Թղթեր

[Ե]
Պատասխանի տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի ի ժամանակի քանզի խնդրեաց յաշակերտաց իւրոց զոմանս, զԲասիլն եւ զԵղիսէ:

Զվսամականն մականունութիւն սրբազնաբար ընկալեալ քո բոլորն հարց պետականութեանց, մաքուր եւ անաղօտ լուսափայլութեամբ ի մեզ ճառագայթարձակ փայլատակեալ, հեղումն եւ զօրութիւն տածօղ, եւ առոգութիւն, կենդանութիւն եւ նորոգութիւն անհատաբար մշտաշարժութեամբ բաղկացուցանես քում վիճակելոց երանաւետական դասու ըստ էլիոսական երրորդ լոյսդ կամ սրովբէական հեդումն եւ ազդեցուցանօղ յստորեւ կացեալսն: Իսկ չարափառութեանն կիզիչ եւ հատանօղ տապար, ըստ որում եւ զնմանութիւն ունել ոչ միայն այսոցիկ, այլեւ առաջինն լուսոյն, յորմէ լրացեալ լուսաւորութեամբ ի լաւագոյնսն յարամանեալ պատկանեցար պատկեր:

Ծառայ քո Գրիգոր, որ ընկալայ զգիրս եւ ընթերցեալ ծանեայ զծայրագոյն սիրոյ սրբազանիդ, որ անդրն է քան զմիտս մեր ունակութեան եւ գիտութեան, եւ Յիսուսի միայն նմանութիւն եւ դրութիւն հետեւաբար հանդիսանալ յաւէտ եւ ողջախոհական հաւատոց ճանաչելի:

Ապա առեալ զտառս տախտակի ըղձական, տենչացայ վերստին անոգանալ. եւ իբրու փոքր ինչ փանաքիմաց մտածութեամբ փեռեկեցի զգայարանս հանճարոյ, եւ ողջագուրեալ շրթամբք, ի վերայ աչացս եդեալ խանդաղական խորհրդով գոհացայ զՏեառնէ, եւ արտօսր ինչ թորեալ, գրէ եթէ կերտարան որակացեալ արտահոսեաց կայլակս ստորակայեալ հուպ երկրի ծորեալ ի ծով մածուցեալ սակս կապանացն քոց վերստին յիշման, զմտաւ եւ ի զարմացման եղեալ. եթէ զՅիսուսին ածից զմտաւ յաղագս քոյդ հեզութեան, գտայց հարիւրապետն կամ Յովսէփն աստուածացեալ մարմնոյն հայցօղ կամ Նիկոդիմոս գիշերային կամ ի գերեզմանն ճեպօղ եւ յերկիւղէն ոչ զանգիտօղ. ապա եթէ նախ քան զայսոսիկ, ներքինապետ եւ սպասաւոր մարգարէականին դասու ի Բաբելոն եղեալ, եւ առաքելականին ծայրութեանն եւ հազարապետացն կապանացն ողջունի եւ լուսաւորութեան գիտեմ զոմանս արժանացեալ, եւ արեւմտականն արեգական հօրն քում համանուն, որ յԵգիպտոս զխաղաղութիւն խռովչացն խնդրեալ, եւ բանդապանացն պարգեւս շնորհեալ. եւ զպտուտկեալ չարն շիջուցանել, որ զՅիսուս յարակայ իւր տեսանէր յաթոռ: Հաւանիմ եւ որ զտառիցն տասանց պատարեաց զպար, նմա եւ գոլ բանդապետ եւ զգուշացօղ եւ հաւանեցուցանօղ խակամիտական խորհրդոց:

Եւ զի՞նչ ինձ այսոքիկ երկարագոյն բանս եւ ծանօթագոյն իբրեւ ուխից ինչ նուազ ի ծով ծովացեալ, սակայն ոչ թողից զմերոյն Պարթեւի, որ պար առաջին էր պարծանաց քում տողանի տէրութեան եւ հայր քո, յիւրումն խորագոյն գբի զխուզօղն Օտայ անուանեալ, որ ի խնդիրն չոգաւ եւ ի խաւարչտին խորափտէ առասանով բերեալ, բարի յիշատակի յիւրն աստուածեղէն տառս արժանի եղեալ գրէ Ագաթանգեղոս: Այս այսքան բաւական լիցի:

Գրեալ էր քո յաստուածային նմանակիս լուսաներկդ աջոյ բան զովացուցանօղ եւ շիջուցանօղ մխիթարական ըստ որում քահանայապետութեանդ վայելչաբար իրողութեամբ, ընտ որում առատաբար շարժումն եւ մատակարարութիւն: Քանզի լի եղեաք տառապանօք ի բոլորն հարուածս բաւականապէս ի հինից հրոսակաց եւ յարշաւանաց ասպատակողաց եւ գերչաց եւ յամենայն նուազութիւնս, որք հետեւաբար ի կենցաղումն կրին, որ առաւել քան զՀրէաստանին հրաձգութիւնս եւ աւարումն ընկալաք: Աւա~ղ եթէ ո՞ւր այրարատեան գունդն եւ ասքանազան զօրն եւ որ այնմ կցորդաբար զօրութիւնք եւ գործք արամեան նահանգիս:

Իսկ սակս Ստեփաննոսի ծառայի քո եւ ըստ հրամանի քում արժանացեալ սպասաւորի եւ ճշմարիտ քահանային Աստուծոյ փոխմանն սփոփիչ եւ փարատօղ բանիւ եւ գրով պատուեցեր զիս պայծառ եւ պուետական առասութեամբ: Պատուեսցէ զքեզ պահապանն Իսրայէլի պարծանաց խաչիւն իւրով պարսպեալ ի պատուականդ աթոռ անպայման պարառաբար ամօք մինչեւ ցգալուստն իւր:

