Թղթեր

[Թ]
Յաղագս խաչանշան գաւազանին, զոր ընծայեաց տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի:

 
Ընծայեմ քեզ տարեկան նորոյս հասեալ քեզ բարութեան
Պսակս քաղցրութեան ամիս եկեալ պարառութեան,
Ցուպ նեցուկ եւ գաւազան մական տուեալ հաստատութեան,
Մոյթ յեցուկ մակարդական բոլոր յամէն ժառանգութեան:
Նշանակ դա յաղթութեան ծովահեղձօղ իշխանութեան,
Նահանջօղ գետոց յարիւն անդրանկածախ մեռելութեան,
Խափանիչդ վիշապաց կիւսոյ հմայից կախարդութեան,
Պատառիչ ջուրցն մածեալ դիզան ալեացն թանձրութեան:
Պատճառ մեզ փրկութեան եգիպտական ծառայութեան,
Ձողաբարձ նշանակեալ օրինակեալն տէրութեան
Անցից յԵգիպտոսէ մեծ առաջնորդ մեզ փրկութեան:
 
 
Ոչ դաբնի դա սարդենեան, այլ յարմատոյ մեծ Սաբեկեան.
Ոչ կաղնին արամազդեան, այլ Մամբրէին աբրահամեան.
Ոչ նոճին այժմ Եսթեմեայն, այլ սա ծաղկեալն ահարովնեան.
Ոչ սա ոստ ղոմպիական, այլ փոխադրօղ ջրոյն դառնութեան.
Ոչ այս տունկ է ձիթենւոյ, այլ հովուական ձեզ պետութեան.
Ոչ կապեալ յոստ հերակլեան, այլ գայիսոն զօրեղութեան.
Ոչ նիզակին տունկ ձիթենւոյ, այլ մակադրեալ քառաթեւեան.
Ոչ գործարան մահուն մահու, այլ ի մահուն կենդանութեան:
 
 
Ողնափայտ սա Քսիւսութրեայ նոր նաւելոցս ի բարութեան.
Սա ներկեալ երկորակեան կարմրակերտիւ լուսափայլեան.
Տրամադրեալ անտրամադրական տառին ի սա ուշեղութեւան.
Հետեւեալ հոյլ եզաբար ի վայր ի ջուրս հանգստեան,
Որ տանի յերկիրն ուղիղ յաւետաւորն ուրախութեան.
Քում հօտիս հովանացեալ սաղարթացեալ յազատութեան:
 
 
Վայելէ~, վէ'մ կեփայեան, հիմն բոլոր դու պետութեան.
Որոշօ'ղդ օդեաց ւ՚այծեաց, բացօղ մեզ դրանն արքայութեան.
Համարձակ ծառայս ասեմ, չեմ արժանի ժառանգութեան.
Բայց ի յիս, թէ անխայես զիմ սիրելի որդիութեան.
Այլ ասեմ զայս մաղթանօք, սո'ւրբ հայրապե'տ մեր ծայրութեան,
Ի յաւուր կացրդական տօնի հասեալն տէրութեան
Զայդ առեալ ի ձեռս յիշեա' զիս արժանի ողորմութեան.
Յանարիւն զենման մեծի սարսափելի գործառնութեան:
Եւ զբաժակդ մանուածոյ ճախարակեալ մակացութեան
Ի մատունսդ աստուածային աջոյդ առեալ քեզ օրհնութեան,
Եւ զանօթ իւղոյն սրբոյ կարծրագունի պահպանութեան
Լուսափայլ որակութեան հաղորդաբար կցորդութեան:
Եւ մնասցե'ս տէ'ր յոգնաբուն ամօք յաթոռդ սրբութեան:
Եւ Քրիստոսի փա~ռք յաւիտեանս ամէն:
 

Հագներգութիւնս այս ոչ ըստ որում հագներգութիւն է մասն քերթածոց ներտառեալ ստորոգութեամբ, եւ ոգեալ է հագներգութիւն ի հագնելոյ կարկատուն բան, եւ կամ ի սարդենի մահակէ, պարտ գոլով երգել զհոմերական քերթածսն. այլ տաղ է հոմերական քաջ ոլորեալ. եւ սա տաղ դիւցազնական չափաբերեալ ըստ Ելլենացւոցն:

Իսկ ըստ Եբրայեցւոցն կշռեալ եւ բաղկացեալ է եռատասնեայ եւ երից քառից միոյ քուէի եւ շարամանեալ ամանակօք երկարացեալ քսան եւ չորից, ամբողջ բերելով անդուստ եւ զոտքն պարզք երկոտասան, զի մի' պարէտն տրովացի հարեալ, որպէս զԴիոմիդէսն, զոտին իմ գարշապար, զմերովս ծիծաղեսցի արութեան գործառնութեան. քանզի ոյնք քաջաց է եւ բերէ քաջոլորակս այս զկնի բազմամանակացն աւարտեալ մեծավերջութեամբ, վեց անկեամբք յանկաւորեալ քառիւք ձայնաւորօք` ոյիւ, հիւնիւ, այբիւ, եչիւ. իսկ երկու բաղաձայնիւք` թոյիւ, նոյիւ, եւ յօդաւորեալ է նոյիւ եւ բաղխեցեալ թոյիւ, բաղառութեամբ եչիւ, այբիւ եւ վարատմամբ ոյիւ, հիւնիւ, միոյ երկամանակաւ եւ միոյ սղիւ եւ երկուց ձայնորդաց: Իսկ շարակայացեալն եթէ քերթողապէս ոք նկատեսցէ, ի քառից տասանց չափաբերեալ գտցի. բայց ոչ է ինձ սակաւ ինչ ներտրամախոհութիւն սակս բաղազանութեան որ ի սա մակացութիւն: Քանզի ի թուականութենէ եւ յերաժշտականութենէ եւ յերկրաչափութենէ եւ յաստեղաբաշխութենէ շարաբարձեալ յինքեան ունի: Սակայն մեծի տեսութեան ունի պէտս. եւ որք ոչ են հետեւեալ տրամախոհութեանս այս մեծի լսողութեանս, զոր հազիւ հազ ոք կարասցէ ներուշեղագոյնս առնել, մի' այսմ հետեւեսցի ճեմարանի:

Այլ քեզ որ ծայրագոյնդ ես լոյս, եւ ղամբարափայլ ջահավառութեամբ պայծառանաս, եւ լուսաւորես, որ քեզդ հետեւին լուսափայլ շաւղաց, ա'յլ ինչ յայտնի է. վասն զի ըստ սրովբէականն գերունակութեան, մակպետական հե'ղումն ի ստորակայեալսն առ ի ծայրագոյն արփւոյն փեռեկի, սապէս քեւ եւ ի քո հաւատացեալ հօտ, ողջ լե'ր փոխա'ն Յիսուսի:

[Ժ]
Առ ոմն սարկաւագ տեառն Պետրոսի ի ժամանակի խազմի խուժանին, ի վերայ յարուցեալ:

Զգիր քո, շնորհազարդ եւ քրիստոսազգեաց որդեա'կ, ընկալեալ վերծանեաք. եւ ընդ ողջոյն ոք եւ խաղաղական կենդանութեան լինելոյդ ուրախութեամբ գոհացաք զՏեառնէ զայնմանէ, որ յամենայն նեղութեան մերոյ եւ ի տկարութեան հասանէ ի թիկունս մեր եւ շնորհէ մեզ զօրութիւն եւ օգնութիւն համբերել վշտաց եւ փորձութեանց:

Եւ դու, որդեա'կ, խնդութեամբ եւ օրհնութեամբ բարձեալ զխաչն Քրիստոսի իբրեւ ձիր յայտնի քեզ ընձեռեալ զնորայն անճառելի խոստմունս եւ պարգեւ քեզ հաւանե'ա: Այսպէս եւ Պօղոս երբեմն զիւրսն ի բացուստ կացուցանել վարկանիւր եւ ինքն իսկ Յիսուս իւրոց ընտրելոցն յայսոսիկ ի կանխասաց աստուածպետականին հրամայէ տառի: Միայն զգուշութեամբ եւ հաւատոց քաջութեամբ եւ խոհականութեամբ դիտաւորական հանճարով զխաչն բարձցես մեծագոյն քան զխաղաղական ի ժամանակ. հաւանեա' որպէս զոսկի ընտիր ի բովս: Այլ յաղագս մեր մնալոյ ի փորձութեանցն մարմնական, որ ի մականդաւորացն հարաւային, մեք ոչ զկեալն կամէաք. քանզի զի՞նչ է յանկենցաղ եւ ի սնոտի յայսմիկ կենցաղումս: Այժմ վաճառաշահութեամբ ոք հաճոյասցի կեալ. եւ եթէ ոչ այսոքիկ, զի՞նչ եւ կեալն դիւրութիւն. կամ ախորժակս երկարել ձիգ ամօք եւ արբանեկել որովայնի միայն եւ զբազմանց բազմապատիր եւ յոգնասնոտի տարբերութեամբ ի փոփոխական եւ ի դառն տղմատիպ մեղկեալ հտպտանօք եւ շռայլութեամբ զյաղթելն միմեանց, որ ոչ ոք զծայրանալն եգիտ յանգական հասմամբ եւ բաւականացեալ հանգեաւ յեռասոյզ կուտակման կոհակաց. որ նախքան զտեսանելն, զիջանելն փութայ ի ծովածփանաց ծառացելոցն ուսեալք. որ եւ մակաւասար այլոցն առժամայն ի պտուտելն սպիտակափառ երեւակայեալ ի քթթելն ական ոչ ժամանէ, դարձեալ հարթութեամբ հաւանեալ յիւր դառնայ նախատիպն բնականագոյն: Այսպիսի իմն սակս այսոցիկ ոչ անտեղի եւ աստուածայինն Դաւիթ զթանձրութիւն հողոյ տարացուցական իմն հատանէ յիւրումն աստուածաբանութեան խրատ. բայց եթէ պարտ է հաւանել, որ եւ Յիսուս զանտեսականն տնօրինել հեթանոսաց եւ նորայն ունկնդիր լինել երանական ձայնի, զերկարելն ի կապակցի այդր հեռանալ ի Տեառնէ գրէ, եւ որք հեռի արարին զանձինս իւրեանց, կորիցեն, սատակիցին, եւ որ այսմ հետեւին: Քանզի եթէ հաւատամք, եթէ ի կենցաղս այս սնոտի է եւ անասնոց բնակութիւն յիսկզբմանն մանաւանդ եթէ ունիմք քահանայապետ զՅիսուս մտեալ ի սրբութիւն սրբութեանցն արեամբն իւրով, զի՞նչ տենչումն ըղձանաց արտաքոյ կեալ խորանին ունիմք հեշտալի յոքնաթախանձ եւ դառն կենցաղումս. քանզի եթէ խաչակցութեամբ ստանամք կեանս, դժուարին մարմնոյ կրից է, եւ եթէ արտաքոյ օրինացն` բնաւին հեռացեալ գտցուք: Վասն որոյ փութամք եւ փութացուցանեմք, որք միանգամ օգնականութիւն մեզ կամիք ի ձեռն աղօթից միայն զհաւատոցն որ առ Յիսուս Քրիստոս Տէր եւ Աստուած մեր ուղիղ դաւանութեամբ եւ պարզմտութեամբ, եթէ կեամք եւ եթէ մեռանիմք, զհաճոյսն իւր. զի տացէ մեզ խորհել զամենասուրբ զԵրրորդութիւնն եւ մի աստուածութիւն: Կամիմ եթէ սուղ ինչ գրեցից առ քեզ յաղագս աղէտի քակման, եւ երկնային երանելի կրօնից մերոց ներհակք չար յուզեցեալ յանօրէն եւ ի չար կիւսոյ Մանինեցւոցն եւ յայլոց բազմաց աղանդոց խրթնացեալ եւ նսեմացեալ միգապատ կուրութեամբ աշխարհս այս: Զվսամական սրբազնութեան լուսափայլութեան ճրագն շիջուցանել կամ գրէ եթէ ակն տունջեան ի սոսա երբէք ոչ ծագեալ, զոր ոչ ժամանեմք այժմ գրել. եւ միայն յուսամք առ Աստուած, զի փրկեսցէ զմեզ հանդերձ մերով զարմիւ յայսպիսի դիւական եւ մոլեգնեալ հաղբից եւ խմորեալ զանգուածոյ Սադուկեցւոցն անհաւատութենէ աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ մեծի մերոյն Լուսաւորչի. ողջ լե'ր:

[ԺԱ]
Պատասխանի թղթոյն տեառն Յովհաննիսի Սիւնեաց արքեպիսկոպոսի յաղագս Վահրամայ հօրեղբօր իւրոյ կատարման մարտիրոսութեամբ:

Զաստուածպետականին Յիսուսի եւ ամենայն ծայրութեանց ծայրագունի համեմատեալ եւ միեղենաբար կցորդութեամբ յարամանեալ մաքուր եւ սրբազան աջոյդ մակագրեալ ընկալայ զտառ, յորում զովացուցանօղ եւ փարատիչ մխիթարական յաղագս անեզրական եւ անտանելի տարակուսանաց կործանման բոլոր Արամեան նահանգի:

Իսկ իմս գերակատար եւ անհամեմատ կործանումն եւ հրայրեցութիւն տոչորման` ի հայրական խնամոցն զրկեալ, եւ տարաշխարհիկ տատանեալ, եւ արտալածեալ ի բնականագոյն սեպհականէ եւ ի նախնեացն շիրմանց, թշուառական եւ ողորմելի աղետիւ իբրու զանկենցաղ վարեալ, ըստ մեղաց իմոց պատահեալ բախտի: Եւ զի՞նչ արդեօք, մի՞թէ ի վերայ դորա ողբս առից, զի զարժանապէսն արձակեցից ձայն դամբանական եւ ողբերգական, կամ ներբողականս նմանապէս գերեզմանական բանաստեղծութիւնս: Ոչ զայսոսիկ պարտ վարկանիմ` անյարմարական եւ անհոյծ բանիւք տաղտկացուցանել զլսօղս եւ զմեծագոյն եւ զանտանելի բարձրութիւն վեհագունին փոքր կացուցանել: Այլ միայն զայսոսիկ սակաւուք բարբառել` ինձ տալ զթշուառութիւն, եւ արժանապէս զտարագրութիւն, եւ զոչն արժանանալ վերջին ողջունի եւ համբուրելոյ ձեռին, կամ եթէ նախքան զնա պատահեալ փոխման յընդդիմահար եւ ի դառն կենցաղոյս, եւ նորայն արժանացեալ աղօթից, եւ ծածկելոյ նովին ձեռօք իբրու զգեղեցիկ հարցն զմանկունսն յընկողնոջ, յորմէ բազում անգամ փարելով հուպ կրծից սրտի իւրոյ հանդէպ ստեանցն եդեալ, դէմս իմ համբուրէր, եւ ի գորովելոյ գգուանացն նիրհեալ, ննջէի, իսկ նա տքնեալ տենչայր միայն զիմն ոչ որուշել: Յայսմանէ զարհուրէր ուրեմն տեսանօղն այն մերձ զիս միշտ կամելով խոկայր, եւ զամենայն խակութիւն մանկական մերոց տից իւրովին հեզութեամբ համոզեալ ջանայր հանդարտեցուցանել:

Եւ այժմ զիա՞րդ զնորայն երախտեաց եւ զբարեաց առբերեալ պատմեցից: Քանզի կապեալ լեզու ի բան, եւ մանրեալ ձեռաց, եւ խափանեալ մտաց զիմս իմասցի քոյդ սրբազանութիւն. քանզի մի՞թէ առ ի՞մս միայն պարտ է գրել զնորայն նախախնամութիւն, կամ առ ընտանիս իւր եւ դրացիս եւ սիրելիս կամ որք ընդ նորայն հովանացեալ շնորհի. այլ արեգակնային ճառագայթից համանման ասել զնա ոչ դանդաղիմ, առ բոլորս բերեալ զլոյս իւր. եւ որպէս յամենեցունց խոստովանեալ, ակն տուընջեան անուանի, որք միանգամ տեսանեն զլոյս: Որպէս ամենայն տիեզերական բնակութեան թորգոմեան ազգին ասելի է զայրս զայս իբրեւ զակն տուընջեան, նաեւ ոչ միայն մերոցս նահանգի, այլ եւ այլազանց եւ այլանդակաց: Քանզի ո՞ ոք յառաջագոյն իբրու զսա լուաւ, կամ վերծանեալ ի մատեանս բոլոր դիւանաց գտեալ ընթերցեալ. եւ կամ ո՞ ոք ակն ունելով, յուսացաւ լինել սոյնպիսի. զորմէ թուի ինձ եթէ կամեսցի ոք տաղասացութիւնս գովասանական առնել ըստ սովորութեան պուետիկոսաց, պարտեալ յանճառելիսն սորա յուսայ առաքինութեանցն ծայր. վասնզի զոր ըստ արժանն վարկցի ճշմարտել, զոր եթէ նախքան զմեզ եղեալ սորա, էր արդարեւ անհաւատալի, եւ առասպել զպատմութիւնն կարծէաք իբրեւ զԵլլենացւոց հոմերական առասութիւնս, որ յաղագս դիւցազանցն: Բայց զի ըստ սովորութեան ողորմութեան իւրոյ միշտ խնամէ զմեզ Ստեղծօղն եւ զօրինակս եւ զյանդիմանիչս ոչ նուազեցուցանէ ըստ իւրաքանչիւր դարուց, եւ զի մի' անհաւատասցուք նախ քան զայսոսիկ իսկ իմոյս տկարութեան վերագոյն ասացի ոչ ըստ արժանն զնորայն արժանապէս ասել:

Եւ յիրաւի զանճառելիս նորա խոստովանիմ, որ եւ ոչ իսկ եմ արժանի գովասանութեան. քանզի որք զներբողականս արժանապէս մատենագրեն, նման նոցա վարս յանձին ստացեալ են: Սակայն ի վերայ իմ ողբս առից մշտայարմար, որչափ ի կենցաղումս ծփեալ իբրեւ զանկենդան կեամ, եւ յայսոսիկ միայն զայս զնորայն ասացից:

Աւա~ղ որդւոյս սիրեցեալ եւ կարօտեալ ի սուրբ եւ ի քաղցր հօրէն. աւա~ղ տարագիր եւ արտակացեալ յաստուածային քո խրատուէ. աւա~ղ կենդանութեանս, որ երանեմ վախճանելոյդ. զի՞նչ զքոյդ ասացից ողբերգական. հա'յր, արի իբրեւ զՅեսու քաջամարտկութեամբ յոքնախումբ ճակատամարտս հրաշից արժանացեալ դիւցազնական ընդ քոց հաւոց. որ եւ ոչ Արտաշէսն այն Երկայնաձեռն, կամ որ նախ քան զայսոսիկ Արշակ, որ եւ նորայն նմանապէս գեղոյն եւ ամենայար նման հասակաւ, գեղեցկապարանոց եւ չքնաղադէմ տեսլեամբ որպէս Արայն մեր եւ Անուշաւանն Սաւսանուէրն Արայեան, մաքուր վարուք եւ ողջախոհութեամբ յանգեալ ըստ քումն նախնւոյն մերոյ, Գրիգորի Լուսաւորչի եւ ծնողի, հայրենասէր եւ աշխարհաշէն ըստ մերոյն Արամայ. քաջահանճար եւ ուշեղ, իմաստուն եւ խոհեմ, հեզ եւ հանդարտ, արդարադատ եւ անաչառու, առատ եւ զուարթ, մարդասէր եւ օտարասէր, անոխակալ եւ անյիշաչար, անապատասէր եւ կրօնաւորասէր, եւ ամենայն բոլոր բարեաց օթեվան. քանզի յօրինիչ ձեռն եւ կերտացօղ, եւ առատաձիր գանձուց բաշխումն, յոքնաբուն վկայից կազմեաց խորան, եւ աստուածային խորհրդոյն կանգնեալ սեղան, եւ միանձանց բնակութիւն, եւ կենդանի վկայից եւ խաչակրօն դասուց եւ անմարմնոցն համեմատեալ միեղինաբար ստացեալ վարս. սակս որդւոյ մարտիւրոսասիրիդ այդպիսի աջողեալ վիճակ. յիւրեանցն փութացեալ զքեզ կացուցանել յերկնային խորան. քեզ այդմ հասանել մասին ըղձալի էր եւ քոցս պարծանս յաւէտ. զի սկսեալդ ի մանկութեան բարձրագոյն եւ սուրբդ անուանեալ իշխան պարտ էր եւ ի բարձրագոյնս դարձեալ հասանել եւ ի բարիսն աւարտել, որպէս հանդիպեցար բախտի:

Իսկ մեզ զի՞նչ, որբութի~ւն եւ թշուառութի~ւն եւ տարակուսա~նս. այժմ ոչ պատկառեմք զանիրաւսն գործել եւ ոչ փութամք յառաքինութիւնս եւ ի բարեգործութիւնս. ի քումմէ գաւազանէ զերծեալք, ո՞ զմեզ այժմ խրատէ. եւ ո՞ մատակարարէ զտկարութիւն մեր. ո՞ եւ զանժուժութիւն համբերութեամբ իւրոյ մխիթարէ. ո՞ զաղքատս կերակրէ առատատուր եւ զուարթ լրջմտութեամբ. եւ ո՞ արդար դատողութեամբ զորբս եւ զայրիս տածէ, կամ զգերեալսն գնէ, կամ զբանտարկեալսն արձակէ, կամ զցրուեալսն ժողովէ. առ ո՞ ոք այժմ տնանկացեալն յիւրմէ բնակութեանց ընթասցի իբրու յիւր իսկ հայրենի սեփական. քանզի արդարեւ յոքունց քոյդ կարծեցեալ էր ամենեցունց ապաստան. որ եւ ոչ իսկ հարցեալք, որպէս ախորժէին, այնպէս պատրաստէր. եւ այս ոչ միայն մերոյին սերի եւ համազանց, այլ եւ Վերիացւոց եւ Պարսից:

Զի՞նչ արդեօք զքոյդ բարեբախտութիւն ասացից, որ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ. որ եւ երկոքումբք գերապանծ եւ անհամեմատ եղեալ, պատկառելի եւ նախապատուելի յոքունցն գտեալ ազգաց, որ գրէ եթէ եւ ոչ թշնամի կամ հակառակօղ ոք երեւեալ, բանս ինչ համարձակեալ կամ պարսաւանս մի եւ միովն իւիք ի քեզ հնարեցան բարբառել. այլ ի տունս, ի քաղաքս, ի հրապարակս զքէն հնչէր. եւ եթէ ոք նախանձով հրացեալ վառէր, ոչ համարձակիւր ընդ ընկերի իւրում շըշնջել` շրթամբք անգամ զոչ պարտն քեզ գործել: Այսպէս սփռեալ բարեացդ քո համբաւ ընդ տիեզերս տարածէր. որ եւ ոչ են ժամանեալք տեսութեան քո. ի հրեշտակաց քոց հարցեալք պատուէին զնոսա, իբրու տեսութեան քո արժանացեալք. զմիմեամբք ելանէին եւ զգիր գեղեցիկ տառի քո մարգարէական մատենից համեմատեալ, համբուրէին եւ հայցէին այնմ արժանանալ միայն. եւ այս յաշխարհին Քաղդէացւոց եւ Մարաց եւ Պարթեւաց, եւ պատարագօք պատուէին զքեզ. որ եւ Յունաց իսկ ինքնակալացն պատուեալ մեծագոյն իշխանութեամբ եւ այն ի քում իսկ բնակութիւնդ առաքեալ. որ եւ ոչ քո զփառսն խնդրեալ, այլ զկնի քո փառացն հետեւեալ. եւ ի Վերիացւոցն հզօրաց եւ արիական զօրաց նոցա բազում անգամ մարտտկցութեամբ եւ արեամբ եւ վաճառմամբ, որդեացդ եւ քոյդ ազգի գնեալ զաշխարհդ. եւ երբեմն ի նոսա արի երեւեալ եւ հրաշից հիացման արժանի եւ ի վեր քան զմտածութիւն. որ եւ նոցա իսկ զքոյդ հանդիսի մրցութիւն տաղս եւ սռինչս յօրինեալ անպատկառաբար ազատագունդն պարէին եւ ի հրապարակս գռեհից եւ քաղաքաց իբրու զդիւցազանցն երգէին. իսկ աննախանձոտք եւ առաքինասէրքն, մինչ տակաւին էիր կենդանի, մատենագրել ոչ դանդաղէին, երկուցեալք թերեւս ոչ զբնաւն զօրել նոցա ուղղագրութիւն եւ երկայնաձգեալ զկենցաղավարութեան քո զվարս, միայն մնային կատարման իրողութեանցն. եւ վախճանէին այնքան կար թողլով զպատմութիւնն, եւ գոհութեամբ առ Աստուած ընթացեալք, որ ոչ զքոյն տեսանէին ելս նախքան զիւրեանց յաշխարհէ, անգիտացեալք ըստ մարմնոյ զքոյդ աւարտումն մարտիրոսական արժանանալ պսակի. քանզի թէպէտեւ դու հանապազօր մարտիրոսական վարուք խաչակցեալ ընդ Յիսուսի միաւորեալ անանջատաբար կցորդութեամբ, սակայն արեամբ վկայեալ հայրենական հասեր շնորհի եւ հարազատին քո տենչացեալ միութեանս. քանզի փափագէիր միշտ այսպիսի քեզ յաստուածուստ պարգեւել ձիր եւ զոր սիրէիրն, առ նոսա երթալով. զի զոմն ընկալցիս ի գիրկս ըստ սովորութեան քո, եւ զեղբայրն Վասակ, եւ յուրումն բազմեսցիս գոգս` ի մեծին Գրիգորի եւ հաւուն քո Աբուղամրի եւ Կամսարեանն Արտակայ: Քանզի ազգ սեփական եւ որդիք Աբրահամու յազգէն քետուրական, ի գաւառէն Պարթեւաց, ի քաղաքէ Պահլաւ, ի ցեղէ Արշակունի, շառաւիղ մերոյն Լուսաւորչին. քեզ այդպէս վայելէր թագաւոր եւ յայսպիսի պաղատան ճեմել, այսպիսի խրախճանութեամբ խրախճանալ, այսպիսի հայրենիս ստանալ, այսպիսեօք գանձօք փարթամանալ, այսպիսի կարասեօք, այսպիսի կառօք կառամարտել, յայսպիսի ձիընթացս արշաւել, յայսպիսի ստադինս բազմել, զայսպիսի մրցումն տեսանել, այսպիսի փողահարօք եւ թմբկօք ճոխանալ, այսպիսի որսօք զբօսնուլ, այսպիսի բաղանեօք մաքրիլ. քոյովդ ջերմագոյն արեամբ ի քումդ սպառազինեալ եւ հանդիսացեալ անձին այսպիսի հօր ըղձացեալ լինել որդի. այսպիսումն ծնողաց ժառանգորդ, յայսպիսեաց արմատոց շառաւիղ, դու մեռելոցն քոց եւ փոխելոցն յաստեացս փրկութեան պատճառ եւ կենդանեացս յուսոյ եւ ողորմութեամբ յաստուածուստ:

Բայց զիա՞րդ ոչ յայսպիսի ուղէգնացութեան, մինչ տակաւին ի կենցաղումս լեալ էր քո, ոչ մերձ առ քեզ արժանացեալ իմ, զի հայրենական պսակին թերեւս հասեալ բախտի ըստ հարազատին քո Տիգրանայ, ապ՚եթէ ոչ այլ միւսումն Գրիգորի յուղարկաւորութեան եւ արբանեկութեան զկնի հուր ի ձեռին եւ զդամբանականն քաջահնչօղ ձայնիւն եւ ուժգնակի գոչմամբ զմեծի զրկանացս ըստ Երեմիա ոչ կարօտէի աղբիւրանալ վտակաց: Քանզի հայրական գութ եւ որդիութեան աղէտ եւ ի վերայ ծայրացեալ ալեաց ծերունւոյդ կաթեցուցանել արտօսր, եւ համբուրելով զգեղաշիտակ դաստակ երկայնաձիգ մատանցդ եւ ի վերայ աչացս եդեալ կափուցանէի, եւ յարագընթաց ոտս փութացեալ փարէի, ի վերայ եդեալ զերախանս իմ: Եւ զի ոչ էր պարտ զարիական արութեան քո եւ զզօրութեան յոյս քաջութեան հիքից եւ կանանց ողբերգականս ոգել, մերով իսկ արական եւ բնական իմաստասիրական երգով զքոյդ ներբողական եւ գերեզմանական պարել ողբս, եւ զորդիութեանն եւ զսննդեան հատուցանել պարտս. թէպէտեւ ոչ ոք զարժանապէսն բաւանդակէ առասութիւնս, այլ հող զգլխով եւ քուրձ զգեցեալ, զորբութեան եւ զթշուառութեան մերոյ յայտնելով պատահումն, եւ զքոյդ երանաւէտ ուղեւորութիւն: Բայց վա~ղ ուրեմն յինէն փախեաւ. յոմանց հնարեալ եւ նախանձու վաճառեալ. եւ քեզ ըստ Յակովբայ կարօտեալ, եւ զիս ըստ Յովսէփայ դազանակուր պատճառեալ, թէպէտեւ ոչ յեղբարց որ ըստ մարմնոյ մեր:

Բայց այժմ ինձ քոյդ նախապատուեսցի յիշատակ եւ տօն կցորդական ըստ բոլոր պարագայեալ ամի եւ ուրախութիւն, մաքո'ւրդ ի կենցաղումս եւ ամենայն բոլոր բարեացն պարառութեան պատարուն բարձրահասա'կդ եւ մակաւասա'րդ քաջաց Արամեան եւ Աշակեան ազգ. երկոցունց պարծանս եւ նախատիպ, նոր մարտիրոս եւ հրաշալի վկայ, ի բազմաց ընտրեալ եւ ի թշնամեաց խաչին Քրիստոսի խոցեալ, եւ ի վերայ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ վկայեալ, այժմ քոյովդ արեամբ զքոյդ մաքրեալ անձն եւ ի դասս երկնային զօրաց անցեալ. որ եւ ի վերայ շիրմի քո լոյս եւթնօրեայ արժանապէս եւ առանց յերկուանալոյ ճշմարտեալ սրբոցն եւ աստուածազգեաց միանձանցն. որք յայնմ վանս ճշգրտատեսիլ եւ հրեշտակակրօն դասուն զայս ստուգեալ առհաւատչեայ, որ նախ զձեզ մեզ վկայից եղեալ, եւ ի տեսլեան բազմաց քոյդ հրաշագործութիւն երեւեալ յանուրջս. ոչ միայն այս հանդէս քո ուրախութիւն եղեւ մարդկան, այլ եւ հասարակ երկնայնոց եւ երկրայնոց եւ երանելեաց քոց եւ բարեացն ծնօղաց: Քանզի եթէ Եղիազար եւ Շամունէ բերկրէին ի վերայ որդեացն յԱնտիոքոսէ կատարեալք յաղագս հայրենական աւանդութեանն եւ անսուրբ կերակրոցն, եւ կամ մայրն Մելիտոնի ի յուսս բարձեալ ըստորանկէր զպատանին, զի՞նչ արդեօք ոք իմասցի թերեւս զԳրիգորիոս հայրն քո եւ զամենառաքինասէր մայրն. ո՞չ զուարճասցին, տեսեալ զքեզ արքայական եւ անթառամ պսակօք:

Քանզի եւ նոքա իսկ կենդանի վկայք բանին Աստուծոյ եւ մարտիրոսաց որդիք. որ եւ յիւրեանց իսկ կենցաղավարութեանն ամենայն բարեգործութեամբ կատարեալ եւ մաքրական վարուք եւ ողջախոհ ամուսնութեամբ եւ հանապազօր սաղմոսերգութեամբ եւ աղքատասիրութեամբ եւ հիւրընկալութեամբ. որոց վարք օրէնք ամենայն Հայաստանեայց տուաւ, մօրն քո` կանանց եւ հօրն քո` արանց: Քանզի մինչեւ ընդ նոսա ոչ վանս այսպիսի եւ մայրաքաղաքս, եւ ոչ ուսումնասիրութիւնս, եւ ոչ ազատութիւնս քահանայական, եւ ոչ շինութիւնս եկեղեցեաց. քանզի սոքա արծարծեցին զկարգ եւ զօրէնսդրութիւն մեծին Սահակայ քոյին նախնւոյն եւ վանս նորագոյնս շինե'ալ բազումս, եւ զաւերեալսն նորոգեալ եւ այս անթիւս. սոցա ոչ էր այլ ինչ, եթէ ոչ գնել զգերեալսն, ազատել զբանտարկեալսն, կերակրել զքաղցեալսն, արբուցանել զծարաւեալսն, ուսուցանել զմանկունս, սնուցանել զորբս, օթեվան լինել այրեաց, զըմբռնեալսն ի ձեռաց հզօրաց կորզել, իւրովին ձեռօք իսկ կերակրել զաղքատս եւ զկրօնաւորս, ամուսնացուցանել զորբս ընդ միմեանս ողջախոհ եւ քրիստոսական կրօնիւք: Ո՞ ոք վախճանէր, եւ ոչ անդր ընթացեալք յուղարկաւորք լինէին գնացելոյն եւ մխիթար մնացելոցն. ո՞ ոք պարտապան, երթեալ առ նոսա եւ ոչ հատուցանէին, կամ տրտմեալ եւ անմխիթար ելանէր յարկաց նոցա, կամ հիւանդ ոք զորս ոչ տեսանէին, կամ տնանկ զորս ոչ ժողովէին. եւ ի վերայ այսր ամենայնի պահովք եւ աղօթիւք վերագոյն քան զանապատականսն երեւեալ եւ քաջութեամբ սքանչելի եւ հեզութեամբ զարմանալի եւ գեղով չքնաղ: Եւ քառասնից եղեալ ամաց, ուղղափառ խոստովանութեամբ փոխեալ առ Աստուած, թողլով զմայրն քո ամաց երեսնից, որ ի նմին իսկ կրօնից արժանացեալ խարազանազգեստ եւ անսուաղ ճգնութեամբ բազմամեայ խաչակցութեամբ կեցեալ եւ ժուժկալեալ ննջեաց: Զորոց ո՞ ոք կարասցէ զբոլորն ասել առաքինութեանցն ծայրութեան, բայց միայն զայս, որոց դու շառաւիղ եւ պտուղ: Զիա՞րդ զծառ ոչ ծանիցէ ի պտղոյդ ծանուցեալ. այժմ զքեզ ընկալաւ Գրիգոր. այժմ զպարանոցաւ քո փարեցաւ Շուշան: Խնդայր Աբրահամ զԻսահակ պատարագեալ, ուրախանայ Սառայ գտեալ զորդին, հայր ազգաց զնա լինել յուսացաւ: Յայսմ հայրենի զարմէ եւ դու ոչ միայն ազգաց հայր եւ թագաւոր յերկրի, այլ եւ թագաւորեալ յերկինս:

Արդ որպէս մերձ եղելոյ առ քեզ կենդանի ընդ քեզ խօսեցելոյ, այսպէս համարձակապէս ըստ քում քաղցր եւ հեզահայեաց հանդարտութեան լո'ւր ինձ եւ բարեխօսե'ա, որում սպասեցերդ եւ յորմէ պսակեցար, թողութիւն յանցանաց իմոց եւ ուղղափառ խոստովանութեամբ եւ հայրենի կրօնիւք արժանի լինել յուսոյ կենացն յաւիտենից: Թէպէտեւ ոչ քեզ ի մէնջ օգնականութիւն պիտանացու է, սակայն յաստուածային խորհրդածութիւնս եւ յանարիւն զենման ոչ երբէք մոռանալ զքեզ տաց սրբոց եւ քահանայագործօղ ճգնաւորաց, զի եւ այն իսկ քեզ վայել է, ըստ որում սրբութիւնք սրբոց, եւ որում տացից, տացի~ց եւ յաւելից:

Արդ այսոքիկ յինէն քեզ պտուղ մշակեալ ի քոյոյ այգւոյ, հա'յր իմ եւ տէ'ր, սնուցիչ եւ վարդապետ, այլ ոչ վսամական վակասակիրդ եւ հրեշտակական խմբից պետացեալ, որ եւ զառաջին նախընթացութեամբ ընկալար դաս, հովի'ւ քաջ, զանձն եդեալ քո ի վերայ հօտի. այսպիսեաց եղելոց պարտ է լինել փութացեալ զարիւն եւ զառաքինասէրն գովասանութեամբ պատուասիրել եւ յայսոսիկ գտանիլ մարտիրոսասէր եւ ոչ վեհ երեւել, իսկ անարիցն եւ ծուլիցն հիքացելոցն եւ հեղգացելոցն պարսաւանս եւ որոշմունս. քանզի այս է հովուական արհեստ եւ մատակարարութեան օդեացն եւ այծեաց. քանզի քեզ տուաւ յապահով կաթուղիկէ առաքելական եկեղեցի հաստատեալն ի վերայ հիման առաքելոց եւ մարգարէից պսակեալ խաչիւն Քրիստոսի, զարդարեալ մարտիրոսօք, յորոց մինն եւ սա է հրաշափառագոյն, որոյ վարուցն տեսանօղ էք եւ վկայ, եւ կատարման նորա եղեալք ականատեսք, ոչ պարտ վարկանիմ նսեմացուցանել, ծածկելով զայսպիսի արեգակնային ճառագայթ, այլ ամի ամի պարագայեալ յիշատակաւ զսա պատուել, մանաւանդ ի քէն, որ հեզդ ես եւ աննախանձ եւ ամենայն առաքինութեանց մայր, ի քէն այսպիսի այր պատուեսցի եւ մի' թաքնասցի, որոյ եւ անունն գրեալ է ի դպրութեան կենաց. որոյ աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած մեր եւ անուն սուրբ նորա ընդ Հօր եւ ընդ Հոգւոյն Սրբոյ եղիցի օրհնեալ յաւիտեանս: