллатлар қисмати, буюк табиатнинг тоза ва абадиян яшовчанлиги, жами мавжудотларга биродарларча дилдошлик бўртиб кўзга ташланади. Айтматов, аввало, инсон кўнглининг оташин куйчисидир. Адиб учун ҳар қандай устивор жамиятда шаклланган удум-қарашлардан қатъи назар инсон, унинг кўнгли талотуплари майдонида бир-бирига соф, самимий муносабатлари, МУҲАББАТи ҳар нарсадан муҳим. У фақат асл ҳақиқатни кўрсатишни истаб, бу борада шундай услублар кашшофи бўлдики, истибдод замонида золимларнинг ўзи ҳам эътироз билдиролмайдиган бадиий тил, рамзий ифода орқали бор воқеликни кўзгуга сола олди. Унинг ривоят, эртак шаклидаги бадиий кашфиётлари ҳақиқатнинг янада жарангдор ва жозибали овози бўлиб, китобхонни лол этади ё булбулигўё қилади, ҳатто адиб шахси ва ижодини ғаразли танқид қилишларга сад ташлаб, ўзини-ўзи ҳимоя қилади. У бир умр инсонни, халқни, атрофимиздаги жонли-жонсиз мавжудодларни бениҳоя севиб, борлиқнинг асл фитратига ҳамиша хайрихоҳ ижод қилди. Шу меҳру муҳаббат тараннуми инсоннинг бениҳоя юксалтиради, ўзини чинакамига одам ҳис қилиб яшашга ўргатади. У ҳеч вақт миллатларни бир-биридан ажратмади ва албатта, биринчи навбатда, қирғиз руҳининг жами ёрқинликларини намоён этиш учун барча иқтидори ва севгисини ишга солди. Аммо асардан асарга ўсган адиб, тўла қонли образлар галерияси қаторини бойитиб, бошқа халқларнинг ҳам асл ва бетакрор табиатини кўрсатди, инсон руҳиятини ана шу ҳар хилликда товлантириб, жаҳоний маънавият бир-бирининг кўзгусида тўлишиб, зийнатланиб боришини исботлади. Шунинг учун ҳаётдай бетакрор қаҳрамонлари қаторида қирғиз билан бирга қозоқ, рус, гуржи, невх ва бошқа миллат вакиллари иштироки шунчаки эмас. Адиб инсон эрки дахлсиз, бахтли бўлишга ҳар қачон ҳақли эканлиги, аммо уни ўзининг жинсидан бўлганлар қул, маҳкум, тобе, қарам қилишга тиш-тирноғи билан ҳаракат қилиши, кўз очирмаслиги мумкинлиги, бунинг жуда аянчли воқелиги ХХ асрда ҳам одамзот бошига не-не мусибатлар солганлигини мардларча кўрсатишни ўз олдиги мақсад қилган ва шу улуғ, қарийб душвор ниятига ета олган мардона адибдир.

Бунинг учун Аллоҳ унга беқиёс бир истеъдод инъом этгани шак-шубҳасиздир. Шунда ҳам бу истеъдоднинг асосий ва бирламчи манбаси жуда ҳам реал ҲАЁТдир.Уни Парвардигор гўдаклик чоғидан, шаклланишнинг энг эрта фаслида ҳаётнинг энг гўзал ва энг фожиали дамларидан насибадор этади. Тўрт-беш ёшидан йигирма ёшга етиб-етмаган қисқа, кимгадир билинмай ўтиб кетадиган фурсатида Чингизнинг умри ҳайратланарли даражада долғали, серташвиш, мусибатли кечгани, ғам оралаб кўрган, иштирокчи сифатида ичиташидан маънан туйганлари мислсиздир. Оиланинг тўнғичи сифатида, яна етим қолиб тақдирида кўрганлари етмаганидек, Иккинчи жаҳон уруши туфайли катталар ўрнини эгаллаб, одамлар ҳаёти, оиласи кулфат ва ташвишларига аралашуви, орттирган ҳаётий тажрибалари шунақа кўлворки, бу унинг бутун ҳаётига татиди, сара асарларининг энг муваффақиятли, чуқур ва чўққили нуқталарининг хомашёси, асл руҳи, чин маъноси қаймоғи бўлди. Айтматов феноменининг битмас-туганмас уммони ҳақида ўз эътирофлари асосида мухтасар тўхталмоқчимиз. Зеро, айнан мана шу миллий ва жаҳоний воқеалар, кулфатлар чорраҳасидаги беғубор умр, маданиятлар уйғунлиги, ХХ аср 30–40- йилларидаги у яшаган шафқатсиз замон ва руҳоний иқлим боис Чингиз Айтматов ҳодисаси кейинчалик кўз очгандир.