Եւ ծառայ քո, հուպ երկրի հարթ ծունր եդեալ, օրհնութիւն եւ գոհութիւն մատուսցի եւ աղօթս առ այն, որ ետն զփոխանդ իւր վերակացու մեզ, շնորհեալ մեզ ընդ երկայն աւուրս:

Գիտես ո'վ աստուածայինդ գլուխ զաղէտ այսպիսի թշուառութեան. յորմէ ակն ունէի ծածկիլ, եւ որում առաջին երթալ, զկնի դադարել. եւ այսոքիկ հարթութեանն հանդէսք տարակուսանաց եւ դողումն այսպիսում հասեալ փորձութեան աբրահամեանն պատարագին, թէպէտեւ փոխանակ Իսահակայն մինչեւ ի հրեշտակէն վերջնանահանջ եղեալ, որ զձեռսն կարկառէր ի զենումն, եւ Յակովբայն Յովսէփայն յեղբարցն դաւաճանեալ: Ողորմելի է պատմութեանս տարազ. քանզի գիտէ քոյդ աստուածային սէր մանաւանդ, որ զփորձ առեալ ես զհոգւոյն ծննդականութեան գերագոյն քան զմարմնոյն, ըստ աստուածաւանդն ասացեալ բանի: Սակայն իմ յանկենցաղս յայս կենցաղավարութիւնս հայելով, կարօտիմք, որք վաղվաղակի հասանեն խաղաղական շիրմի. եւ ի շռայլեալ յայսմիկ շփոթութենէ իբրու շահատակելով փախչիմք, ի վնասակարս այս եւ ի մահացուցիչ բազմապատիկ կենացս զերծեալք:

Իսկ յաղագս մանկանցս մեր ողորմելով եւ արժանիս առնելով, հրամայեալ էիք առաքել առ ձեզ, զի ծառայեսցեն փոխանիդ Յիսուսի եւ նորայն կենսաբեր սուրբ նշանիդ եւ զայն յոյժ խոնարհութեամբ եւ հայցմամբ որպէս հոգւոյն հեզութեան, որ զկնի իւր ձգէ. ըստ որում Ողորմեցայց ում ողորմեցայց եւ գթացայց առ որս գթացայց. եւ եթէ Ընտրեաց զմեզ յառաջ քան զլինելն աշխարհի. թուի ինձ թէ ըմբռնմամբ ձգէ առ ինքն. եւ է ինչ մէնջ հայցէ, եւ է ինչ զի ի զոր առատապէս բաշխէ, եւ յամենայնի ներողութեամբ եւ ողորմութեամբ օրհնաբանեալ բարեբանի յիւրումն առանձին անցեալ սարաւանդեալ բարձրութեան. եւ երկոքումբք փառատրի փառաց թագաւորն. զսուրբսն սիրէ եւ զմեղուցեալսն առ ինքն դարձուցանէ, նոյնպէս եւ միջնորդդ Աստուծոյ եւ մարդկան:

Ես կարի յոյժ ուրախ եղէ. վասն զի գառինքս այս ի քաջ հովիւ վստահացայ եւ ի ներքս ի գաւիթ քո մտցեն. քաջ գիտեմ, եթէ գող ոչ գոյ, եւ ոչ գողասցին, եւ զձայն օտարի ոչ լուիցեն, եւ գայլ ոչ յափշտակեսցէ. ի ներքոյ աստուածային քո գաւազանի գիրգ եւ փափուկք փարթամասցին, եւ առաջնորդական քո ցուպ ի վայրի դալարւոջ եւ ի ջուրս հանգստեան սնուսցէ, զի սաղարթասցին եւ պտուղն կացցէ:

Այլ դու ճշմարիտ արեգակն արդարութեան լուսափայլեալ, ի քեզ բերելով զզօրութիւն եւ զունակութիւն այնմ, որ լուսաւոր առնէ զամենայն մարդ եկեալ յաշխարհ այսինքն զբոլորն եւ ոչ եզաբար. վասնորոյ եւ յաղքատք այս եւ յանտոհմ եւ յոչինչս խոնարհաբար հետեւիս հայցել. եւ զի՞նչ առ այս երախտիս մատուցից քեզ յիմմէ: Մի եւ այս, որպէս յառաջագոյն զպատառոտուն գործիսն Յիսուսի, եթէ փոխանիդ իւր դոքա զհնացեալ ձորձս իւրեանց կամ զխակագոյն տիս մանկութեան եւ զախմարութիւն ի բոլորն բարիս:

Արդ ոչ դիցուք երախտիս այլ մանաւանդ ընկալցուք զերախտիս, քանզի որպէս սովորութիւն Աստուծոյ է երախտիս համարել զձգիլն մեզ առ նա եւ զապրելն, եւ սովորութիւն մեր է` երախտիս համարիմք, յորժամ խոստանամք զառ ի նա կոյսն կեալ. եւ այն ցանգ սովորաբար ի մեզ կրի:

Արդ ա'ռ ընկա'լ յինէն ընծայ զծառայքդ քո եւ Յիսուսի արեան գնեալ, ըստ այնմ Աստուած, թէպէտեւ ոչ ես այլ մանկունս իմ, զոր ետ ինձ: Եւ դու տէ'ր իմ ընկա'լ ի գիրկս, որպէս երբեմն Յիսուս. սերմանեա', մատակարարեա', ա'րկ զարծաթն, տո'ւր զմարգարիտն գնել, փչեա' զհոգին. փոխարկեսցի անուն արդարութիւն. ոչ ցուպ եւ ոչ երկուս հանդերձս. օտարոտի ողջոյն ոչ երբէք տալ. ոչ մախաղ եւ ոչ պղինձ. եւ եթէ պարտ իցէ, բոկանի շրջել, եւ ազատաբար զխաչ առնուլ, եւ գալ զկնի քո, եւ կենարարդ հովուի հետեւել. թերեւս ի մահացուցիչ այս եւ ի թանձրագոյն մարմնոյս տղմատիպ ոչ քարշիցին, այլ վերաբերեալք ի վերայ վիմիդ հաւատոյ հաստատեալ, զետեղեալ, առկայասցին, սաղարթացեալք ընդ հովանեաւ բազկի քո, ամրասցին: Քանզի յորժամ համբարձցիս, կարկառելով զկուսածաղիկդ ծայրս մատանց, յորմէ լոյս ղամբարափայլ փայլատակեալ զկնի կելով դոցին. ընկալցին զխաղաղութիւն տալով քո այնմ, որ ի վերն է քան զամենայն միտս եւ զխորհուրդս, եւ զսրովբէականն համարելով ընդ միեղինական դասուցդ, ընդ երկնայինսն կցորդաբար զամենայն կենցաղականս ՚ի բաց դնելով զգործ, զթագաւորն ամենեցուն ընդունիցին:

