Татар халкы яңадан үзенең дәүләтчелеген торгызырга омтыла. Цивилизацияле, демократик дәүләтләр исә үз законнары белән яшәргә тиеш. Элекке Югары Советның, бүгенге Дәүләт Советының эшчәнлеге бу җәһәттән әйтеп бетергесез зур әһәмияткә ия. Ул кабул иткән законнар, аерым алганда, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларация, Татарстан Конституциясе мөстәкыйльлегебезнең нигез ташлары булды. «Татарстан халыклары телләре турында» Законны да мин иң мөһим законнарның берсе дияр идем. Халкыбызның рухи күтәрелеше чорында аның роле, һичшиксез, зур булды. Анда акка кара белән «Татарстан Республикасында тигез хокуклы ике дәүләт теле: татар һәм рус телләре кулланылышта йөри» дип язылган. Димәк, бу Закон татар телен үстерү өчен бөтен мөмкинлекләрне дә бирә. Шул мөмкинлекләрдән файдалана белергә генә кирәк. Файдаланабызмы, файдалана беләбезме соң?

Телләр турындагы Законны тормышка ашыруның беренче этабы, дөресрәге, әзерлек чоры төгәлләнеп килә дияргә мөмкин. Моннан ике ел элек «Татарстан халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасы» кабул ителгән иде. Аның күп кенә өлеше тормышка ашып бара. Саный китсәк, мисалларны күпләп китерергә мөмкин булыр иде. Моннан биш-алты ел элекке белән бүгенгене чагыштырып карасаң, әлбәттә, аерма җир белән күк арасы. Казанда, Татарстанның башка шәһәрләрендә татар мәктәпләре, татар гимназияләре, лицейлары күпләп ачыла. Техник вузларда да татар группалары ачар өчен мөмкинлекләр арта. Мәктәпләр һәм вузлар өчен шактый гына яңа дәреслекләр язылды, сүзлекләр, лексик минимумнар басылып чыкты. Радио-телевидениедән татар теле дәресләре бара. Күп кенә дәүләт оешмаларында татар теленә өйрәтү түгәрәкләре оеша. Балалар бакчаларында татар группалары, хәтта аерым татар балалар бакчалары да бар бездә хәзер. Хөкүмәтнең дә, министрлыкларның да, район җитәкчеләренең дә татар теленә булган мөнәсәбәтләре акрынлап булса да уңай якка үзгәрә дияр идем. Министрлар Кабинетында, мәсәлән, Телләр турындагы Законны тормышка ашыру комитеты төзелде. Шундый ук комитетлар соңгы вакытта һәрбер районда, һәрбер шәһәрдә оеша башлады. Һәрхәлдә, бүгенге яшь буынга, татар телен өйрәнсен өчен, бик күп мөмкинлекләр тудырылган. Һәм алар киләчәктә үз телләрендә иркенләп укырлар, белем алырлар, үзара рәхәтләнеп сөйләшерләр, аралашырлар, татар телен дәүләт теле сыйфатында файдаланырлар дип ышанам.

Әмма шушындый мөмкинлекләр, шушындый зур үзгәрешләр булуга да карамастан, татар теле дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелүдән шактый ерак тора әле. Моның, әлбәттә, һәм объектив, һәм субъектив сәбәпләре бардыр. Дөресен әйтергә кирәк, бүгенге көндә татар телен гамәлгә кертүнең, гомумән, икетеллелекнең фәнни концепциясе бездә әле бөтенләй эшләнмәгән. Программабыз да бүгенге көн күзлегеннән караганда гади эш планын гына хәтерләтә. Фәлән әйберне фәлән вакытка эшләргә генә диелгән анда. Ә менә ул бурычларны ничек итеп тормышка ашырырга? Ул хакта ләм-мим. Әйтик, Финляндиядә яисә Бельгиядә ике-өч тел дәүләт теле. Беларусьта белорус һәм рус телләре икесе дә – дәүләт теле. Казахстанда казах теле – дәүләт теле, ә рус теле – аралашу теле генә. Аларның эш тәҗрибәләре белән беребез дә таныш түгел. Тырыша-тырыша, велосипед уйлап табарга җыенабыз. Үзара татарча сөйләшеп йөрү ул – әле бер хәл. Анысына акрынлап булса да күнегербез, өйрәнербез. Әмма дәүләт оешмаларында, бөтен эшне дә ике телдә дә алып бармый торып, татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле була алмаячак. Мәсәлән, шул ук Финляндиядә рәсми документлар фин телендә генә языламы, әллә инде ике телдәме? Рәсми җыелышлар нинди телдә бара? Ике телдәме, түгелме? Швед белән фин үзара нинди телдә сөйләшә? Анда ике телне белү мәҗбүриме? Боларның барысын да белергә кирәк бит безгә. Башкаларның тәҗрибәсен өйрәнергә, эшебездә файдаланырга кирәк. Ә иң мөһиме, татар теленә ихтыяҗ тудырырга тиешбез һәм тудырырбыз дигән ышанычым бар. «Башлаган эш – беткән эш», – ди бит халкыбыз.

1996

Федерализм и языки национальных меньшинств – состояние и перспективы на примере Республики Татарстан

(Выступление на Российско-канадской конференции «Проблемы федерализма: опыт и перспективы»)

Когда мы говорим о федерализме, о федеративном устройстве Российской державы, как правило, забываем о языковом факторе. Между тем опыт различных регионов России и СНГ показывает, что языковая проблема в любой момент может стать мощным катализатором межнациональных противоречий. Об этом говорит, в частности, горький опыт Прибалтики и Молдовы. Языковые проблемы обострили взаимоотношения коренного населения Средней Азии с русскоязычным населением.

Понимая и учитывая всё это, Верховный Совет нашей республики в Декларацию о государственном суверенитете, которая была принята 30 августа 1990 года, записал следующие слова: «В Татарской ССР гарантируется равноправное функционирование татарского и русского языков в качестве государственных, сохранение и развитие языков других национальностей». Затем мы приняли Закон «О языках народов Республики Татарстан», в котором сказано, что на территории Республики Татарстан государством создаются условия каждому народу и каждому человеку для сохранения и всестороннего развития родного языка, обеспечивается свобода выбора в использовании языка общения.

Два года назад Верховный Совет принял Государственную программу по сохранению и развитию языков народов республики, и этим мы, с одной стороны, сняли возможность обострения межнациональных отношений, с другой – предъявили особые требования к развитию двуязычия. Всё это определённым образом сняло напряжение в обществе вокруг татарского языка, создав возможности для перехода в практическое русло решение проблем повышения его статуса как государственного.

Обучение в школах сегодня ведётся у нас на шести языках: татарском, русском, чувашском, марийском, удмуртском, мордовском. Есть школы с двумя-тремя языками обучения. В ряде городов открыты воскресные чувашские, еврейские, азербайджанские, армянские, украинские школы и классы. В 143 школах Татарстана 21 процент детей чувашей обучаются на чувашском языке и 44 процента изучают родной язык; в 39 школах 23 процента детей удмуртов обучаются на удмуртском языке и 63 процента изучают родной язык; в 19 школах 22 процента марийских детей обучаются на марийском языке и 42 процента изучают родной язык.

В Татарстане во всех школах, начиная с 1-го класса, введено обязательное изучение татарского языка. Если сравнивать с прошедшими годами, это очень большое достижение. Но это только начало.

Все благодарны великому русскому языку за то, что он открыл татарскому народу путь к европейской цивилизации, к мировой культуре. Но мой народ хочет, чтобы и татарский язык был полноценным государственным языком. К великому сожалению, до последнего времени он являлся чисто бытовым языком. Определённая часть татар перестала говорить на родном языке.

За несколько лет сделано немало. Но реализация закона и программы идёт очень медленно и болезненно. Законотворческий процесс, делопроизводство, судопроизводство осуществляются только на русском языке.

Неравноправное положение русского и татарского языков видно на каждом шагу. Если без знания русского языка полнокровной жизнью жить в Татарстане невозможно, то без знания татарского языка можно жить и здравствовать без особых проблем.

Нам необходимо создать такую общественную атмосферу, когда введение двуязычия велось бы не насильственно, а обучение второму языку было бы привлекательным и желанным занятием.

Ещё одна проблема – это сохранение и развитие языка татар, проживающих за пределами нашей республики. В России и странах СНГ живут более пяти миллионов татар. Мы должны честно признаться, что на сегодняшний день республика не в состоянии полностью обеспечить их учебниками, методическими пособиями, татарской литературой, национальными кадрами. К тому же для развития языка нужны не только школы, нужна благоприятная среда. А наши соотечественники изолированы от татарского мира. Они находятся в информационной блокаде. Татарское телевидение не смотрят, татарское радио не слушают, татарские газеты и журналы не выписывают. И наши книги до них не доходят. Во многих татарских селениях обучение идёт только на русском языке. Очень редко встречаются школы, где татарский язык и литература преподаются как предмет.

Говорить об этом очень больно, но есть все основания считать, что за пределами республики татарский язык постепенно идёт к вымиранию.

Единственное исключение – это Республика Башкортостан, где проживают полтора миллиона татар, которым удалось сохранить родной язык.

Я глубоко убеждён, что эта проблема должна беспокоить российское руководство. Оно должно вплотную заниматься вопросами языков национальных меньшинств. Я запомнил слова Президента Казахстана Назарбаева, который сказал, что татары, проживающие в Казахстане, – это его татары. И Президент Российской Федерации должен сказать так же: «Российские татары – это мои татары». Но признаться в этом, наверное, нелегко, так как о своих татарах придётся по-отечески заботиться.

До сих пор почему-то не выходит общероссийская газета на татарском языке, нет радио и телеканала для национальных республик. Почему в Москве, где проживают полмиллиона татар, нет ни одного татарского театра, ни одной солидной газеты, ни одной школы?

Российское правительство в ближайшее время должно решить такие вопросы, как открытие татарских отделений в вузах ряда городов России, восстановление татарских учебных заведений и библиотек за пределами Татарстана. Мы готовы содействовать в решении этих вопросов.

20 июня 1996

Милли репертуар кирәк!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Кече парламент сессиясенә куелган әлеге мәсьәләгә карашлар төрлечә булды. «Күптән кирәк иде», – диючеләр дә бар. «Сезнең эш түгел бу», – диючеләр дә җитәрлек. Ләкин без регламент буенча эшләргә тиешбез. Театр проблемасын сессиядә халык депутатлары Фәндәс Сафиуллин белән Мөхәммәт Сабиров күтәргән иде. Аларның тәкъдимен башкалар да хуплады. Без мәсьәләне Дәүләт Советының эш планына керттек.

Дөресен әйтергә кирәк: опера-балет спектакльләренә сирәк йөрсәк тә, парламент белән опера-балет театрының «иҗади дуслыгы» күптәннән килә. Шушы ук мәсьәлә элекке Югары Советның даими комиссиясендә бер тапкыр тикшерелгән иде инде. Аннан соң өч ел ярым вакыт үтеп китте, һәм без тагын шушы ук проблеманы тикшерергә мәҗбүрбез. Хикмәт нәрсәдә соң? Югыйсә театрның профессиональ дәрәҗәсе соңгы елларда күзгә күренеп үсә. Ул инде Россиянең иң алдынгы театрларының берсенә әверелеп бара. Шул ук Шаляпин, Нуриев фестивальләрен искә төшерү генә дә җитә. Чит илләргә, бигрәк тә Европа илләренә, гастрольләргә бөтен театрлар да чыга алмый. Чыкканнары да еш кына «янып» кайта. Күптән түгел генә Мәскәүнең Зур театры, башкорт театры белән шулай булды. Ә инде чит илләр җүләр түгел, алар фәкать үтемле товар белән генә эш итәләр. Алар – шул ук «Травиата»ны ун, йөз тапкыр караган халык. Йөз дә беренче тапкыр каралган спектакль исә сыйфат ягыннан элеккеләреннән һич аерылып тормаска тиеш. Тагын шунысы куандыра: театрның һәр сәфәре Татарстанга, Казанга дан өсти. Бу инде группа-группа җыелып кунак булып, дәүләт акчасын туздырып кайту түгел. Бу, – ни генә дисәң дә, Татарстанның олы сәнгатен күрсәтү. Бу – без дә төшеп калганнардан түгел, булдыра алабыз дигән сүз. Театрның чит илләргә алып барган репертуары – Европа һәм дөнья классикасы, әлбәттә. Мондый талантлы театр Рязаньда да, Пермьдә дә, Новосибирскида да булырга мөмкин. Әмма минем, татар кешесе буларак, Европа сәхнәсендә чын татар операсын һәм чын татар балетын күрәсем килә. Бу – минем табигый ихтыяҗымдыр, дип уйлыйм. Классик шагыйребез Сибгат Хәкимнең Европада язган бер шигыре истә. Анда «Миңа монда гармун, гармун җитми» дигән юллар да бар. Әлбәттә, ул торгынлык елларында Европада гармун яңгыраган булса, шагыйребез үзен бик бәхетле тояр иде. Әмма Европаны гармун белән генә яулап булмаячак. Шуңа да мин анда татар операсының да яңгыравын телим.

60 елга якын вакыт эчендә Опера һәм балет театры сәхнәсендә татар опералары да, балетлары да аз куелмаган. Заманында шаулаганнары да, куелуга ук төшеп калганнары да бар. Шуларның фәкать берничәсе генә бүген уйнала. Хикмәт нидә соң? Алар, чыннан да, бүгенге көн таләбенә җавап бирерлек түгелләрме? Әллә инде җитәкчелекнең генә куясы килмиме? Әллә инде опера һәм балет сәнгате безнең халыкка, гомумән, хас түгелме? Бәлки, безгә музыкаль драмалар, музыкаль комедияләр генә кирәктер? Әгәр шулай икән, алары нигә сәхнәдә күренми? Әллә инде татар композиторлары мондый зур жанрларга тотынырга куркалармы? Югыйсә «минем операларымны куймыйлар» дип зарланып йөрүчеләр дә очрый. Әгәр алар бик шәп җәүһәрләр икән, аларны нигә дөньяның башка театрлары куймый? Гомумән, безнең Опера һәм балет театрында ни өчен татарча спектакльләр куелмый? Сәбәбе нәрсәдә? Бу хакта зурлап сөйләшкәнебез бармы? Юк икән, нигә сөйләшмибез, нәрсә комачаулый? Ни өчен моның белән Дәүләт Советы шөгыльләнергә тиеш әле?

Берничә көн элек кенә комиссия утырышында шушы мәсьәлә уңаеннан театрның баш белгечләрен җыеп шактый озак сөйләштек. Усал-усал сораулар бирелде, кирәкле җаваплар алынды. Сөйләшүдән аңлашылганча, бу проблема шактый катлаулы, четерекле, һәм бу театрның гына гаебе түгелдер шикелле. Беренчедән, опера-балет язарлык композиторлар кайда? Өлкән буын картайды. Яшьрәкләрдән бер Рәшит Кәлимуллин рок-опера язды. Шуның белән вәссәлам. Камера әсәрләре, хәтта симфония язучыларыбыз да бар, опера-балет язучы юк. Нәҗип Җиһанов, Мансур Мозаффаров, Фасил Әхмәтовларга алмаш кайда? Юк! Бездә хәзер консерватория тәмамлыйлар да җыр язалар.

Икенчедән, җырчыларыбыз кайда? Xәйдәр Бигичев, Зилә Сөнгатуллина, Венера Ганиевалардан соң операга кемнәр килде? Ә аларның килүенә дә хәзер 20 ел! Юк яшь җырчылар. Аларны кем тәрбияләргә тиеш? Әлбәттә, консерватория. Консерватория бар, җырчылар юк. Булганнары да эстрадада. Чөнки микрофон тотып җырлау җиңелрәк. Акча да күбрәк эләгә. Даны да бар!

Аннары мине борчыган тагын бер мәсьәлә: ул – театрдагы атмосфераның тыныч булмавы. Җырчылар белән театр җитәкчелеге арасында ызгыш башланса, мәсьәлә парламентка килеп җитә. 1993 елда да шулай булды. Монысында да. Бу нормаль хәл түгел.

Яңадан, милли репертуарга кире кайтып, шуны әйтәсем килә. Әгәр Опера һәм балет театры татар сәнгатен, опера һәм балет сәнгатен үстерү өчен оештырылган икән, ул үзенең изге максатыннан тайпылмаска тиеш. Нинди генә авыр шартларда да, нинди генә заманнар килсә дә, театр татар операсына һәм балетына хезмәт итәргә тиеш.

Биредә без беребез дә профессионал түгелбез. Опера-балет сәнгатенә мөкиббән киткәннәребез берничә генәдер. Әгәр мин сездән: «Кайсыгыз опера тыңларга ярата?» – дип сорасам, сез барыгыз да кул күтәрсәгез, шулай ук көлке килеп чыгар иде. Ни генә дисәң дә, опера ул – авыр сәнгать: язу өчен дә, кую өчен дә, тыңлау өчен дә. Шуңа карамастан берничә фикер әйтү урынлы булыр. Бүген инде театрда, мөгаен, аерым татар труппасы оештыру, аерым татар режиссёры булдыру – кирәкмәгән бер эштер. Чөнки түбән дәрәҗәдә язылган операны уртакул режиссёрдан куйдыртып, уртакул тавышлы җырчыдан җырлату сәнгатебезне күтәрү булмас иде. Татар операсы, татар балеты югары сәнгать дәрәҗәсендә булырга тиеш. Ә бәлки, дөнья классикасын ике вариантта – рус һәм татар телләрендә җырларга кирәктер? Нигә сынап карамаска? Дөнья классикасын русча бик яхшы җырлыйлар бит. Аннары, элек уйналган спектакльләрдән аерым өзекләрне бергә туплап, нигә ретроконцертлар эшләмәскә? Моннан күп еллар элек Нияз Даутов шундый «Музыкаль мозаика» эшләгән иде. Ә нигә күрше тугандаш халыкларның сәнгатенә мөрәҗәгать итмибез? Мин, мәсәлән, башкорт композиторы Заһир Исмәгыйлев язган «Салават» операсының татар сәхнәсендә бүгенге көнгә кадәр уйналмавын һич тә аңлый алмыйм. Әле күптән түгел Заһир аганың «Акмулла» дигән яңа операсының премьерасы булды. Театрдан берәрсе барып карады микән аны? Бәлки, гениаль әсәрдер. Акмулла – безнең дә шагыйрь бит.

Дөресен әйтергә кирәк, торгынлык заманында партиянең күрсәтмәләре була торган иде, репертуар сәясәте бар иде. Сезон саен ничә татар спектакле куелырга тиешлеген һәркем белеп тора иде. Хәзер исә базар заманы. Шул базарга сылтап, без опера, балет сәнгатен генә түгел, гомумән, сәнгатебез, әдәбиятыбыз, мәдәниятебезне кимсетү, бетерү юлына басып барабыз. Милли сәнгать яклауга, ярдәмгә мохтаҗ. Милли операны сәхнәгә менгерү, аны халыкка җиткерү өчен, әлбәттә, икеләтә, өчләтә күбрәк чыгым кирәктер. Әмма сәнгатебез хакына без ул акчаны табарга тиешбез. Милли җырчыларыбыз һәм композиторларыбызны тәрбияләү өчен дә, икеләтә күбрәк чыгым кирәктер. Без ул акчаны табарга бурычлы. Татар китабы белән дә шул ук хәл. Әйтик, Мәскәүдә китап белән сәүдә итү, аракыдан кала, иң табышлы әйбер икән. Тик татар китабы белән баеп булмый. Ул чыгымнардан гына тора.

Безнең бу сөйләшүебез коры сөйләшү булып кына калмасын иде. Шуңа күрә үзебезнең карар проектына театрның милли репертуарын яңа әсәрләр белән баету турындагы мәсьәләне аерып күрсәттек. Без театрның Татар дәүләт академия опера һәм балет театры икәнлеген һәм аның каһарман шагыйребез Муса Җәлил исемен йөртүен онытмасак иде.

1996

Сохранить для будущих поколений!

(Выступление на сессии Государственного Совета)

Республика Татарстан обладает уникальным историческим и культурным наследием, отражающим историю развития и формирования многих народов Поволжья с древнейших времён. На равнинных просторах республики находятся разнообразные археологические и природно-исторические памятники, исторические города и сёла, мечети и медресе, усадьбы и монастыри, башни и надмогильные камни, обладающие большой силой воздействия и хорошо известные не только у нас, но и в мире. В республике выявлено около 7 тысяч памятников археологии, истории, градостроительства и архитектуры, монументального искусства, 1096 из них состоят на государственной охране федерального (общероссийского) и республиканского (Республика Татарстан) значения. Их необходимо сохранить для современников и будущих поколений. Общественный интерес к культурному и историческому наследию многонационального народа республики – одна из наиболее ярких примет сегодняшего дня.

В настоящее время на территории нашей республики действуют Закон Российской Федерации от 1978 года «Об охране и использовании памятников истории и культуры», а также подзаконные акты, которые во многом устарели, излишне декларативны и не соответствуют специфике и национальному своеобразию республики.

Конституцией Республики Татарстан определено, что культурные и исторические ценности народа Республики Татарстан, сохранение материальной и духовной культуры являются общенародным достоянием (ст. 9). Это важное положение отвечает интересам сохранения, широкого использования и популяризации культурного наследия. В Конституции специально подчёркивается и то, что сохранение культурных исторических ценностей, долг граждан Республики Татарстан и их порча и уничтожение наказывается по закону (ст. 56). Это гарантирует обеспечение защиты памятников независимо от их значимости, от места их расположения, от того, в чьей собственности или в чьём ведении они находятся. Следовательно, эти конституционные гарантии требуют специального законодательного акта – Закона «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей», который исходит из новых реалий, продиктованных происходящими изменениями в обществе и вхождением республики в систему международных правовых отношений.

В соответствии с планом законопроектных работ Верховного Совета Республики Татарстан ещё с конца 1992 года начата работа над Законом «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей». Был создан авторский коллектив, которым подготовлены различные варианты проекта закона. При подготовке закона были использованы международные правовые акты, принятые ЮНЕСКО по охране культурного наследия. Была рассмотрена и практика законодательного регулирования вопросов охраны культурных и исторических ценностей в Венгрии, Чехии, Франции и Германии. С учётом того, что новый законодательный акт должен обеспечивать преемственность правового процесса, использовались статьи действующего законодательства Российской Федерации об охране и использовании памятников истории и культуры, особенно те, которые прошли проверку действующей практикой, и проекты федерального закона об охране памятников истории и культуры. Окончательный вариант проекта закона был направлен на заключение в Министерство юстиции Республики Татарстан. Минюстом было отмечено, что законопроект закладывает правовую основу для разработки и принятия актов в области охраны культурного и исторического наследия и высказаны замечания и предложения. После устранения замечаний проект закона в начале 1993 года был внесён Кабинетом Министров Республики Татарстан на рассмотрение Верховного Совета Республики Татарстан. В течение 1993–1995 годов велась доработка указанного законопроекта в соответствии с согласованными решениями, выработанными совместно с комиссиями Верховного Совета Республики Татарстан по национальным вопросам и культуре, по законодательству, Правовым управлением Аппарата Госсовета Республики Татарстан, Министерством юстиции, Министерством финансов, Министерством внутренних дел Республики Татарстан, Государственной налоговой инспекцией, Академией наук Республики Татарстан, творческими союзами, всего более чем 15 учреждениями и организациями. Полученные отзывы по законопроекту свидетельствуют о положительной оценке его в целом. Эти отзывы позволяют судить, что предложенная система управления памятниками поддерживается учреждениями и организациями и принятие впервые в истории нашей республики законопроекта по охране культурных и исторических ценностей является важным шагом по реализации Декларации о государственном суверенитете и Конституции Республики Татарстан.

В ноябре 1995 года Государственным Советом Республики Татарстан в первом чтении был принят проект закона «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей». Созданная рабочая группа совместно с комиссиями Госсовета по культуре и национальным вопросам, по законодательству согласились с большинством замечаний и предложений (более 130) и учли их при доработке ко второму чтению законопроекта. Существенно переработаны разделы об управлении в области охраны и использования культурных и исторических ценностей, о собственности на культурные и исторические ценности, об ответственности за нарушение законодательства, об экономических основах охраны и использования культурных и исторических ценностей. Коррективы внесены практически во все статьи законопроекта.