* * *

Чингиз Айтматов 1928 йилнинг 12 декабрида Талас водийси Авлиё ота шаҳри яқинидаги Шакар овулида Тўрақул Айтмат ўғли ва Наима Ҳамза қизи оиласида бу ёруғ оламни кўради. Чор Россияси асоратидан ҳам ўтадиган, Совет даври истибдодининг биринчи ўн йиллиги ортда қолган бу даврда Чингизнинг ўтмишини севган бобо-бувилари ўзларининг энг улуғ деб билган қадриятлари асосида ёшларнинг дунёқарашлари шаклланишини васиятдай уқтирар эдилар. Жумладан ҳар бир бола ёшлигидан ўзининг етти ота-бобосини аниқ-тиниқ билиб олиб, умрининг охиригача унутмасдан авлодларига етказиш талабида ўзлик муҳофазаси ётибди. Шажараси ҳақида Айтматовнинг ўзи шундай маълумот беради: “Мен Шакар уруғиданман, менинг отам Тўрақул, Тўрақулнинг отаси Айтмат, Айтматнинг отаси Кимбилди, Кимбилдининг отаси Қончужоқ… Айтмат бобом қўли гул уста эди: ҳам дурадгор, ҳам темирчи, устига-устак чевар ҳам эди. Қолаверса, дурустгина бахши ҳам эди. Унинг бешта фарзанди бўлган: Ойимқул, Қорақиз, Гулойим исмли қизлари, Тўрақул, Рисқулбек исмли ўғиллари бор эди”.

Демак, Чингиз Тўрақул ўғлини адибликка қони-да тортган эди. Аммо қўбизчи ва бахши Айтмат бобоси эрта қазо қилиб, у бу улуғ дарёдан истагандай баҳраманд бўлолмайди… Ҳарқалай, болалигининг энг саодатманд дамлари адабий муҳитда кечади. Обрўли ва эъзоздаги қирғиз момоларигина танғийдиган ойчурек бошидан тушмайдиган бувиси, оқила ва зеҳни ўткир, набирасини еру кўкка ишонмайдиган Ойимхон эна Чингизга жуда кўп эртак ва афсоналар сўйлаб беради. Бу илк муҳаббат ва таништирув бўлажак адибнинг ижодий тақдирида, дунёқарашининг шаклланишида буюк рол ўйнаган, қалб даласини биринчи озиқлантирган, унга сочилган маънавий дурдона уруғлар бўлган. Буни билмасдан Айтматов ижоди заминининг жуда чуқурига етган бақувват маънавий илдизларини кўриш, тасаввур қилиш душвор. Зеро, боланинг оламни образли тасаввур қилиши шундан бошланади ва айнан манбаси ҳам халқ оғзаки ижодида мужассамдир. Бу бир хил, зерикарли, ҳиссиз реалликдан кескин фарқ қилиб, теран маъноли, жозибали адабиётнинг ўзи ҳамдир. Унда моддий ҳаёт – одамзот умрига мазмун, эътиқод ва қарашларига қувват ва маъно берадиган маънавий идеални ҳам топиш мумкин. Шусиз инсоният ҳаёти нурсиз, умид ва ишончдан айро бўлар эди. Кўрамизки, истеъдод учун жуда муҳим омил маънавий оламни англаши Чингиз Айтматовда айни вақтида бошланиб, гўдаклигидан омади фавқулодда чопади. Унга улуғ бир иқтидорни инъом этган Тангри, шунга яраша улуғ, илҳом ва тафаккур манбаи халқ оғзаки ижодидан вақтида тўйинтирган. Туркий элатнинг энг улуғ қадриятлари қўшиқ, афсона, ривоятларнинг сирли матни ва шавқли оҳанги билан ҳисларини тўлқинлантириб, юрагини озиқлантирган, хотирасига тошга ўйилгандек ёзилиб борган. Бу адоқсиз сарчашма ақли тўлган сари, тафаккурини кучайтириб, ҳис ва туйғуларини кўкка ўрлатгани ҳеч шубҳасиз.

У бундан чексиз миннатдорлигини кейинчалик қўйидагича баён этади: “Ўз халқим олдидаги ўғиллик қарзларим ҳақида бир-икки оғиз десам: унинг ролисиз ҳаётимни умуман тасаввур қила олмайман. Ижодкор ва халқ – улуғворликнинг икки туташувидир. Халқ истеъдодни туғади, шу билан бирга моҳир санъаткор яратган жами энг яхши кашфиётни қадрловчи ва муҳафазакори ҳам халқ бўлади. Бу алоқадорлик шундан иборатки, санъаткор – халқнинг маънавий таянчи, халқ эса – санъаткорнинг таянч нуқтасидир”.

Халқнинг кўҳна яшаш тарзи, руҳиятга кескин ва астойдил таъсир этувчи маҳобати болаликдан киши дунёсига кириши, хотирасига ўрнашиши жуда муҳим. Бу ўзига хос манба, асос бир умр хизматини ўтайди, залворини кўрсатади. Қирғизлар қадимдан кўчманчи, чорвадор халқ. Улар саҳро табиати, жонзотлари билан минг йиллардан буён ёнма-ён яшаб келади. Шу олам ичида истиқомат, Парвардигорнинг бошқа махлуқлари билан яқинлик қонқонига сингиб кетган. Халқнинг маънавияти шундан руҳ ва илҳом олиб шаклланган, аммо қаттол тузум, бошқаларнинг зуғуми билан бу турмуш тарзи кескин ўзгариш арафасида турарди. Айтматовнинг бахти халқнинг ана шу минг йиллик удумлари, яшаш тарзи, шу пайтгача соф сақланган турмушнинг охирги паллаларининг гувоҳи бўлгани ҳамдир. “Мен беш ёки олти ёшда бўлсам керак, – деб эслайди олмон адиби ва таржимони Фридрих Хитцерга ўз болалигини ҳикоя қила туриб, – яйловга бутун овул жам бўлиб кўчишнинг энг охиргиларидан бирининг иштирокчиси бўлганман. Мен биринчи марта ўзим мустақил равишда дўнан (икки ёшли) отни бошқариб, Довон сари сафарга отланган овулдошларим карвонида йўлга чиқдим”. Беш ёшли болакайнинг қийин бир тоғ йўлида илк марта отни мустақил равишда бошқариб боришини бир тасаввур қилинг. Ҳолбуки, бу шунчаки равон йўл бўлмасдан, катталар учун ҳам қийин, ўнқирчўнқирли, тик ва қалтис бурилишарга мўл, ҳали қори ва нами бутунлай кетмаган, ҳар бир қадамида сал эҳтиётсизлик қилинса, жарга қулаб кетиш ё тепадаги харсанг ё қор кўчкиси босиб қолмаслигига ҳеч ким кафолат беролмайдиган, қисқаси, мардлик ва мардоналикни талаб қиладиган, ўлимни-да бошга олиб, аммо шафқатсиз ва гўзал ҳаёт сари юзланиш, илк марта узоқ йўлга сафарга чиқиш эди.

Жамоа орасида бўлиш, улуғ карвонга қўшилиш катта одамга-да жуда кучли таъсир қилади. Киши сокинлигини олиб, ўй-хаёлларини ўғирлайди, бутун борлиғининг ҳукм фармосига эврилади. Бу вазиятларга биринчи марта тушаётган, жуда таъсирчан болакайнинг эса жуда мутаассириланиб, лол ва ҳайрон қолиши, ҳаётида ўчмас из қолдириши турган гап. Бир умр ана шу моддий олам, маънавий муҳит ҳайбати хотирасидан чиқмайди. Карвон йўлда нақ ўшшайган қоялар пойида бир тунга тин олиб, тоғлар ва Дўлан довонига илтижо ила дуо қилишади. Эсон-омон кўзланган манзилга етиб олишларига изн беришларини сўрашади. Уларга ҳурмат, ибодат адо этилади. Худди шу жойда ёш Чингиз қирғизларнинг қадимий эътиқодлари сақланган маданият руҳи билан ҳам илк бора учрашади.

Яйловга етиб боришганида уни қийнаган дарднинг шифоси ҳам ана шу маданият, руҳиятлардан руҳиятларга кўчиб келаётган диний эътиқод, идеалга кучли қизиқиш уйғотади. Кейин ҳам ҳеч хотирасидан ўчмасдан, аждодларининг сирли-сеҳрли оламига эътиборини қаратади. Яйловга етишлари билан тенгдошлари билан ўйин завқига тўймоқни орзу қилган Чингизнинг бирдан тиши оғриб қолади. Кундузлари ҳарқалай болалар билан ўйнаб, бир қадар чалғиса-да, кечалари оғриққа чидолмасдан, инграб чиқади. Ҳаммадан кўра бошида парвона бўлган бувижонисининг саъй-ҳаракати билан қўшни манзилдан бир эмчи-табиб (у пайтлар овулда йўқ шифокорни яйловдан топиб бўлармиди?)ни олиб келишади. Табиб чодирга кириши билан йиғлаб турган болакайнинг кўнглини кўтаради, ҳаммаси ҳозир ўтиб кетади, деганча, Ойимхон энадан бир иссиқ адёл сўраб олади ва чодирда ўзи билан болакайдан бошқа ҳеч ким қолмаслигини буюради. Сўнг ажабтовур кийимларни кийиб, ҳар хил ҳайвонлар сурати туширилган ғалати қалпоғини бошига бостираркан, Чингизга қўлбола чироғини тутиб, унинг устига оғзини очиб туришини тайинлайди ва боланинг устига адёлни ёпади. Ўзи эса афсун, қайтариқ, балони даф қилиш дейилгучи аллақандай айтимларни ғалати бир овозда айтишга тушиб кетади. У узоқ ўқийди. Билмайди, қанча вақт ўтди экан, бирдан мўъжиза юз бергандай Чингизнинг тиш оғриғи “таққа” тўхтаб қолади. Аммо бу болакайга бир зумлик туйилиб, табиб-азайимхон “Оғриқ қолдими?” деб сўраганида ҳам аввалига жавоб бермайди. Кейин эса кўзи илиниб қолади.

У уйғониб бошини кўтарганида, яқинидаги майда тошчалар орасида соч толасидан ҳам нозик қуртчалар қимирлаб, аранг ўрмалаётганини кўради. Уни “тиш қурти”дан халос қилган эмчи-табиб шаман экан. Шаманни бувиси саховат билан тақдирлаб, иззат-икром билан жўнатади. Бу воқеани улғайганда ҳам унутмаган адиб шифокорлардан “тиш қурти” ҳақида қайта-қайта сўрайди. Аммо ҳаммаси келишиб олгандек бир хил “бўлиши мумкин эмас”, деб жавоб қилишади… Аммо у аниқ-тиниқ кўрган эди-ку… Нима уни шаман чол шунчаки кўзбойлоғичлик қилиб даволаганмиди ё замонавий тиббиёт ўша чол билган даражага етмадими? Бу воқеа адибнинг ўзи эътироф этганидек, қирғиз ҳаёт тарзига Ислом дини неча асрлар олдин расмий ўрнашиб, асосий расм-русмлар мусулмонча бўлгани билан, шаманчиликнинг таъсири ҳам асли қадимгидек сақланар, халқнинг уларга ҳам эътимоди кучли эканини кўрсатади. Болалигидаги бу воқеа адибнинг умр бўйи хотирасида яшаган экан, бемалол яна бир қадимий маданиятдан Чингиз Айтматов даҳоси сув ичганини ҳисобга олишимиз керак бўлади. Чунки, унинг ўз юртига сиғинар даражадаги муҳаббатида ана шу оҳанг ва руҳнинг ҳам бўртиб кўзга ташланишини сезмаслик мумкин эмас.

Аждодларнинг авлодларга, бобо-момо, ота-оналарнинг зурриётлари шаклланишида ажиб бир таъсир қилишларида ижобий мутаносиблик, азалий қонуният бор. Фақат оқил ва ориф кишилар буни вақтида англаб етиб, ҳаётга тадбиқ этишади. Адибнинг Айтмат бобоси ва Ойимхон бувисининг хизматларини мухтасар гапирдик. Ота-онаси ҳам айни вақтида, фавқулодда матонат билан унинг келажагига йўл очганлигининг гувоҳи бўламиз. Бу Чингиз учун ақлини танигандан бошлаб, унга учқур қанот берди. Улар замон қаёққа қараб кетаётганини олдиндан кўра билиб, шу замоннинг пешқадамлари бўлишлари учун фарзандлари чуқур илм олишлари ва биринчи навбатда рус тилини мукаммал ўрганишлари учун куйибпишдилар. Бунинг учун амалда ўзлари ўрнак бўладилар. Тўрақулнинг ўзи йигирма беш ёшлардан ошганига қарамасдан Авлиё ота шаҳридаги рус-тузем мактабида таълим олади. Бу унинг фирқанинг раҳбар лавозимларида ишлашига, қонида бор фазилатларини кўрсатишига йўл очади ва оқибатда илғор қирғизларнинг ҳам юздан бирига кулиб боқадиган омад – Тўрақул Айтматовни Москвадаги Қизил профессорлар институтига ўқишга жўнатишларига боис бўлади.

Бизнингча, бу ёш Чингиз учун ҳам жуда катта омад, фавқулодда имконият эди. Бир ярим йиллар юртидан узоқда бўлган Тўрақул ниҳоят биргаликда яшаш учун оиласини Москвага чақиради. Бу воқеа 1936 йилнинг март-апрель ойларига тўғри келади. Фавқулодда асарлар, даҳо истеъдод бежизга туғилмаслигини Айтматовнинг жуда ёш кўрган-кечирганлари ҳам тасдиқлайди. Унинг Москва сари йўл олиши, ундаги жуда қисқа бўлса-да яшаш ва сабоқ даври бошқа ҳеч бир қирғиз, ҳатто туркий халқ адиблари ҳаётида юз бермаган, бетакрор бир воқеадир. Ҳозир бу бироз оддий, ҳатто тасодифдай кўриниши ҳам мумкин. Аслида эса келажак учун зарур имкониятнинг завқли тўлқини бўлиб, ёш Чингизнинг руҳий олами ҳудудини жуда кенгайтиради, инсоний тажрибасини кўпчилик катталар-да умр бўйи муваффақ бўлолмас даражада бойитади ва мамлакат халқлари ўртасида алоқа воситаси бўлиб турган тилни унинг пойтахтида ўрганишига йўл очади. Бир маълумотда улар беш кеча-кундуз, иккинчисида нақ етти кун йўл босиб, Москвага етиб боришади. Уларни Фрунзедан аксарият қариндошлари жам бўлишиб, бор-будларини тутиб, хурсандчилик билан кузатиб қолишади. Чингиз оиланинг тўнғичи, онаси қабатида укаси Ильгиз ва синглиси Люсия билан биринчи марта поездга ўтириб, юрт ҳудудидан чиқишаркан, Орол денгизини кўришади. У пайтларда Орол денгизи серсув, ҳайбатли тўлқинлари нақ темир йўл изларини ювгудек, қирғоқ станцияга жуда яқин эди. Орол бекатида поезд тўхтаганида, Наима хоним фарзандларини қўлидан ушлаб, пастга олиб тушади. Улар уфққа қадар чўзилган Орол тўлқинларига термулиб тўймайдилар. Ундан кейин тўлиб кенг оқар Волга (Идил) дарёси ва бирма-бир катта-кичик шаҳар ва қишлоқ, саҳро ва ўрмонларни ортда қолдириб, Москвага кириб боришади. Улар Қозон вокзали перронида тушишаркан, Чингиз умрида биринчи марта шунчалик кўп одам бир ерда тўпланиб, уймалашиб юрганидан лол бўлиб қолади…

Чингиз биринчи, иккинчи синфларни Москвада, рус мактабида ўқийди, 1937 йилнинг август ойи охиригача ижарада, Ёзувчилар уйи яқинидаги ётоқхонада туришади. Ёз ойларини 1936 йилнинг июнидан Парфинов посёлкасида дала ҳовли ижарага олишиб, табиат ва ҳаёт завқини бутун оила биргаликда баҳам кўришади.

Гоҳида менга ана шу дамларнинг ўзи-да ёш қалбда адиблик истеъдоди очилиши учун ҳозирлаш, шу оламнинг марказига олиб келиб, ҳали орзу қилишга етиб бормасдан аввал уни қалам, адиблик олами йўқлаб келган, бола хотирасида ўрнаша бошлагандай таассурот уйғотади. Адиб бу воқеалардан етмиш йил ўтиб, шундай ҳикоя қилади: “Биз қўшни болалар билан Ёзувчилар уйига қарашли боғ майдончаларида ўйнаб юрардик. 1936 йили отам мени шу ердаги жуда кўп одам йиғилган митингга олиб борди. Бу Максим Горький билан хайрлашув, сўнгги йўлга кузатиш маросими бўлиши керак”. Ёки биз адиб ижодини 50-йилларда журналистика билан бошлаганини, ҳароратли ва ҳозиржавоб публицистик чиқишлари умрининг охиригача давом этиб, бу йўналишда ҳам Айтматовдан бой мерос қолганини биламиз. Унинг ижоди тарғиботчилари орасида ҳам журналистлар кўпчиликни ташкил қилади. Қизиқ бир маълумот: у ҳали қўлига қалам олишга улгурмаган паллада – “Ленинчи жас” газетасининг 1935 йил 5-июнь сонида Райқон Шукурбековнинг «Чингиз шафёр бўлмоқчи» мақоласи босилади. Етти ёшлик болакайнинг шижоати матбуотчиларнинг эътиборини тортгани тасодифми? Гўё бир ҳамкасб келгусидаги буюк қисматдошини Ўзининг амрига кўра йўқлаб қўйган, эҳтимол бу воқеа уни газета оламига қизиқтириб, вақти-соати етганда буюк иқтидорни уйғотиб юборган бўлса ҳам ажаб эмас…

Гўдаклигидаёқ ота меҳридан жудо қилиниб, етимлик кўчасига отилишида ҳам матбуотнинг хизмати йўқ эмас. Машъум қатли-қатағон машинаси ишга тушиб кетган 1937 йилнинг августь–сентябрь ойларида «Правда» газетасида иккита мақола эълон қилинади. “Буржуй миллатчилари” ва “Қирғизистон ВКП (б) Марказий Қўмитасининг сиёсий хатолари”. Шундан кейин Қирғизистон республикаси раҳбарлари, шу жумладан Тўрақул Айтматов ҳам қора рўйхатга тиркалиб, бошида ҳалокат булутлари тўплана бошлайди. Бедодлик ўз комига аёли ва болаларини ҳам тортиб кетиши мумкинлигини сезган ота, бу ўзининг нобуд бўлишидан ҳам каттароқ фожиа эканлигига ақли етиб, уларни тезда Москвадан жўнатиб юборади. Фрунзеда ҳам қатағондан омон қола олмасликлари, хотинини ҳибсга олишса, болалари етимхонага топширилиб, кейин уларни топиб олиш амри маҳол бўлишини тасаввур қилиб, Наимага фақат овлоқ овулдагина бу машъум қатағондан омон қолишлари мумкинлигини уқтиради. Келажаклари – болаларини асрашни ўтинади. Бу уларнинг охирги учрашувлари – биргаликдаги бахтли ҳаётларининг охири эканини нигоҳи билан беихтиёр билдиради. Болаларининг тўнғичи, ниҳоятда таъсирчан, фавқулодда қалб, нодир савқи табиий соҳиби Чингиз отаси поездга чиқариб қўяётгандаёқ ҳаммасини тушунади, энди етим қолишаётгани, оиланинг каттаси экан, онасига ёрдамчи бўлиш, укаларига ғамхўрлик қилиш ўзининг вазифаси эканлигини юракдан англаб, тўққиз ёшида болалиги билан хайрлашади. Поезд юриши билан, юқори қаватдаги ўринга аранг чиқиб олар экан, кўнгли вайрон, ўпкасини ҳеч тўхтатиб ололмас, бироқ йиғисини ҳеч кимга кўрсатишни истамай, девор томонга ўгирилиб олади… Улар Маймоқ станциясида поезддан тушиб, Сувонқул тоғасининг аравасида овулга аранг етиб оладилар. Алимқул аммасиникида сиғиндидай жойлашадилар. Москвага кетишдаги қувончларидан асар ҳам қолмаган, Шимолдан мусибат орқалаб келишгандай эдилар…

Ақл-ҳушли, меҳрибон Наима эрининг тақдиридан ташвишланиб, тегишли идораларга тинимсиз хатлар йўллаб, Тўрақулни сўроқлайди. Охири бир энлик ёлғон жавоб хати олади. “Ўн йилга қамалиб, хат ёзиш ҳуқуқидан маҳрум этилди”. Ҳолбуки, у 1937 йил охирида ҳибсга олиниб, тез орада Фрунзега келтирилиб, қамоққа тиқилган ва 1938 йил кузида шаҳар яқинидаги овлоқ жойда 137 маҳбус қаторида отиб ташланиб, яширинча кўмиб юборилган эди… (Бу ҳақиқат эса 57 йилдан кейин тўла-тўкис маълум бўлади…)

Советлар юртида жамоалаштириш сиёсати кечар, социалистик жамиятни энг самарали ва фойдали тузум бўлишини хом хаёл қилишганларидан, оқибатини ўйламасдан ажабо ишларни ҳаётга татбиқ этишарди. Қирғиз отларининг зоти марказни қониқтирмайди. Калтабақай отларнинг бўйини ўстириш учун бўйчан Дон айғирлари олиб келинади. Маҳаллий шароитни билмасдан заҳарли ўтни еб қўйиб ҳаром қотган отнинг ўлими сабабини билиш учун келган рус ветеренари умуман қирғизчани билмас, йилқичилар орасида эса бу воқеани рус тилида тузукроқ тушунтирадигани топилмайди. Икки томоннинг ҳам боши қотиб турганда, кимнингдир эсига Ойимхон энанинг ўн ёшли набираси, Чингиз тушиб қолади.

Ўша куни набирасининг таржимонлиги бутун овулнинг ютуғи сифатида баҳоланганидан қувонган Ойимхон момо кечга томон ўзлариникига йилқичи овулдошлари ва меҳмон ветеренарни зиёфат дастурхонига таклиф этади. Жонлиқ сўйишади. Меҳмонлар ёш Чингизни ҳам чорлаб, қадим чорвадорларнинг удумига кўра, дастурхонга қўйилган устихоннинг энг қадрли инсонга тақдим қилинадиган жойини унга беришади. У бу каттагина устихонни кўчага олиб чиқиб, тенгдош болакайлар билан баҳам кўради. Адиб кейинчалик буни биринчи олган қалам ҳаққим эди, дея қувонч билан хотирлайди. Ростдан ҳам унинг халқлар орасида олтин кўприк бўлиб, орадаги тушунмовчиликни тилмочлик билан бартараф этган биринчи катта иши, ижодкорлиги шундан бошланган эди. Эҳтимол, шунда биринчи касби – ветеренарликка меҳр, ҳавас уйғонган бўлса ажаб эмас. Негаки, Чингиз Айтматов 8-синфни тугаллаши билан Авлиё ота (ҳозирги Жамбул) шаҳридаги Зооветеранария техникумига ўқишга кирди, сўнг Фрунзе (ҳозирги Бишкек) Қишлоқ хўжалик институти зооветеренария ва чорвачиликни механизациялаш факультетида ўқиди. Ҳатто бир муддат Қирғизистон Чорвачилик илмий текшириш институтида 1956 йилнинг ўрталаригача зоотехник бўлиб ишлади. Ёш чорвадор олим сифатида илмий изланишлар олиб борди.

…Тўрақулдан кейин кўп ўтмай, укаси Рисқулбек қатағон қурбони бўлди. Акасининг оиласига у ғамхўрлик қиларди. Уни НКВДчилар сўроқлаб келган тунда, қўрқиб уйғонган Чингизни “Ҳеч нарсадан хавотирланма, мен тезда қайтаман”, деган Рисқулбек шу билан бадар кетди, Бурятиянинг аллақаеридаги ишчи батальонларида эзилиб, ўша томонларда хоки-да қолиб кетди. Ўша йиллари халқ душманининг болалари деб одамлар улардан нарироқ юрар, иддао билан қарашар эди. Ойимхон момо иккинчи ўғли ҳам қатағонга учраб, бедарак кетгач, индамайгина бу ғурбатхона дунёни тарк этди. Чингизлар Қорақиз аммаси қарамоғида қолди, ҳовлисида яшади. Тарихни яхши билган, оқила, комила, илм кишиларини жуда яхши кўрган бу аммасини адиб болалиги ва ўсмирлигининг ажиб бир ҳимоячиси сифатида миннатдорчилик билан эслайди. Айнан шу аёлнинг ташаббуси, таклифи билан аксарият жиянлари, жумладан Чингизга ҳам машҳур кишиларнинг номи исм сифатида берилганини у айтади.

Касалманд, болалигидан зотилжам билан оғриган онаси ўзини ўтга-чўққа уриб, болаларини рисоладагидек парваришлашга, тарбиялашга уринарди. Овул мактабида ўқишни давом эттиришни бошлаган 9-10 ёшли болакай, тўнғич фарзанд Чингиз ана шундай пайтда онасининг қабатига кирди. Яна кимдан ҳам имдод, кўмак кутиш мумкин эди. Ҳаёт умид ва умидсизлик, хавф ва хатар орасида, очлик, йўқотишларда ўтарди. Булар камдай ўлим хавфи ҳам неча марта ёш Чингизни таъқиб қилгани, агар у ўшанда билиб-билмай ажалга чап бермаганида, уни Ўзи асрамаганида нима бўларди? Чингиз Айтматов деган, қанчалик гўзал оламдан дунё билмасдан ҳам мосуво бўлиб қолганини ўйлашнинг ўзидан кишининг юраги музлаб кетади.

Биринчи марта ўлим билан юзлашишганида у ўн бир ёшни ҳам тўлдирмаганди. Улар туман маркази Кировкада туришар, касалманд она ўзига муносиброқ иш излай-излай, яна 20 чақирим марказдан чеккада, тупканинг тагидаги Жийдали овулидан ҳисобчиликни топган, кеч кузда меҳнат ҳаққига берилган беш пуд маккажўхори ва буғдой донини ўзларининг Шакарга элтиш учун ижарага олган от аравада она-бола йўлга чиқишади. Ва бийдай чўлда бир кулранг махлуқ улар билан ўйнашгандай эргашиб келаётганини Чингиз онасига кўрсатади… Бу махлуқ эса бўри эканини онаси бир қарашдаёқ билади. Одатда бу йиртқичлар гала бўлиб айни қаҳатчилик замонида очлик важидан отлар, ҳатто одамларга ҳам ташланишдан қайтмаётганини эшитган Наимахоним бунинг бутун даҳшатини ҳис қилиб,“Ўзинг асра” деб овулгача йиғлаб боради. Бахтларига кулранг бўри ёлғизлигида уларни учратганидан ҳамла қилишга журъат қила олмайди…

Иккинчи ва учинчи ўлим хавфлари “икки хил” йиртқичлар галаси билан бўлади… Булар уруш йилларига тўғри келади. Колхоз раиси икки ўспиринга хўжаликнинг бир чеккасида ўрислар боқаётган чўчқаларни Грозний темир йўл бекатидаги гўштга қабул қилиб олиш идорасига элтиб топширишни тайинлайди. Манзил олис, вақт тиғиз эди. Улар йўлни қисқартириш учун чекка, Довон йўлидан кетишади. Оралиқдаги бир чекка тегирмонли овулда тунаб, эртасига йўлнинг қолган ярмини давом эттиришни мўлжаллашади. Аммо ушбу овулнинг энг чеккасидаги хонадонга тунаб қолишни сўраб бехос киришганида, чеккалаб юрган аллақандай шубҳали кишилар галасининг устидан тўсатдан чиқиб, беихтиёр чеккагирларнинг сиридан ҳам воқиф бўлиб қолишади…

Бу кишилар бунинг учун ўспиринларни соғ қўймасликлари тайин эди. Буни сезган Чингиз ва ўртоғи улар ўзлари билан ўзлари овора, қиморга берилган ярим кечада туриб қочиб қоладилар. Бахтга қарши “икки оёқли йиртқич”лардан қутулган ўспиринлар яп-яланг чўлда энди қашқирлар галасига дуч келадилар.Уларни олдинда муқаррар ўлим кутарди… “Қўрқувдан шундай бақирдикки, – деб хотирлайди нуроний ёшга етган адиб, – қадим аждодларимиз ўлим олдидагина шундай қий-чув кўтариб, даҳшатли бир тарзда бақиришган бўлишса керак. Бу ёввойи овоздан отларимиз баттар, яна ҳам тезроқ чопишди, бўрилар галаси эса бизга яқинлашиб, човут солишга юраклари дов бермади”.

Иккинчи жаҳон урушида кишиларнинг кулфати икки карра ортди. Мусибатнинг миллати бўлмайди. Кўпнинг кулфатида ақл-идрокли киши ўзини кўпроқ англайди, тезроқ улғаяди, халқнинг дарди билан пишади. Ўн тўрт ёшли Чингизнинг синфдоши Сейитали Бекмаматов қўшни Арчали овулидаги бошланғич мактабга директор этиб тайинланади ва уни ҳам рус тилидан дарс беришга таклиф этади. Беш чақирим узоқликдаги овулга қиш куни сойдан ялангоёқ кечиб ўтиб боришар, педагогика илмидан умуман хабарсиз ўспиринларнинг болаларга ўз бошича дарс берганларига ҳайрон қоласиз, аммо журъат ва фидойиликларига офарин дейсиз. Бу 1943 йили қишида бўлади.

Шундан ҳеч вақт ўтмасдан Шакар қишлоқ Совети раиси, собиқ чўпон, тўрт ҳарфдан бошқасини танимайдиган Қобилбек Турдибеков Чингизни ўзига котибликка тайинлагач, идоранинг ҳамма ёзув-чизувларини ўзигина тайёрлаши керак бўлганидан эрта тонгдан ярим кечгача хонасидан чиқмай ишлар, қўли бўшаганида эса овулнинг кунлик муаммоларини ҳал қилишда кўмаклашиб, элни яқиндан танийди. Унинг ёш бошига ишга тайинланганини қариндошлари, айниқса, Қорақиз аммаси хушхабардай қабул қилади, халқ душманининг болалари деб камситиб келинган жиянларининг ўзини кўрсатишга имконият деб билади. Ярим йилдан кейин фронтдан ногирон бўлиб қайтган аскарга котибликни топшириб, ўзи унга ёрдамчи сифатида уйма-уй юриб, фронт ортида қолган ҳар бир оиладан олинадиган ҳарбий солиқни йиғар, тўпланган пулларни район марказидаги касса бўлимига топшириб ҳам келарди. Кунлардан бирида шу юмушини тезроқ битказиш илинжида яна бир хатар билан юзлашади. У туман марказига бориб келиш йўлини қисқартираман деб овлоқ, кимсасиз даштни ўрталаб йўл солади. Бу томонлардан катта кишилар-да юраги дов бериб, ёлғиз юришмас, аллақандай талончи ёки урушдан қочган дайдилар изғиб юриши ҳақида гап-сўзлар юрар эди.

Бу гаплар беҳуда эмаскан. У чарм, комиссар сумкасига йиғилган солиқ пулларини солиб олганча, шошилиб кетар экан, қарама-қаршисидан устида титиғи чиқиб кетган жанда кийимларга ўранган дайди кимса кўринади ва унга узоқдан «тўхта» деб ўшқиради. У нима ҳам истарди? Егуликдир… Аммо сумкасида одамлардан йиғилган шунча пули борлигини билиб қолсами… У тўхтамай ўтиб кетгач, номаълум бу кимса аввалига дағдаға билан ортидан қувади, кейин ўтиниб тўхташини, сумкасидагини ташлаб кетишни йиғлаб сўрайди… У шундай қилиб яна бир хатарга чап беради.

Овул аҳлига урушдан келган хатларни олиб келиш ва тарқатиш унинг зиммасида эди. Бу ҳам унга осон бўлмаган , бунинг маънавий залвори каталарга ҳам оғирлик қилишини “Жамила” қиссасидаги Қурмон почтальон мисолида билганмиз. Жуда сезгир ва ўта таъсирчан Чингиз, айниқса, қора хатларни ноилож олиб боришганда, бу вазифа икки томонлама уни қийнарди. Ўзича “дафн маросимлари” деб аталган, аскарларнинг ҳалок бўлгани ёки бедарак кетгани ҳақидаги бу қора хатларни оилаларига маълум қилиш қанчалик азоб, нохуш эдики, шунинг учун овул оқсоқоллари бошчилигида кўпчилик бўлиб боришганига қарамай, Чингиз аввал ўша тилда, иккинчи марта эса энди таржима ҳам қилиб совуқ хабарни билдирганида қалби ниҳоятда эзилар эди. Бу етмаганидек, овулнинг баъзи бир хурофотчилари уни ёмон хабарнинг элчисидай кўриб қолишган, шундайлардан бири бир сафар жаҳл билан олдига келиб “Эй сен, хосиятсиз, биздан узоқроқ юр!” дея айтади ҳам… Мусибатзада одамлар ваҳимачи, бидъатчи бўлиб қолишган, бундан Чингизнинг кўнгли қанчалик вайрон бўлар эди.

Унинг юраги одамларга очиқ эди. Одам фақат умид билан, меҳр-муҳаббат билан яшашга чорлаш кераклигини ўша қора кунлардан ҳам, яхшилардан ўрганган ва дилига туккан эканки, ҳар бир кўз очажак асари ўқувчига умид беради, ҳаётда курашишга ўргатади, мусибатда сабр-тоқат қилишга чақиради; мардлик, шижоат, бағрикенглик, холислик, ҳамдардлик инсоннинг олий сифати эканлигини ҳаётий тасвирлари, руҳият чизгилари билан кўрсатади.