Камедыя

Сцэна 9-я

Тыя самыя і Селянін

Клеафас. Хто ты такі, мой чалавеча?

(Селянін вітаецца, нічога не гаворачы.)

Клеафас. Ну скажы ж ты мне, хто ты такі? Чый ты падданы?

Аляксандр. А можа, і вольны.

Клеафас. Што з таго? Я толькі хачу ведаць, хто ён. Хто ж ты? (Селянін кланяецца.) Ну гавары ж?

Зосімас. Можа, ён нямы, чаго ты да яго чапляешся?

Клеафас. Скажы нам, чаго ты сюды прыйшоў?

(Селянін паказвае на мігах, што не можа размаўляць.)

Аляксандр. Так яно і ёсць, ён нямы. Аднак вазьмемся за сваю работу, пабачым, ці багата там знойдзем скарбу.

Клеафас. Багата… Багата… ужо больш не знойдзем, як ёсць.

Зосімас. Але ж толькі не будзем дарэмна губляць часу.

Клеафас. Калі ты так шкадуеш часу, дык ідзі ад нас прэч.

Аляксандр. Табе хочацца ўсё цвяліцца. А ведаеш, што гэтыя справы трэба закончыць хутчэй, чым сюды папрыходзяць бацькавы крэдыторы.

Клеафас. А што маюць да нас бацькавы крэдыторы?

Аляксандр. Праўда, не да нас, але да бацькавых рэчаў.

Зосімас. Як гэта да рэчаў? Усе ж яны належаць нам, як сынам.

Аляксандр. Праўда, і я хацеў бы, каб і ўсе так думалі, як і мы. Але калі скажуць – рэчы нябожчыка належаць вам, дык, значыць, і даўгі таксама, а іх трэба аплаціць.

Клеафас. Гэта зноў была б недалікатная цырымонія.

Аляксандр. І я пра тое ж самае кажу.

Зосімас. Не мае значэння. А вось гэта праўда, што кажа пан Аляксандр. Ведаем мы пра даўгі, павінны ведаць таксама і пра выплату іх.

Клеафас. Гэта праўда. Але чаго сядзіць тут гэты чалавек?

Аляксандр. А што табе да гэтага чалавека? Пойдзем, вазьмемся за справу.

Клеафас. А калі так, дык пойдзем ужо.

Зосімас. Хто з вас першы ўвойдзе?

Клеафас. Натуральна, што пан Аляксандр, як старэйшы.

Аляксандр (хоча увайсці, але не можа). Але як жа тут увайсці, калі нельга?

Клеафас. Калі не ведаеш, дык і не парывайся… сапраўды, нельга.

Зосімас. Паспрабую я, можа, вы вельмі аб’еліся, а таму і патаўсцелі. Я ж сёння мала што еў… праўда, нельга. Як жа гэта наш бацька тут скарбы клаў?

Клеафас. Мабыць, ён меў вучонага пацука, які яму ўсё гэта пераносіў.

Аляксандр. Нічога гэта баламуцтва не значыць. Мушу я абавязкова ўлезці.

(Селянін увесь час непакоіцца.)

Клеафас. Не, дарэмна. Не ўвойдзем. Трэба праламаць сцяну.

(Селянін і смяецца, і злуе на іх.)

Зосімас. Дык я пайду па чалавека, які здолее выламаць. (Селянін у спакусе паказвае на мігах, што не трэба чалавек, бо можна і так увайсці.)

Аляксандр. Дык ты доўга не баўся. Ведай, што з гэтым нельга марудзіць.

Зосімас. А што ж там у д’ябла рабіць?

Клеафас. Можа, і так увойдзем.

Аляксандр (спрабуе ужо інакш улезці). Праўда, немагчыма. Што ж тут рабіць?

Клеафас. Можа, я ракам улезу? (Спрабуе.) Нельга.

(Селянін як не лопаецца са смеху і злосці.)

Зосімас. А можа, я так праціснуся? (Кладзецца і пасоўваецца.)

Аляксандр. І так нельга.

Сцэна 10-я

Селянін і тыя самыя

Селянін. Мне здавалася, што вы мудрыя людзі, а гэтае фрашкі не знаеце. Як жа вам таго не пазнаць, што пераз вузкія дзверы грубым пералезці няможна. Праўда, што вы не дужа грубыя, ды ваша плацце панскае вам пераз гэтыя дзверы ўлезці не дазваляець. Вот я ў сярмяжачцы сваёй зараз улезу. (Праціскаецца, але не ўлазіць.) А да душы ж, няможна. Ага, ага! Вот цяпер даразумеўся. А глядзіце толькі, як лезці патрэба. (Уваходзіць бокам.) Вот відзіце, якія вы дуракі, хоць паны! Нічога б вы не даказалі б, каб не я. (Выходзіць і кажа.) Ідзіце ж вы цяпер! (Азіраецца.) Скарбы скарэй бярыце ды ўцякайце, бо зараз хто-кольвек прыкруціцца… Скарэй… Скарэй! Дзвярэй не замыкайце. Няхай як былі адчыненыя, так і будуць.

Браты (усе разам). Дзякуем за параду. Будзь здароў!

Селянін. Будзьце на другі раз разумнейшымі і астаражнейшымі… Вох, вох! Можа, зараз д’ябла чорт прыкруціць. Пайду я толькі на сваё мейсца сяду, так ён не пазнаець. што я гаварыў, чы чорт яму скажэць. (Садзіцца і насоўвае шапку.)

Сцэна 11-я

Чорт, Селянін

Чорт. Я ўжо раз табе дараваў у надзеі на тваё выпраўленне, а ты стаў яшчэ горшым. Першы раз ты апраўдваўся недасведчанасцю, а зараз я табе ўжо не дарую, бо я цябе перасцерагаў. Ды нават калі б і не перасцерагаў, ты павінен быў трымацца ўмовы. А зараз пасля столькіх перасцярог, пасля столькіх табе настаўленняў, ужо дапоўненых пасля таго ж учынку, ты зноў у тым жа правініўся. Не наракай жа больш на Адама. Цяпер вечна будзеш наракаць на самога сябе. Ідзі за мною, ты ўжо мой.

(Селянін паказвае на мігах, што яшчэ не павінен размаўляць.)

Чорт. Што ты выдаеш сябе за нямога, раней жа, калі мяне не было, добра гаварыў.

(Селянін усё яшчэ паказвае на мігах, што яму нельга размаўляць.)

Чорт. Гавары ж, кажу я табе! Чаму ты не захаваў маўчання?

(Селянін кланяецца і вырабляе на мігах, як толькі можа.)

Чорт. Я ж ведаю, што ты паказаў тым панам, як улезці ў гэтую скарбніцу і што ты размаўляў з імі. (Здымае з Селяніна шапку і з усяе моцы нібы са злосці кажа яму.) Гавары ж ты мне, бо я табе ўраз галаву адарву! (Селянін паказвае на мігах, што не павінен яшчэ размаўляць, бо захоўвае прысягу.)

Чорт. Што ты мне блюзніш? Ведай: ты мяне не ашукаеш. Ты, праўда, мог ашукаць Жыда, але мяне ашукаць табе не ўдасца. Гавары, кажу табе! (Селянін паказвае Чорту, што той не мае права яму загадваць, і адштурхоўвае яго. Чорт, крыху адскочыўшы, з парывам зноў падбягае да яго.) Досыць мне быць добрым, хопіць табе ўжо злоўжываць маёю цярплівасцю. (Цягне Селяніна.)

Сцэна 12-я

Селянін, Чорт

Селянін. А дабрадзею, а панічэньку, хіба ж за пазваленнем вашэціным буду гаварыць!

Чорт (адпускае яго). Гавары ж, што хочаш казаць.

Селянін. Я тое самае кажу, што і паказваў перш на мігах, што з нікім не гаварыў і нікога не відзеў.

Чорт. Ты хочаш махлярствам ашукаць таго, хто з’яўляецца яго вынаходнікам?

Селянін. Не, пане д’ябле, я праўду кажу, што нікагухна не відзеў і ні з кім не гаварыў пераз цалюхенькую гадзіну. Каб ты цяпер не прыйшоў, так бы я, як зямля, маўчаў бы.

Чорт. Як жа ты гэта можаш гаварыць, што нікога не бачыў, калі я табе пэўна заяўляю, што ты паказаў тром братам, як улезці ў скарбніцу і размаўляў з імі.

Селянін. Добра ты казаў перш, што ты першы махляр і лгар. Ты для таго ілжэш, каб мне грошы скруціў тыя, каторыя я выйграў.

Чорт. О, які ты неразумны чалавек! Хіба ж ты не ведаеш, што я магу бачыць усё тое, што дзеецца ва ўсім свеце?

Селянін. Недажданне тваё, каб ты ведаў. Вот і цяпер не ведаеш нічога, толькі напастуеш на мяне. А я ані паўчалавечка не бачыў і паўслоўка не казаў.

Чорт. А калі я табе дакажу?

Селянін. Не дакажаш. (Гаворыць з пагардай.)

Чорт. Зараз я пастаўлю табе тых трох братоў, з якімі ты размаўляў.

Селянін. Пастаў, калі яны прысведчуць, так добра, твая будзець праўда.

Чорт. Чакай жа тут, зараз яны сюды прыйдуць. (Адыходзіць.)

Селянін. Добра, добра.

Сцэна 13-я

Селянін. Да! Гэта не жарты, калі ён іх вока на вока паставіць. Не ведаю, як я выкручуся. Да, можа, яны з чортам не будуць гаварыць. Я ж ім добра зрабіў, бо яны хоць пукнулі б, так бы ў гэтыя дзверы не ўлезлі б. Яны яму не скажуць, спадзяваюся, што я з німі гаварыў. Толькі трэба будзець, як толькі яны прыйдуць, на іх кіўнуць, каб не сведчылі. А вот ліха ўжо іх нясець. Да, дай Бог, каб яны не выказаліся.

Сцэна 14-я

Чорт, Селянін і тры браты

Чорт (у плашчы). Шаноўныя рыцары! Я вас прывёў сюды толькі для таго, каб вы, памятаючы пра свой стан, праўдзіва засведчылі нам тое, аб чым вас спытаюць.

(Селянін моргае, кланяецца і непрыкметна. просіць, каб не сведчылі.)

Аляксандр. Заяўляю і ад сябе, і ад братоў маіх, што мы не прывыклі махляваць.

Клеафас. Бо махлярства прыніжае кожнага прыстойнага чалавека.

Зосімас. І бацька наш, паміраючы, пакінуў нам перасцярогу. Ён казаў, калі вы хочаце жыць у павазе і карыстацца пашанай у людзей, дык ніколі не займайцеся махлярствам.

(Селянін тут кланяецца яшчэ ніжэй.)

Аляксандр. Гавары, што маеш сказаць, а мы табе шчыра пацвердзім, калі толькі будзем ведаць.

Чорт. Пайшоў я з гэтым вось чалавекам, якога вы тут бачыце, у заклад. А ён мала таго, што парушыў прысягу, захацеў яшчэ сваё злачынства прыкрыць махлярствам. А таму будзьце ласкавы паведаміць мне, ці прыходзілі вы сюды да гэтай вашай скарбніцы?

Клеафас. А табе што да таго, прыходзілі мы ці не? Калі і прыходзілі, дык да ўласнай нашай.

Чорт. Але, панове мае, я не таму пытаюся, што сумняваюся, быццам гэтая скарбніца вам належыць, а таму, каб вы відавочна паказалі гэтаму чалавеку яго махлярства, паколькі ён аспрэчвае мяне і сцвярджае, што і нагі вашай тут не было.

Аляксандр. Гэта ўжо першая яго хлусня, бо мы тут былі.

Клеафас і Зосімас. Так і ёсць, а не інакш.

Селянін (убок). Ох, каб вам скулле горла растачылі!

Чорт. Вось і маеш доказ. Такім чынам, ты ўжо мой.

Селянін. За што? Яны ж толькі кажуць, што былі, а больш нічога.

Чорт. Панове мае! Вечна буду вам удзячным за ваша праўдзівае сведчанне, толькі будзьце ласкавы паведаміць яшчэ мне, ці казаў вам, вяльможным панам, што-небудзь гэты чалавек?

Клеафас. Спачатку быў нямым…

Зосімас. Вельмі мы ўжо налягалі на яго… але…

Селянін. Дай божа вам здароўе за вашае свядэцтва. (Кланяецца.)

Чорт. А ці не казаў ён вам што і ці не паказаў спосабу, як увайсці ў гэтую скарбніцу?

Клеафас. Дык у гэтым жа няма нічога благога, што ён нам паказаў.

Чорт. А ці не размаўляў ён у той час з вамі?

Аляксандр. Мала што гаварыў, ён толькі засцерагаў нас, павучаў і паказаў нам спосаб, але з намі мала гаварыў.

Клеафас і Зосімас. Гэта праўда, што кажа наш брат, і ён сам не можа адступіцца ад гэтага.

Селянін. Каб вас усіх д’яблы пабралі за такое свядэцтва.

Чорт. Вялікае дзякуй вашмосцям панам, даруйце мне, што патурбаваў.

Тры браты (адыходзячы, кажуць). Кланяемся. А ты, небарака, больш не хлусі.