Այլ յաստուածանմանութիւն քո եւ յառատագոյն գերակայացեալդ մտածութիւն եւ ընդարձակագոյն առագաստ սրտիդ սիրական, որ առաւել լայնատարած քան զկամարն կապուտակեայ, որ վերին հռիգօղն պարփակէ, թուի ինձ եթէ հոգւոյն հեղումն ի քեզ հոսեցեալ մշտաշարժ եւ անդուլ մատակարարիս եւ մատակարարես ըստ որում Ձրի առիք:

Այլ ո'վ քահանայապետ սուրբ եւ երկրորդ լուսաւորիչդ Պետրոս, եթէ նախանձեցայց ես զբարւոք նախանձն, ոչ պարսաւանս պարտ վարկանիմ ինձ. երանեմ մանկանցդ եկելոց ծառայել քեզ եւ անյամր մշտապայծառ լուսովդ լրանալ. քանզի ականն տուընջեան ցանգ յիւրն կենդանատեսակս ուղեգնացութիւն:

Եւ յայսոսիկ կամէի սուղ ինչ իմաստասիրե'լ պղատոնական նորագոյնս առասանութիւն. քանզի սիրելի էր քեզ այսոքիկ, սակայն կարճառօտ հատանել հաւանեցայ, բայց հոլովել բացատրութեամբ եւ ոչ ստորասացութեամբ փոքր ինչ սփռեցից մանկանցդ վարժման առ այնոսիկ, որ հակամիտաբար հեգնիչք լինին սակս զօտարս ժողովելոյ. ահա' ոչ թողից չասել:

Ամենայն բաղկացուցանօղ զօրութիւն տիրաբար ասացեալ առնու եւ զօրութիւն եւ գոյութիւն. քանզի գոյութիւն ի գոլոյն ասի, իսկ գոլն ածանցութիւն իրիք բաղկացումն ենթադրէ իբրու գոյ, ի գոյէ գտեալ գերաբնաբար: Ծառն ծանուցեալ ի Տեառնէ ասացեալ Տիմին է տառս. որբ տիրաբար թեւակոխեալ ճաշակեն, ճշմարտապէս լոյս, եւ քաղցր ի քիմս քան զմեղր բերանոյ: Իսկ եթէ մակստացական մեծագունի ումեմն պարգեւի ըղձացեալ կայ, սակայն ի վերայ ունակացելումն, որ ընկալաւն, է եւ այլ ինչ աղբիւր ի մատակարարութեան մաքրեալ, առասացեալ յստորեւ կացեալսն առոգանութեամբ յորդագոյն արձակեալ վտակս. քանզի լոյծն այն տարբերութիւն յածօղ խփեալ խեղդնու եւ խափանեալ խուպանի, իսկ կարծրն եւ ծորեալ շփոթեսցի. եւ առ տունկս համանմանութիւն հաւասարապէս այսմ հանգանակեալ. եւ ի ծովէ համատարածն ծիծռանց ծամելեօք առնուլ կաթիլս ոչ նուազեսցէ, այլ մանաւանդ կերակրէ. եւ ոչ տայ նուազութիւն արեգական ճառագայթից, զի եթէ բազումք ելով յոգունց տեսողաց, այլ նա զիւրն ծայգէ ծայրաբար ճախրելով ի հոլովս ինքնաքարշ ուղեգնացութեամբ, հսկայն այն ի ճանապարհս իւր հիացուցանօղ տեսլեամբ:

Արդ այսոքիկ քումդ անեզրական հեղմանց եւ մատակարարութեանց հանդէսք. վասն որոյ եւ նահապետն մեր Աբրահամ յայլընդակացեալ եւ յայլազգեաց առնու թլփատել. եւ Մովսէս ոչ արգելու յիւրն օրինադրութիւն մուծանել, այլ խրատ ընկալնու. եւ ամենաթազաւորն Յիսուս յաւետարանական քաղցր լուծ իւր նուիրական մատակարարութեամբ ածէ յամենայն ծագաց երկրէ, վասն որոյ համարձակագոյնս առնէ զմեզ Պօղոս ասելով Ոչ ծառայի եւ ոչ ազատի, եւ որ այսմ հետեւաբար ասացեալք:

Այլ տէ'ր իմ եւ թագաւո'ր, եթէ ըստ Զեբեդեա յանձն ինչ զդոսա արարից, ծնօղ իմ գոլով, երկնչիմ գուցէ զբարձրագոյնն լուայց պատճառս, հօր տալով զիշխանութիւնն, եւ հեթանոսաբար կարծիս կասկածանաց արկից եւ ընդդիմադրութեան պահանջել. ապա եթէ անգթաբար արձակեցից, գուցէ խորթս ծանիցին. այլ ինձ այսոքիկ իմասցի պատուասիրել, գաւազանաւ գթալ եւ ողորմութեամբ տածել եւ ի փառս ոչ միայն զդոսա, այլ եւ բազում որդիս Հօրն երկնաւորին եւ Որդւոյ նորա Միածնի եւ Հոգւոյն կենարարի, որով կեցցես եւ փառաւորեսցիս ըստ աւուրց երկնի յաթոռ սրբութեան քո անսասանելի եւ անսայթաք ի վերայ վիմի հաւատոյ հիման առաքելոց եւ մարգարէից, վէ'մդ ճշմարիտ անկեան: Ողջ լինել քեզ ըղձամ մինչեւ ցգալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, որում փառք յաւիտեանս ամէն:

[Զ]
Պատասխանի տեառն Պետրոսի կաթողիկոսին Հայոց մխիթարական թղթին:

Զլուսափայլութեան քո ճառագայթարձակ ծագումն ըստ արեգակնային մշտապայծառ վսամական զարդուն, որ ոչ կամելով ուրեք զստուերանալն, կամ զծմակացեալ նսեմութիւն ուրեք զետեղել, եւ որ ոչ միայն ըստ բնութեան զհեղումն մաքրափայլ լուսոյն ի մեզ արձակէ, զոր յարփւոյ անտի ըստանձնեալ թորեցուցանէ, ոչ շատացեալ այսմ, ցանգ յածաչու խոնջմամբ շրջաբերի զիւրն առատացուցանել արփիափայլութեան շնորհս, այսբար քոյդ լուսափայլութեան, մատակարարութիւն անդուլ եւ անյագաբար ոչ դանդաղի, որք ընդ քոյդ եմք արժանացեալ հովուական պարու հօտ, մնալ ումեք խաւարչտին եւ նսեմացեալ, այլ քումդ հաղորդաբար կամիս կցորդութիւն ամբիծս եւ անախտացեալս եւ զգաստացեալ: Վասն որոյ ստուգապէս գլուխ ելոյ զգօն եւ հանճարեղ մակացութեան պարառաբար զբոլորս անդամս խոկաս անխեղկեալս եւ անխօթացեալս մանաւանդ եթէ անյոգնամանական որակութեանց ոչ ստորակայեալս: Եւ զայսոսիկ զի՞նչ արդեօք ի մէնջ գոհացողականս պարտիմք բարեբանութիւն Աստուծոյ այնմ, որ զքեզ մեզ հայր եւ բժիշկ, որով Յիսուս ոչ անտեղի համարիւր այսմ հաւանել տարացուցի. բայց թուի ինձ քոյդ պետութեան կարողութիւն առաւել քան զբոլորս նախախնամութիւն, որ գրէթէ յամենայնի վերարծարծիչ ըստ իւրաքանչիւր կարեկցութեան շնորհս մեզ առատապարգեւ բնաւիցս ընձեռէ. զոր աղօթեմք հանդերձ պաղատանօք երկարաձիգ պարգեւել զքեզ մեզ ընդ երկայն աւուրս:

Գրեալ էր ի քոյդ աստուածային տառի սակս իմոյ մանկանն մխիթարական եւ զովացուցիչ բան: Բիւրապատիկ շնորհս եւ պտուղ ծննդոց իմոյ աճելութեան եւ առոգութեան զայս համարիմք, զի թէպէտեւ մանուկն իմ յառաջադէմ եւ բարգաւաճեալ ծաղկէր յիւրն համանուն նմանակի հայկեանն շառաւիղ եւ մեծագունին հասեալ պատուոյ, մինչ տակաւին ի տարերս էր անթիպատութեանն նպաստկութեան, սակայն գոհանամք զԱստուծոյ, զի կուսական բրաբիոնաւն ի վերին հասեալ հայրենի, անմեղական անպարտութեամբ, զմկրտութեան օծումն անշաղախ յիւրն թագաւոր տարեալ զկնիքն անապական գանձո'ւն, եւ զհօրն ժառանգեաց բնակ. այժմ ի նա զՍտեփաննոսին տեսանեմք ուղղապէս իրողութիւն, զի զփակեալն նախահօրն Ադամայ բանայր. եւ մանուկն իմ զիմն փակեալ եւ զկորուսեալ թերեւս ժառանգէ. զի մի' բնաւին զրկեալք սերիւ եւ տեսակաւ լիցիմք պակասեալ. այս ոչ պատուհաս, այլ ողորմութիւն ներողութեանն Աստուծոյ. զի պատուհաս պատժի զայն էր ինձ իմանալ, եթէ շաղախեալ ի մեղկեալ դուզնաքեայ կենցաղումս էր, եւ այնպէս փոխիւր առաջի իմ, զի զրկիցէ զիս եւ զրկեալ զնա. այժմ ոչ զրկեալ իմ եւ ոչ նա. երանելի ես եւ երիցս երանելի նա: Օրհնութիւն Տեառն, գոհութիւն, բարեբանութիւն, եւ եղիցի օրհնեալ յաւիտեան: Եւ աղաչեմք միայն զներողութիւն մարդասիրութեան նորա, որ ի վեր է քան զմերս մտածութիւն, զի զմնացեալքս պահեսցէ կենդանի եւ անշաղախ, եւ հայրենի աւանդութեամբն առ Աստուած զաճելն եւ զժառանգելն ընկալցին եւ ոչ յիշատակ չարեաց, այլ մանաւանդ բարեաց աղօթիւք սուրբ Լուսաւորչին եւ փոխանիդ Յիսուսի. ողջ լե'ր:

[Է]
Առ Տ. Պետրոս կաթողիկոս:

Զգիր տարակուսանաց, որ յանտրամախոհէ անտի եհաս քեզ պատահումն արտալածական տարագրութեան ի քոյն սեփականէ, ի վեր քան զհիացումն ոչ միայն ինձ հասանէ, կարծեմ, աղէտ, այլ եւ յոքնական բոլոր մարդկութեանս, գրէ եթէ զարմանս եւ սարսափելի մտածութիւն, որ այնքան անյագաբար յածի անխորհրդավարժն այն թափառեալ ի խոյզ ելեալ խնդրէ միշտ զկործանումն իւր եւ այն ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ. որ եւ անձկացեալ ըղձայ տենչանօք միշտ զմնացեալսն չարին գործել եւ զպակասեալն ինքեան իբրու տուգանս իմն վարկանի գոլ. եւ զի վատթարիցն իւղագլխութեան անհանճար մտածութեամբ զվեհագոյնսն գրէ ի կենցաղումս զչարութեան խոկալ վարս, իսկ ի բարիսն ծոյլ իմն եւ զնուազականսն հազիւ հազ առնել երբեմն դանդաղի. քանզի մեղկասէր ծուլիցն հանդիսանալ հեղգութիւն է գովեստ. իբրու ասէ Սաբեղաս սակս Ատտինոսի, որ փոխանակ մրցական պատերազմին ըղձայր ասելով. Ո՞ ոք ի կենցաղումս տայր ինձ միայն զննջելն եւ զխորտկօք շատանալն. սակս որոյ ասէ Պոլէպոնոս, եթէ անտրամախոհն Ատտինոս ոչ զինքեան խնդրէր բարձրութիւն, այլ զբացանցականսն խոկայր բարձրացուցանել. զոր եւ մեր Մովսէս յիւրում մատենագրութեանն յայտ առնէ զայսոսիկ վասն ուրումն այսպիսւոյ խոկացողի: Բայց զի՞նչ ինձ փոյթ յայսոսիկ օրինակ ի մէջ առնլով, զորս բիւրս յայսպիսի արացոյց բերել դիւրին է. բայց այսպիսում առն վատշուէր, կարծեմ, եթէ ոք հռետորաբար կամեսցի ըստ արժանն հակաճառութիւն ինչ պարսաւան, յաղթեսցի. զի ոչ ոք արժանապէս յայսպիսի ալիս հասեալ, խակութեան անտիական մտածութիւնս կարասցէ չափաբերական ինչ տաղիւք եւ կամ կարկատուն բանիւք առասանել. քանզի մակաւասար բոլոր մտածութեան եղկելի իմն միշտ խոկայ զկորստեանն շաւիղս յաճախապէս ընթանալ, մոռացեալ ուրեմն զքրիստոսական կրօնիցն աւետարանական եւ կենսատու բարբառն, եւ զընդքոյդ հովանեաւ սաղարթանալն, եւ աստուածավայելուչ եւ վսամական լուսափայլ վարդապետութեանն ծաղկել. բայց ուրեմն կամաւ խորշակահար եղեալ խամրեցաւ եւ ի ծուլութենէ վարուց մեղկեալ ի տղմատիպ կենցաղումս անօթ կամեցաւ գոլ արկածից չարին. այն, որ նախուստն պատճառն է ամենայն չարութեանն, եւ հակառակ բարոյական առաքինութեան նիւթել յառաջնումն, եւ որ այնմ հետեւին:

Բայց զի՞նչ արդեօք ի վերայ այսր ամենայնի գողութեան եւ աւազակութեան զրպարտութիւն կամ այսպիսումն կարծիս կասկածանած յաւէտ անպատկառաբար ի վերայ կարկատել. ո՞չ զինքեան իսկ հայր առնէ պատճառ չարութեան, եւ այն իբրու զքեզ ծայրացեալդ ամենայն առաքինութեանց եւ բարեպաշտութեան բարգաւաճեալ. որ եւ հաւանիմ իսկ ասել եթէ ամենայն վարուք եւ խաչազգեաց կրօնիւք Յիսուսի այրականին սերտութեանն նմանեալ. որ եւ փոխան իսկ վարկանիմ եւ նման աննմանիցն: Զիա՞րդ ոչ սարսափէր դնել յերկինս զբերան իւր. զմտաւ ածեմ այժմ զսրբոյ եւ զաստուածային քահանայապետին, որ յաղագս սրբոյ աւետարանչին Յօհաննու հալածանաց եւ կապանած նորա մխիթարական բանս, եւ որք այնմ հետեւին:

Եւ սակս քեզ ուրախութիւն է ինձ այսպիսում պատահել փորձութեանց. եւ լուիցես զասացեալսն ի Հիպոկրատեայ եւ յայլում վայրի ի Պղատոնէ եւ ի Պիւթագորեայ, զոր Նիկոմաքոս գրէ վասն արքային փորձութեանցն առ Պանիմաքոս ոմն, որ ի տիւռռենացւոցն դուժիցն աւարիւր, եւ ի կապարանի բազմամեալ ի յիւրոյն որդւոյ եղբօր, Պամփիւլոսն կոչեցեալ, կամ Հռոփոսին, եւ որ յայնմ ճեմարանին զփորձութիւնսն խնդրէին. ի վերայ եկեալ Եւպռիւրիդեայ, որ հաւանիւր զինքն կոփչօքն խորտակել, եւ պարկ զմարմինն անուանէր, կամ զԹիովնա, որ մեռանիլ յանձն առնոյր ի Սիկիլիացւոց բռնաւորէն սակս մեծ ոլռանցն ոչ ուտելոյ, եւ միւս Տիւռիոնին ոչ յայտ առնելոյ, եւ Սոկրատայ մեռանելն անիրաւաբար, կամ վաճառելն Պղատնի, եւ որք այսմ շարամանեալ նախասացեալքն քան զմեզ:

Ապա որքա~ն, որ զկնի Յիսուսի աստուածպետականին լուսափայլութեան հանդիպեալք եւ կենսատու աստուածավայելուչ նորայն հետեւեալ խաչին. ո՞ ոք զյուսացեալսն ի նա կարող գոյ տրտմեցուցանել երբէք, որք ոչ յայսմ կենցաղումս հաւանեցան ինչ փառաց հետեւել, այլ որպէս ուղէգնաց ոք ուշ եդեալ առ որ հանդերձեալն է յայնմ վաղվաղակի հասանել նաւահանգիստ. եւ այս այսքան:

Բայց եղկելի ինձ թուի գոլ անհանճարն այն, որ ոչ վայելել կամեցաւ ի քոյդ երանաւէտ բարութեանցդ, եւ ոչ արժանացաւ աստուածեղէն օրհնութեանցդ, եւ մաքուր եւ սրբազան ողջունի աջոյդ, եւ կուսական ծաղկեալ ծայրագոյն ալեացդ համբուրման. զոր աղաչեմ զքոյդ աստուածեղէն հեզութիւնդ, ներելով համբերել, եւ մի' ինչ ի հակառակացն ընդդէմ նորա բարբառել ինչ, այլ խնդրել ի Ներողէն զդարձ այսպիսւոյ եւ զպահպանութիւն, յիշելով զԿարպոսին որ ի Կրիտէ, զի մի' ի յաւիտենական կորստեանն խրատեսցի, այլ ողորմութեան հանդիպեսցի եւ փոխանիդ իւր. ողջ լե'ր:

[Ը]
Առ Տ. Պետրոս կաթողիկոս:

Զներմակամտածական տրամախոհութեան տիրապէս յաւէտ քո բոլորն հարց ծայրագոյն աստուածեղէն մատին մակագրեալ տառ վերծանեայ սակս անիծելոյն այն նորոյ Կայէնի, եւ միւսոյ աշտարակաշինողի եւ սոդոմայեցւոյ, կամ Յանիսի եւ Ակիտոփելի, Գէեզի եւ որ զկնի սոցունց Յուդայի. վասն զի եւ սա զհոգին երբեմն ընկալեալ եւ նշանս եւ արուեստս յաստուածային զօրութենէն սմա տուեալ, այլ թէպէտեւ զվարդապետն ցուցանէր եւ զտեղին յայտ առնէր եւ համբուրէր, այլ ոչ յաստուածային ամբիծ եւ անարատ Որդին Աստուծոյ համարձակէր բարբառել անպատշաճագոյն: Իսկ սա ճշմարտութեանն հակամիտօղ եւ ուրացօղ Հոգւոյն Սրբոյ առաւել մերկանայր զքահանայական պատուոյն շնորհս, ապերախտ, ապիրատ, յանդգնագոյն, լկտի եւ անամօթ, վաւաշ, բորբորիտոն եւ շամբուշ, բարբառով եդեալ յերկինս զբերան եւ զլեզու իւր յածեալ ընդ երկիր, ոչ բաւական համարիւր խորթն եւ հովիչդ կաթուղիկէ, եկեղեցւոյ զիւրն չարեաց ծառայութիւն եւ զմոլութիւն ամահութեան դժնի իւրոյն անտեղի գործառնութեանն: Վաղ ուրեմն ծանեար, ծայրագոյնդ գլո'ւխ, զայսպիսւոյ հիւանդութիւն, եւ զխեղումն անդամոց եւ զանբուժելի առանց ամենայն հնարից հատեր սրով Հոգւոյն այն, որ ի վեր է քան զամենայն սուր երկսայրի: Որ ոչ համարեցաւ բաւական զիւրոյն յաւէժ չարութեան անչափութիւն, մեղկումն եւ տղմատիպ ստորաքարշումն. եւ զի հիքութեան հաւանութիւն ախտամոլի անմաքուր խողխողօղն հովիւ, որ բոլորն պարառու եղեալ չարեաց, այլ յԱստուած արկանէ ձեռն, եւ լեզու հրացեալ եւ մխեալ կայծակամբք կաղնեաց: Զայսոսիկ գործէ, տէ'ր իմ, տգիտութեանն հաւանութիւն. քանզի ամենայն տգիտութիւն զյանդգնութիւն գործէ եւ ծուլութիւն զմեղս. վասն որոյ խնդրէ ի մէնջ աստուածային պատգամքն այսպէս. Քննեցէ'ք զգիրս եւ գտէք զիս, եւ Հարցջի'ր դու ընդ հարս քո եւ ասասցեն ծերք քո: Եւ ո՞ արդեօք ծեր կամ հնագոյն քան զգիրս սուրբս եւ աստուածաշունչս. վասն զի յայնժամ ոչ գոյր գիրս, այլ միայն հարցն եւ ծերեցն պարտ էր հաւանել զրուցատրութեան. բայց եւ Դաւթեայ պարտ է մեզ հաւանել. Պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց. եւ յայնմանէ երկիւղ Տեառն սուրբ եւ մնայ յաւիտեան, եւ այնու մերձենալ առ Աստուած բարի է եւ դնել առ Տէր զյոյս իւր. իսկ որք հեռի արարին զանձինս իւրեանց ի Տեառնէ, կորիցեն, սատակեսցին, պակասեսցին ոյք ապստամբք եղեն:

Թուի ինձ եթէ եղկելիս այս նոր նեռն եւ ոչ զսաղմոսսն էր բնաւ երգեալ. եւ եթէ ի հարկէ երգեալ երբէք էր, ոչ ի միտ առեալ էր սորա, եթէ ոչ ի ճանապարհս ամբիծ գնացեալ էր. վասն զի, եթէ որ խօսէր գաղտ զընկերէ իւրմէ, ի բաց հալածել հրամայեալ էր, որչա~փ զՏեառնէ եւ զԱստուծոյ իւրմէ. եւ եթէ որ հայհոյէ զիշխան ժողովրդեան, մահու մեռանել, որչա~փ որ մակաւասար պետականութեան եկեղեցւոյ. եւ եթէ որ երդնու ընկերի իւրում, նմա յանգաւոր է չլինել ի խորանին, ապա որ ստէ Աստուծոյ եւ փոխանի նորա, որչա~փ հեռագոյն եւ տարագիր ի խորանէն նմա լինել պարտ է: Ի սնափառութենէ եւ յաչաղութենէ կորնչէր ժպիրհն այն Աքիտոփէլ, ի ծուլութենէ եւ յագահութենէ արծաթասիրութեամբ եղկելին եւ կծծին Յուդայ, ի գողութենէ եւ ի ստութենէ պատառիւր Անանիա. բայց սա, որ այժմ լուծեալ կործանեցաւ ոչ ի միոյ պատճառէ եւ ոչ յերկուց եւ ոչ յերից, այլ յոքունց` ի ծուլութենէ, ի տգիտութենէ, յանամօթութենէ, յարծաթասիրութենէ, ի պոռնկութենէ, ի վաւաշ ցանկութեանց, ի քսութենէ, ի հակառակութենէ, յագահութեանց, յորկորստութենէ, ի սնափառութենէ, մոլի անզգամն, խռովիչ, անագորոյն, ապերախտ, գող, կծծի, տիրատեացն, լեզուանին, զոր Դաւիթ անէծ:

Զայսոսիկ տրամախոհութիւն անտրամախոհական տգիտութեանն տմարդի յղացուցանէ եւ ծնուցանէ զանօրէնութիւն, զմեղս: Այսպիսի տգիտութիւն տայ օտար լինել ի մօրէ. Օտար եղեն մեղաւորք ի մօրէ եւ խաբեցան յարգանդի եւ խօսեցան սուտ, որոց նմանութիւն լինի ըստ նմանութեան օձի եւ իժի, որոց խցեալ են ականջք, վասն որոյ ոչ լսեն զձայն թովչի ճարտարի եւ ոչ դեղ առնուն ի դեղատուէն իմաստնոյ:

Ո՞ւր այժմ քահանայակիցն քո երիցս երանեանն սուրբ Դիոնէսիոս, որ սակս քահանայի միոյ աղքատ զճոխացեալն Դիմոփիլոս այնպէս կարկէր, եւ ի հուսկ կարծեացն կասկածեալ, զիջուցանէր իւրով հրաշալի եւ չքնաղ վերիմաստ գիտութեամբն եւ յոքունց թողոյր զայսոսիկ կնիք: Ապա զի՞նչ արդեօք, եթէ զքոյդ կիրս եւ զամենեցուն, որք ընդ քոյդ հովուական գաւազանաւ, զի՞նչ. չառնէ՞ր դուցէ վրէժխնդրութիւն. այո' առնէր ճշմարտապէս, նաեւ քաջ գիտեմ, եթէ մատնէր մահու: Զի՞նչ արդեօք ասել պարտ է. ո՞ ոք զերծեալ ի գազանային դիմացն եւ յաղուեսու բարուցն եւ յօձի թիւնիցն եւ ի լեզուէն կատաղի շան, որ նախ առ Աստուած ձգեաց զլեզուն, եւ պարսեաց զթոյնք իւր իբրեւ զարձան վիմի եւ զկնի ի փոխան իւր, եւ երրորդ յամենեսեան, որք ի Քրիստոս հաւատացեալ:

Զայսոքիկ յաչաղկոտքն գործեն. յիրաւի երանելին Բասիլիոս քան զհուր խստագոյն զնա վարկանի, եթէ զի՞արդ սկունդն այն առ առիւծ համարձակիւր, եւ խռիւն առ հուր զմերձենալն եւ զհակառակելն խնդրէր, եւ գիշերայածու բուն առ արծիւն ի տուընջեան մրցի, եւ շուայտացեալ շունն այն առ տէր իւր մատչի: Քանզի շունք տիրասէրք ոչ միայն տեառնն, այլ եւ տանն եւ բարեկամացն ոչ լինին ապերախտք, այլ պահապանք. վասն որոյ եւ զշնական իմաստասէրսն եռապատուեան յորջորջմամբ սահմանեն, նախ զի որպէս շունք զգաստագոյնք են եւ պահապանք գանձուց, այսպէս եւ նոքա իմաստասիրութեանն եւ օրինացն աւանդութեանն. որպէս շունք զտէրս սիրեն եւ ընդ բարեկամսն ոչ յաչաղեն, այսպէս եւ նոքա վարդապետաց իւրեանց եւ առ ընկերսն ողջախոհ եւ միամիտք. եւ որպէս շունք զօտարսն հալածեն եւ թէպէտեւ համասեռիցն հանդիպին ոչ նոցա դիւրաւ ծանօթանան, այսպէս եւ նոքա օտարոտի ձայնի ոչ անսան եւ զաւանդութիւն իւրեանց ոչ մոռացեալ լինին: Բայց ե'կ դու, փոխա'ն Յիսուսի, զմարգարէականն այժմ զմտաւ ածեմ. որպէ~ս թացցի ոտն քո յարեան եւ լեզուք շանց քոց յարենէ թշնամեաց քոց. իսկ սորայս լեզու միշտ ի մէնջ թանալն կամի եւ ժանօք ցրցտել զիւրն ոտս տեառն եւ զնորայն հօտի. վասն որոյ բանս կատաղի զսա կամի անուանել եւ մակագրել յանուն կատաղւոյն Ներսէսի: Այլ թէպէտեւ հարցի ոք ընդ վիմիդ, փշրեսցի, եւ յոյր վերայ անկցի, հոսեսցէ եւ առ քեզ ոչինչ մերձեսցի, մաքուր եւ անբիծ լուսափայլեալ վսամական կեփայեանդ գլուխ:

Այսպէս ի վերայ Աբրահամու հայրապետին կարկատէին ի ձեռն կիսւոյ եւ հմայից զպատարագն մատուցանել. եւ Մովսէս յիւրոյն տանէ եւ յազգականաց բամբասի. եւ նախ քան զայսոսիկ ծիծաղեալ լինի Նոյ. եւ Դաւիթ այպանի, վասն որոյ ասէ. Զիս այպն առնէին, որ նստէին առ դրանն եւ ծաղր առնէին, որք ըմպէին զգինի: Եւ այս ոչ միանգամ կամ երկից, այլ յոքնաբուն: Եղիա եւ Եղիսէ ոչ միայն եթէ յԵզաբելէ հալածին, այլ եւ յանտիական մանկանցն ծաղր լեալ «Ե'լ կնտա'կե ասին, սակայն գազանածախ սատակին: Եւ զի՞նչ յոքունցն, որ ոչ է դժուարին, բերել ի հնոց եւ ի նորոց այժմ ճահաւորել տարացոյց, զորս ոչ համեմատ քեզ հաւանիմ լինել, այլ միայն զՅիսուսի մարդեղութեանն, եթէ զո՞րս ոչ կրեաց յայսպիսեաց նախ ի ծննդեանն եւ զկնի ի յարութեանն: Լռեցից զմիջոց, որ լի է քարկոծութեամբ, եւ տակաւին այժմ քարկոծի ի թշնամեաց խաչին: Եւ այս բազում. մի է եւ Ներսէս յայնցանէ, որք կարծէին եւ ոչ պաշտէին: Մի ես եւ դու ընդ Յիսուսի այրական կցորդաբար խաչակցեալ. ընկա'լ զթուք եւ պսակեա' փշօք: Նոր Յուդաս եւ Կայիափայ ոչ այժմ լսէ. չի'ք Պիղատոս: Կայսր այժմ քրիստոսապսակեալ, մահ լուծեալ, յաղթեաց Յիսուս. տակաւին նեռն տատանի. կարապետք նահանջին նորա. եկեղեցի պսակեալ է առաքելովք, մարգարէիւք, մարտիրոսօք. զուր ղօղանջեաց, կարկեսցի, լռեսցէ, պատկառեսցի, յետս կացցէ, եղիցի ծաղր ազգաց, կատականս սիրելեաց Աստուծոյ, տարացոյց ազգաց յազգս. հուր եւ ծծումբ, այս է բաժին բաժակի սորա, եւ ներքոյ լեզուի նորա ցաւք եւ վաստակք յիշատակ յաւիտենից եղիցի. աղօթք ի մեղք դարձցի. օրհնութիւնք յանէծս, եւ այն կերակուր ի տուէ եւ ի գիշերի ոչ մոռասցի յեկեղեցւոջ եւ այն իբրու զՅուդա. գրեսցի իբրեւ զԳէեզի. դրոշմեսցի Կային. պատուեսցի Աքիտոփէլ. առաջնորդական իբրու զԱրիոս, զՄակեդոն, Սաբելիոս, Նեստորիոս, Եւտիքէս եւ որ սոցա են համեմատ: Եւ հետեւեալ եւ համաձայնեալ յիմաստնոց Եպիկուրոս եւ Մելիտոս, Սոկրատեա'ն զրպարտօ'ղ, զի՞նչ արդեօք աստուածամա'րտդ բարբառիս յաստուածային գլուխն. զի՞նչ մոլի յանդգնիս յանբիծ եւ յանարատ հոգի. Ամենայն, ասէ, մեղք եւ հայհոյութիւն թողցի, բայց որ զՀոգին Սուրբ հայհոյէ, մի' թողցի. քանի՞ց զթշնամեաց ի կապանսն խցեաց զբերան. ո՞ր լեզու վկայեաց. ո՞ ոք յաչաղկոտացն եւ ի թշնամեացն յանգդնեալ կարաց բանալ զբերան, քա~ղ հրաշունչ, քծնիդ աղուէ'ս, յափշտակօղդ գա'յլ, պարարեալդ խո'զ, ջո'րի աքացող, խթան արջա'ռ, զուարա'կ հարկանօղ, ո'ւղտ ոխակալ, վրնջօ'ղդ մոլի ի մատակս, գիշերայածու գազա'ն, գերեզմանակրկիտ բորէ'. որ ոչ, որք աշխարհի են մեռեալ, ի քոյդ մագլաց եւ ի ժանեաց կարացին զերծանել. զի՞նչ բարբառիս. զերկուորիս երդնուս պաշտել. ո՞ զայս յանդգնեալ երբէք` զԱստուած մատնել, զսրովբէքն հայհոյել մանաւանդ եթէ զփոխան Յիսուսի. զի՞նչ կրեաց Սոդոմ սակս հրեշտակացն, կրեա' դու, դէմք գազանի քո թխասցի, իբրու որք զԳրիգորն յանդգնեցան զԱկռականդացին. պատառեսցի որովայնդ իբրու զԱրիոսին, որ ծառայակից իւր զազատն կամէր. հեղցի որովայնդ իբրու զՆեստորին ի Խուժաստան. ջնջեսցիս ի դպրութենէ կենաց. մի' եւս յիշեսցի անուն քո. եւ որք ոչն լիցին վրէժխնդիր տեառն իւրեանց, եւ ոչ գրեսցեն զայս յազգս ի գիրս իւրեանց, ընդ քեզ մասն ժառանգեսցեն իբրու զտմարդիս, զապերախտս, եւ զյաչաղկոտս, զտիրատեացս, զոչ կարկատողս ցանկի, զխրամահատս. զայսպիսիս կրեսցեն, եւ դու կորիցես:

Իսկ անուն Տեառն փառաւորեսցի, եւ փոխանի նորա տեառն Պետրոսի վերադիտողի Թորգոմեան եւ Ասքանազեան գնդի, եւ հնազանդեալքն նմա մնասցեն յաւիտեան օրհնեալ ի Տեառնէ Աստուծոյ Հօրէ եւ յՈրդւոյ նորա Յիսուսէ Քրիստոսէ եւ ի Հոգւոյն Սրբոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս ամէն: