Камедыя

Каятан Марашэўскі
Камедыя

Асобы

Селянін

Жыд

Чорт

Хлапчукі

Тры браты

Пакутнік

Дзея адбываецца ў полі, непадалёк ад лесу.

Акт першы

Сцэна 1-я

Селянін. Ох, як нешчаслівае жыццё маё! Хаджу я, хаджу пераз цалюхенькі дзень, аж ногі анямелі, рук не чуваць ад працы і тапара, а горш яшчэ ад цапа. Малачу ад самых курэй, аж мала што не да паўдня, як бы сам адзін. Праўда, што і жонка памагала. Да што ж яе за работа? Ведама, жаноцкая справа. Цюкнець колька разы цапом, аж зараз яе ліха і берэць – то сядзець, то ляжэць, то колікі падапруць; толькі чорт лоньскі яе дусіць. А потым яшчэ з гоманам і кляцьбою пойдзець.

Папытаюся я тылькі яе: “Куды пойдзеш?” Аж зараз скажэць: “Дзяцей карміць, страву варыць”. А я як пачую – аж яна ўпіўшыся ў карчме, пад лаўкаю, як свіння, качаецца… А я сам адзін як цюк, так цюк; малачу аж да поту. А як свет, аж жонка і тут, ужо кажэць, што і дроў нада насеч. Хоть ты трэсні і прападзі з тапаром! Ад цэпа [рукі] яшчэ не адойдуць, аж тут ад тапара мала што не адсохнуць. Гэта жарт – нарубай у печ, у асець, у бровар. А ўсё як адзін, так адзін. Сына пералом удавіў – не расцець, а парабка не за што наняць. Вот і цяпер, у лес трэба ехаць, а не з кім. Гэта жарт – аднаму сасну спусціць, пашчапаць і на воз. Хоць ты трэсні, зваліць трэба, а прывёзшы дахаты, і парубаць. А ўсё як я, так я. Памагчы некаму. Прападзі яно нешчаслівае жыццё нашае, бо ўсё як гараваць, так гараваць мусім.

Э, э! (смакуе.) Каб то Адам, першы наш ацец, не саграшыў, так бы і мы гэтак не працавалі б. Ох! Дурак ты, дурак! Нашто табе было ірваць яблык з дзерава праклятага? Прападзі яно! Каб мне не велена было, то бы я ані парухаў бы, а што горшае, ані парухаў бы. А мы б у раю, як паны б на зямлі, жылі б, клопату жаднага не мелі б, аб сярмягу тагды бы не клапаціліся б і голыя б у раю перахадзілі б. А цяпер, як сярмяжка здзярэцца, хоць ты з галавы выйдзі, неадкуль узяць, а горш, што незашта купіць. А тут і зіма надходзіць, і ўстыдно. А я і шэлега пры душы не маю. Да душы ж, не маю! А пан, аднак, на тое не глядзіць, да ўсё крычыць: “Заплаці, з курвы сын! Заплаці, вужава кроў, мужык! Ага, ту! Ага, ту на цябе!”

Адам, Адам, як ты нас пагубіў! Ох, каб то я, я, я…

Сцэна 2-я

Жыд, Селянін

Жыд. Ню, на цябе цёрны год! Хадзіль я, хадзіль за табою, буль я двойцы ў тваёй хаце, аз ледво тут я цебе знасоў. Калі ты мне аддасі за гарэлку?

Селянін. Прападзі ты! Не маю гдзе ад цябе падзецца. Аддам, ліха не возьмець!

Жыд. Усё казэсь, сто ад’ям, ад’ям, а я даздацца не магу твайго “ад’ям”. Арэнду мне трэба цяпер плаціць. Коньцо, аддай!

Селянін (бярэ жыда за руку). Ну, пане арэндару, ужо я табе шчыра кажу, што аддам. Відзь жа ты ведаеш добра, што я ілгаць не ўмею.

Жыд (смяецца). Ню, і сто ты казэсь! І калі ты тагды аддаў, калі абяцаў? Аддай, канецна, цяпер. Узо табе болей верыць не буду.

Селянін. Прападзі ты з тваёю гарэлкаю! Не, не! Не буду ніколі на павер браць.

Жыд. Бяры, не бяры. І хто цябе просіць? Толькі маё мне ты цяпер аддай.

Селянін. Ідзі ты проч ад мяне! Вот мне дроў трэба рубаць, не з табою балакаць.

Жыд. Аддай ты маё мне, так я і пайду.

Селянін. Не лезь жа ты мне ў вочы, я табе кажу! Бо я табе тут як задам, то ты ані пантофляў, ані ярмулак сваіх не пазбіраеш!

Жыд. Ню, і сто ты, свіння, не аддаес таго, сто вінен? (Жыд тут цмокае, а потым кажа.) Ой, ой! Вэй мір гвалт! І есцо лаессе!

Селянін. Ідзі ж ты ад мяне! Ідзі хоць у хату маю, а я, дроў насекшы, прыіду.

Жыд. Ню, і гдзе я цябе буду сукаць? Узо я і так много за табою нахадзіўсе! Лепс ты мяне сукай. (Здзірае у селяніна шапку з галавы.)

Селянін. Ах ты, нехрэснік, паганьскі сыну! Што ты мяне, чы злодзея знайшоў? (І, схапіўшы жыда, тармосіць яго, адбірае сваю шапку, нават здзірае з жыда плашч.)

Жыд. Гвалту, гвалту! Ратуйце, ратуйце сінагогі, мае Соранькі, Ецкеле, Мацкеле!

Селянін. Крычы, каб табе ражон у горла ўлез! Каб табе скулка горла растачыла!

Жыд. Ню, і сто ты, разбойнік, цорны год на цябе, мяне кленес, і б’ессе, і сто вінен – не аддаес!? Аддай прынаймней хоць плашч!

Селянін. Аддам табе тагды плашч, калі ты мне прыабяцаеш той доўг дараваць, што я ў цябе напіў.

Жыд. Але, пане Дземідзе, па сумленню толька сам падумай, цы магу з я тое сказаць, сто ты мне не вінен, калі аб гэтым даўгу мае Соранькі, Ецкеле, Мацкеле даўно ўзо ведаюць? Я дарую, сто ўзо не пайду да пана на скаргу за тое, сто ты мяне акрававіў, забіў, абдзёр, як разбойнік у лесе. (Цмокае тут і кажа.) А за тое б усё ў с…у ўзяў бы!

Селянін. На табе апаньчу, прападзі ты ад мяне.

Жыд. Ці мне ў хату тваю ісці?

Селянін. А цябе чы чорт там пагоніць?

Жыд. Відзь жа ты казаў мне пераз, каб я ў хату тваю пасоў і цябе цакаў.

Селянін. Добра, добра. Круціся, хоць к чорту!

Жыд. Будзь здароў! Дзякую, сто з дусою мяне пусціў.

Сцэна 3-я

Селянін. Бедны я, бедны чалавек! Вот і жыда чорт на маю галаву нагадзіў. Усяму гэтаму бацька наш першы, Адам, вінават. Каб то ён не саграшыў, то бы жыд пракляты, смярдзюх астатні, мне ў вочы за гарэлку не лез бы. А я б у раю штодзень на паўтара б гарца з квартаю і палавінкаю выпіваў бы і ўсё б сабе спяваў: ай, ай, аю, гога, гога, годзгі, дзга! А цяпер больш клопату, ніж піцця. Ага, ту на цябе! Адам, Адам, на ліха табе было слухаць жэншчыны? Было б табе яе вяроўкаю, вяроўкаю! От так, як я сваю часта свянчу, каб да яе ліха не прыступіла. Так бы і яна б табе ў вочы б не лезла. (Тут селянін цмокае і кажа далей.) Эге! Каб то я быў табою, ужо б я і Еве задаў бы вяроўкаю. Ох, даў бы, даў бы! А сам у карчму, да й пагуляў бы. А цяпер хоць ты, пане, трэсні, гаруючы, працуючы. Ох, Адаме, Адаме!

Сцэна 4-я

Чорт, Селянін, Жыд

Чорт. За што ты так моцна наракаеш на Адама?

Селянін. Няўжо ж ты, пане, не ведаеш, што з яго ўсё на нас ліха ўзышло?

Чорт. Якое ліха?

Селянін. Вот і цяпер мазоліцца трэба, аддыхнуць некалі. Мала што кроўю не пацею, аж пакуль не пакуль хлеба кавалак зараблю. Зямля ўжо неўраджайная стала. Дужа многа наклапоцішся і нагаруешся, пакуль не ўродзіць. Усё нам напроціў ідзець. Усё на няшчасце. Не спадзявацца дабра. Нішто так не ўдаецца, як мы хочам. Чы пазнаў ты, вашэць, цяпер нашу бяду? А як жа нам на яго не наракаць і не плакаць? Хэ-хэ-хэ. (Плача.) Ох, Адам, Адам! Каб цябе ніколі больш не ўспамінаў!

Чорт. Але хіба ў тым Адам вінаваты, што ты яго так часта і з дакорам успамінаеш?

Селянін. Эге! Калі ты, вашэць, не ведаеш і не спытваў яшчэ таго прабаваць, так і не пытайся.

Чорт. Але, а, а, а…

Селянін. Ідзі проч, кажу! (Замахваецца.) Каб ты скрозь землі пайшоў!

Чорт. Але, а, а, а…

Селянін. Ага, ту на цябе! Усё толькі кажаш: а, а… А каб ты сам пайшоў да папрацаваў так, як мы, не бойся, і цябе б ліха ўзяло б.

Чорт. Але, пане Дзёмка, не будзь жа такім строгім.

Селянін. Адкуль ты, вашэць, ведаеш а маім іменю?

Чорт. Для мяне няма нічога тайнага, і таму я ведаю, што такое праца. Я толькі пытаюся, чаму ты на Адама наракаеш?

Селянін. Скажы ж ты, вашэць, мне, за што ты так чорны, як чорт?

Чорт. Я крыху, праўда, працаваў, але, аднак, аж счарнеў.

Селянін. Не пазнаў я, што ты казаў. Для чаго, для чаго?

Чорт. Таму, што не так рабіў, як мне належала.

Селянін. Да што да таго належыць? Я і часта так не раблю, як мне паны кажуць, аднак я не чорны.

Чорт. Ты часта быў чорным, толькі не бачыў сябе.

Селянін. Што ты кажаш, я сябе не відзеў? Ілжэш, ілжэш? Вот я табе кажу, што ты ілжэш.

Чорт. Ты і зараз чорны, паглядзіся. (Паказвае люстэрка.)

Селянін. Прападзі ты! На што мне гэтае зеркала? Я сягоння, ідучы касіць, у чыстым ручаю, калі піць захацелася, глядзеўся, аднак не чорны.

Чорт. Не так, як належыць, глядзеў на сябе.

Селянін. А як жа там у чорта?

Чорт. Вось так, вось так. (Скачучы каля яго, зноў паказвае яму люстэрка.)

Селянін. Не хачу, не хачу!

Чорт. Трэба ўсебакова сябе пазнаць.

Селянін. Як жа там належыць сябе пазнаць? Скажы ты мне.

Чорт. Недастаткова глядзець на сябе знешнім зрокам, трэба яшчэ і ўнутраным.

Селянін. Мой дабрадзею! Скажы ты, вашэць, мнё, чы душа маець вочы? Я ведаю, што маю душу і цела, і ў галаве ёсць дзве вочы; так у душы мусіць быць болей, бо мне казалі папы, што душа большая ёсць, як цела.

Чорт. Праўда, бо больш пазнаеш, чым бачыш. Бачыш толькі адну рэч, а з яе і дзесяць внёскуў зробіш.

Селянін. Ты, вашэць, мусіш быць дужа мудрым, бо калі што кажаш, так я і пазнаць не магу. Скажы ты, вашэць, мне, што гэта за падвёнскі? Ох не! – за звёнскі, за звёнскі?

Чорт. Я не кажу пра дзявочыя звёнскі, але пра тое, калі табе з адной пазнанай рэчы выплывае другая.

Селянін. Да душы ж, гэта праўда мусіць быць, бо мне часта кроў з носа плывець.

Чорт. Ох! Не пра гэта я табе кажу. Але калі ты бачыш, што жонка твая, разлажыўшы агонь для прыгатавання вячэры, ідзе на агарод, дык ты падумаеш сабе, што ёй якойсьці рэчы не хапае для прысмаку.

Селянін. Да душы ж, гэта заўсім шчырая праўда! Я ёй часта прыпамінаю, каб яна мне хрэну, часныку, рэдзькі, цыбулі, пастарнаку, пятрушкі ды агурцоў прынясла.

Чорт. Вось і ведай, што такое внёсэк.

Селянін. Знаю. Але ты, вашэць, мой дабрадзею, калі ты, вашэць, гэтак мудры, парадзь мне, якім спосабам я магу быць багатым; бо, здаецца, што я досьць дужа цяжка працую, аднакава як не маю нічога, так не маю. Ох, Адам, Адам! У якое ты нас гора ўвёў!?

Чорт. Чым жа вінен перад табою Адам? За што ты яго клянеш?

Селянін. А як жа не клясці, каб яго чорт узяў! (Б’е сябе па губах.) Адпусці, Божа, грэха! Відзь жа ты відзіш, як я працую. А гэта ўсё з яго ласкі.

Чорт. Цыц жа, цыц! Не ўскладай на яго віну. Ты сам часта больш вінаватым бываеш.

Селянін. Адкуль ты знайшоўся ў ліха гэтакі патрон? Ведама нет. Я знаю, што ён мяне ў гэтае ліха ўправіў і ўсіх нас мужычкоў паеў.

Чорт. Якім чынам?

Селянін. Ох, які ж ты вялікі дурак! (Смеючыся, кажа.) А звёнсках мне гаварыў, а гэтага не знаеш.

Чорт. Я ведаю ўсё. Аднак хачу ведаць, якім чынам цябе Адам згубіў?

Селянін. Вот як сарваў яблычак з дзерава праклятага, так і сам пракляты застаў, і нас праклятымі пачыніў. Ох, каб я тагды на яго мейсцы быў, так бы я ніколі таго не ўчыніў, прападзі яно!

Жыд (крычыць, выходзячы). Дзёмка! Дзёмка! Гдзе ты ў ліха згінуў? А я… (Хоча далей казаць, але, убачыўшы Чорта, просіць прабачэння.) Выбач, вашмосць пан, што я, не заўважыўшы васпана, крычаў Дзёмку, бо ён мне вінаваты.

Чорт (да Жыда). Ніякай крыўды гэтым ты мне не ўчыніў. (Жыд кланяецца, а Чорт, махаючы рукой, тым часам кажа селяніну.) Не ведаеш, што пляцеш. Вось ты меншай рэчы не ўберажэш!

Жыд. Дзёмка! Пытайся, якое.

Селянін. Смярдзюх, пайшоў ты вон! Я без цябе з гэтым панічком разгаваруся.

Жыд. Да ну ты, дурак! Пытайся, якое.

(Чорт прыглядваецца да іх.)

Селянін. Да ўжо ж папытаюся… Ох, ох, забыўся, прападзі ты! Эге, эге! Якое ты, панічок, казаў рэчы?

Чорт. Не вытрымаеш вось, каб на працягу адной гадзіны нічога не сказаць і не піснуць.

Жыд. Гэта праўда, што васпан-дабрадзей мувіс.

Селянін. Ідзі проч, смярдзюх! Я не выцерплю, калі табе ў морду [не] дам. А што маўчаць, без цябе патрафлю.

Чорт. Не здолееш!

Селянін. Аб заклад хадзі са мною.

Чорт. Добра. Аб які заклад?

Жыд (кажа ўбок). Дай бог Дзёмку выграць: то бы мне зараз за гарэлку заплаціў!

Селянін. Ты, вашэць, мне дасі сто рублей, калі я дацярплю!

Чорт. Добра, добра! Дам і дзвесце, і трыста.

Жыд (зноў убок). Ох, ох! Які ён будзець вялікі пан, калі губу засыець!

Селянін. Пад сумленнем толькі кажы ж, вашэць, што аддасі.

Чорт. Так і ёсць. Але калі ты не вытрымаеш, што будзе?

Селянін. Тагды я тваім буду падданым.

Чорт. Добра, добра.

Жыд. Дзёмка, скарэй перабівайце рукі!

Селянін. Дай жа ты, вашэць, на тым мне руку, што калі я дацярплю, грошы мне аддасі.