Թորոս Լեւոնի

– Առ սա սուրը, – ըսաւ Թորոս Թոռնիկին… – Հեծէ՛ք, տղաք, ետ դառնանք:

Լռութիւն տիրեց ամէնուն վրայ. շուտ մը Սարգսի վէրքը պատեցին եղբարքը, եւ երբ այն գործողութիւնն ալ լմնցաւ, հեծաւ Թորոս առջեւեն, Մլեհ եւ ամէնը ետեւեն: Ոչ ձայն, ոչ խօսք, ոչ քրթմնջիւն չէր լսուէր, այլ խիստ լռութիւն միայն ձիերու սմբակները կ'ընդհատէին, մինչեւ հասան Վահկայ: Երբ ձիեն իջաւ Թորոս, դարձաւ եղբօրը` «Գնա՛, նստէ՛ հովանոցդ, սպասէ հրամանիս», – ըսաւ: Մլեհ առանց պատասխանելու հնազանդեցաւ եւ գնաց:

Հազիւ թէ մտաւ Թորոս իր դիւանր, սուրհանդակներ գնացին բոլոր շրջակայ բերդերը եւ նոյն իրիկունը մեծ ժողովքի մը մէջ բոլոր իշխանաց եւ զօրավարաց ներկայութեան` Մլեհ բերուեցաւ, եւ իշխանը բոլոր նորա ըրաւծ անգթութիւնները, յիմար եւ անխելք վարմունքը, եղբօրն անձին դէմ բիւր սպառնալիքները եւ վերջի նոյն դաւաճանութիւնն համրելեն ետքը` աւելցուց եւ հարցուց.

– Հիմա, Մլեհ, թէ որ ես ասոնք ըրած լինէի, դու որ շիտակ կը խօսիս, զրուցէ, ի՞նչ կրնէիր:

– Այսչափ չէի սպասէր, շատոնց զքեզ սպաննած կը լինէի, – պատասխանեց նա խիստ ձայնով:

– Բայց ես չեմ ուզէր, որ Ռուբինեանց մէջ ոք զրուցուի պատմութեան մէջ թէ եղբօր արեան ձեռք մխեց. ուստի գնա՛ այս երկրեն դուրս, հեռացի՛ր, շատ է, որ ես երկու եղբայր բուռն մահուամբ կորուսի յունական ձեռքերէ: Ես կարծեցի թէ Ստեփանէի թշուառ մահը բաւական էր զքեզ զգաստացնելու համար, կարծեցի թէ այս աթոռուոյն օրինաւոր ժառանգ դու միայն մնալով զգաստացեր ես, բայց անօգուտ, դու մահապարտ ես, ես քեզի կը ներեմ, բայց չեմ ներէր, որ իմ մահվնես վերջը այս աթոռին վրայ նստիս, վասնզի դու ոչ միայն նախատինք, այլ մահաբեր կրնաս լինիլ այս իշխանութեան եւ ազգիդ:

Այս խօսքերեն վերջը եղբայրաբար եւ իշխանաբար վարուելով դարձեալ «Շատ ոսկի, արծաթ եւ ձի, եւ ջորի» տուաւ եւ հանեց գնա երկրեն: Իսկ նա գնաց դարձեալ առ սուլթան Նուրետտին:

ԳԼՈՒԽ ԻԸ ՅՈՒՆԱՑ ՎԵՐՋԻՆ ՃԻԳԸ

Այս տխուր դիպուածեն վերջը Թորոս զզուանք մը իմացաւ եղբօրմեն, ինչպէս իմացեր էր իր փեսեն: Մտքին մէջ շարունակ Դիոնիսին խօսքերը կը դառնային, որ երբեմն իշխանութեան ժառանգութեան վրայ ըսած էր. եթէ իրեն նման քանի մը յաջորդներու աթոռը ձգելու բարեբախտութիւնը ունենար, կրնար յուսալ թէ Ռուբինեանց հարստութիւնը տեւողութիւն պիտի ունենար, ուստի նայելով շուրջը` Ստեփանէի մեծ որդին ալ Ռուբեն նաեւ իր տղայամտութեամբ յուսահատութիւն կը բերէր իրեն. Լեւոն միայն` նորա պզտի եղբայրը յոյս մ՚էր, բայց Մլեհ եւ Ռուբեն արգեւք մ՚էին: Այս խորհրդածութեամբ, տխուր շատ անգամ կը մտածէր, եւ միտքը կը վազեր, այն հին Ելլա դա եւ Հռոմի հասարակութեանց, ուր ազգի մը բախտը մարդու մը կ'արողութենեն չէր կախուէր, այլ ազդին բարոյական զօրութենեն. բայց ո՞ւր էր այդ բարոյական զօրութիւնը, ո՞ւր էր այդ բարոյական զօրութիւնն ստեղծելու դաստիարակութիւնը: Այս մտածութիւններն ահա` իր Եւփիմէին սուգին յիշատակը առանց իր սրտեն վերցնելու` զինք հռրդորեցին, ժառանգ մը տալու համար աթոռին, ամուսնութիւն մը ընելու Թովմաս անուն իշխանի մը աղջկան հետ, որ ըստ իւր փափագանաց` մանչ զաւակ մը իրեն տուաւ եւ զօր ի յիշատակ ցեղապետին եւ իր սիրելի եղբօր Ռուբեն անուանեց:

Բայց բախտը չէր ներէր, որ Թորոս հանգիստ առնուր պատերազմներէ, կռիւ մը հազիւ կը վերջանար, նոր մը կը ծնէր. երբ իր երկիրն հիւսիս, հարաւ եւ արեւելքի կ'ողմերեն կ'ապահովէր, պէտք էր արեւմուտք իրեն դէմ թշնամի հարուստներ: Հիմա ալ նոյնպէս ահա հին օձը գլուխը կը վերցնէր. իր բանտերեն, իր գերութենեն ճողոպրած, Անդրոնիկոս Կոմսին Մանուէլ կայսեր հետ հաշտուած` մեծագանձ պարգեւներով ճոխացեալ, իմացաւ թէ իր վրայ կ'ուգայ, ուստի իր պատրաստութիւնները տեսաւ, եւ արթուն կը սպասէր արժանաւոր ընդունելութիւն ընելու համար: Եւ իրօք, երբ Մամեստիայ նստած էր Թորոս իր բանակաւ` լուր առաւ թէ յունաց նաւատորմը Ալեքսանդրիս ծոցը կը մտնէր, եւ Անդրոնիկոս ցամաք կ'ելնէր. գիտնալով թշնամուոյն յանդգնութիւնը` թոյլ տուաւ, որ նա իր բանակին վրայ արշաւի եւ նոյն միջոցին, ինք քանի մը ընտիր գունդեր հետն առած` Ամանոսի բարձանց վրայեն կը դիտէր յունական բանակին խլրտմունքը եւ աւարառուաց մեծ եւ պզտի խումբերու անզգուշութիւնքը յանկարծահաս յարձակմամբ մեծ բանակեն բաժնելով բնաջի՛նջ կը կոտորէր:

Իսկ Անդրոնիկոս թէպէտ հաւասար իր չարութեան` քաջութիւն` ալ ունէր, եւ ինչպէս անառակութեանց, նոյնպէս պատերազմներու մէջ ալ կը ծերանար, դիանալով նաեւ իր թշնամուոյն արթուն քաջութիւնը, որու փորձն առած էր, բայց ատելութեան կ'ատաղութենեն` կուրցած` արհամարհել կը ձեւացնէր իւր թշնամին, եւ ամբարտաւան պատգամաւորներ կ'ուղարկէր առ Թորոս, ի հնազանդութիւն գնա կոչելով: Իսկ Թորոս դեսպաններուն ամէն ըսածներուն լուրջ եւ հանդարտ մինչեւ ետքը մտիկ ընելեն վերջը, նոյն ինքն Մանուէլ կայսեր ոսկի հրովարտակը առջեւնին նետեց արհամարհանոք. «Գնացէ՛ք, ըսէ՛ք ձեր զօրավարին, – ըսաւ, – թէ ես զինքը ոչ օրինաւոր սպարապետ, այլ աւազակապետ մը կը համարիմ, թէ որ իր տէրը, որ մեծազօր ինքնակալաց յաջորդ է եւ չգիտէր իր այս հրովարտակը յարդել, թէ որ իր տեղակալք անգութ եւ անզգամ դաւաճանութեամբ ամէն դաշինք ոտնակոխ ըրին եւ զմեզ բռնադատեցին արդար վրէժխնդրութեամբ Յոյն իշխանութեան հետքն ու անունը այս երկրեն ջնջելու, հիմա նոյն կայսրը չամչնար, չի կարմրիր առնուլ իմ վրաս ղրկել այդ ոչինչ մարդը, որու գոռոզ ամբարտաւանութեան հաւասար է պատերազմական տգիտութիւնը: Յիրաւի ուրեմն արդար է, որ կ'իմանամ թէ ձեր կայսրը աստուածաբանական գիտութեանց ինքզինքը տալով, բոլորովին յիշողութիւնն ալ կորուսէր է, մոռցեր է թէ այդ իր ընտրած զօրավարը նոյն այդ մարդն է, որ ասկից տասնեւհինգ տարի առաջ իմ վրաս գալով եւ այսպէս դարձեալ մեծ-մեծ ջարդելով անարգաբար կիսամերկ փախաւ. թէպէտ նոյն ատենն ալ դարձեալ հռոմէական կեսար անունը կ'աղտոտէր եւ. սպարապետ անունը ծիծաղելի կ'ընէր. տէ՜, գացէ՛ք, դուք խեղճ մարդիկ, նայեցէք, որ իրմէ առաջ փախչելու ճարը տեսնէք, վասնզի հիմա իմ զօրքերս ձեր Անդրոնիկոսներուն, ձեր կեսարներուն, ձեր խեղճ զինուորներուն խնայութիւն ընել չեն գիտէր, այլ մինչեւ վերջինը սպաննել ուխտած են: Գնացէք ձեր բանակը, այսպէս պատմեցէք»:

Այս պատասխանը Անդրոնիկոսի կատաղութիւնը յիմարութեան վիճակի մը հասուց, եւ իր բանակին նորահնար ձեւ մը տալ ուզելով, կենդանուոյ մը կերպարանք տուաւ, կըսէ, պատմութիւնը, գլխով, ոտքերով եւ ագիով, եւ այսպիսի դասաւորութեամբ մը յարձակեցաւ Թորոսի բանակին վրայ: Իսկ Թորոս, որ այսպիսի պատկերահանութենէ չէր հասկնար, այլ միշտ իր լեռներուն եւ անտառներուն դիրքեն օգուտ քաղելէ կը հասկնար, նոյնպէս այս անգամ ամէն իր բանակն այնպէս յարդարեց, որ թշնամուոյն փախչելու ճամփայ չի ձգէ, ուստի ամէն կողմ թշնամին պատեց դարանամուտ զօրքով, եւ իր բանակին ճակատը հողապատնշներով ամրացնելեն վերջը, ընտիր հեծելագնդով մը անցաւ թշնամուոյն կռնակը, եւ երբ Անդրոնիկոս իր գլխովն ու. ոտքերով, թեւերովն ու ագիով կը պատերազմէր` իր դիմացի բանակին հետ աջեն ու ձախեն եւ կը ռնկեն հարուած հարուածի վրայ հասցնելով, բանակը քայքայուեցաւ եւ խորտակեցաւ եւ անխուսելի խայտառակութիւնը երկրորդ անգամ վերահաս նկատելով, երբ յուսահատ կը մտածէր, տեսաւ զթորոս զբաղուած խորտակելու իր զօրաց վերջին ճիգն իր աջ թեւին վրայ, գազանի մը պէս իր բոլոր զօրութեամբ յարձակեցաւ նորա վրայ, որ հազիւ ժամանակ ունեցաւ վահանը ընդդէմ դնելու անակնկալ հարուածին, եւ ձիեն վար ընկաւ: Բայց Անդրոնիկոս` երբ ինկած թշնամին վայրկենին ոտքի վրայ տեսաւ եւ որ դարձեալ հական քթթել նորէն ձիուն վրայ կը ցատկէր, իմացաւ վտանգը եւ ձիուն գլուխը դարձուց եւ բռնեց նոյն փախստեան Անտիոքայ ճամփան, որ երբեմն իր կեանքը ազատէր էր: Կեանք մը, որ ամէն չարութեամբ լեցուն` չարաչար սկսած` թէպէտ կայսերական գահույից վրայ չարաչար ալ պիտի վերջանար:

Անդրոնիկոսի այս պարտութեան լուրը երբ Կոստանդնուպոլիս հասաւ, Մանուէլ կայսրը այսչափ նախատինք բաւական չհամարելով, շուտ մը նոր բանակ մը կազմեց եւ Կոստանդին Կալաման դուքսը սպարապետ կարգելով` Թորոսի վրայ ղրկեց, վերջին փորձ մ՚ալ ընելով: Պատերազմն Տարսոնի քովերն տեղի ունեցաւ, եւ հոն յունական բանակն սպառսպուռ խորտակեալ եւ զօրավարը գերի բռնուեցաւ Թորոսենք եւ Բիւզանդիոյ կայսրութիւնը` իր բոլոր ամբարտաւանութեամբ իր ապստամբ թշնամուոյն ձեռքեն ծախու առնել զիջաւ այս մեծ իշխանը` ծանր փրկանք վճարելով:

Ա՛լ անկից վերջը խաղաղութեամբ տիրեց Թորոս բոլոր Կիլիկիոյ եւ մեծ մասին Իսաւյւիոյ եւ Փռիւգիոյ. հաստատեց իր աթոռը ի Մամեստիայ իբրեւ կեդրոն իւր իշխանութեան: Անոնք, որ իր քսանեւհինգ տարուան պատերազմներուն փառքովն եւ սպիներով էին զարդարուած` իշխանութեամբ եւ ասպետութեամբ բարձրացուց, վասընզի իր սկզբունքն էր առաքինութիւնը վարձատրել եւ անզգամութիւնը պատուհասել:

Իր օրով հայը, որ ամէն տեղ հարստահարեալ, թշուառութեան էր դատապարտեալ, Թորոսի երկիրոյ հանգստութիւն եւ պաշտպանութիւն կը գտնէր:

Զինուորը քաշ էր եւ աներկիւղ նորա օրով, եւ բոլոր շրջակայից ահաւոր եղաւ Ռուբինեան խաչը, որ հայ դրօշակին վրայ կը ծածանէր:

Տորոսի լեռներն ոչ միայն ուրախութեան ու նուագարանաց ձայներուն արձագանք կ'ուտային, այլ նոցայ երկիրը իր մետաղական հարստութեամբ աշխատող ժողովուրդը կը վարձատրէր:

Վանքերը Ս. լեռան վրայ ոչ միայն աստուծոյ փառաբանութիւնք հերկինս կը բարձրացնէին, այլ նաեւ ժողովրդեան դպրոցնէր էին: Կիլիկիոյ բեղմնաւոր դաշտերը մշակեալ` հասկերով եւ պտղատու ծառերով կը զարդարուէին, ամէն տեսակ ընտանի կենդանեաք հոտեր իր հարստութեան աղբիւրքն էին:

Քաջ պատերազմի մէջ, արդար եւ աշխարհաշէն խաղաղութեան մէջ` ոչ միայն մեծ իշխանի անուն ունեցաւ, այլ առաքինի եւ ազնիւ մարդու համարմունք ստացաւ: Իր բարեկամութիւնը փնտրեցին իր սահմանակից օտար իշխանք եւ թագաւորք եւ յարգեցին, վասնզի տեսան, որ պաշտպան էր որբոյն եւ տկարին:

Ո՛վ որ ազգային պատմութիւնն ուսնի ուշադրութեամբ, հայ դիւցազանց առաշին կարգին մէջ կը նշմաըէ այս մեծ հանճարը, որ ոչ միայն իր ժամանակեն, այլ նաեւ իր բախտեն վեր էր: Իր քաջութեան հաւասար էր իր խոհեմութիւնը, վասնզի գիտէր դժուարին եւ ապերախտ պարագաներէն օգուտ քաղել, գիտէր ժամանակին տեղի տալ եւ սպասել, որ իշխանաց առաշին կատարելութիւնն է թէպէտ ռամկական աչքեր չի շլացնէ:

Կրօնասէր առանց նախապաշարմունքի, այնպիսի ժամանակի մէջ` եւ այնպիսի քաղաքի մը մէջ դաստիարակուած` ուր իշխանք եւ ինքնակալք անբացատրելի աստուածաբանական խնդիրներով կը զբաղէին երկրին պիտոյքը երեսի վրայ թողած, նա գիտցաւ իր միտքը եւ իրենները անարատ պահել այդ յիմարական հիւանդութենեն, ինչպէս գիտցաւ կրօնքի ճշմարտութիւնները յարգել եւ յարգել տալ իր ժողովրդեան:

ԳԼՈՒԽ ԻԹ ԹՈՐՈՍԻ ՄԱՀԸ

Այսպէս ահա երբ խաղաղութիւն գտած երկրին բարեկարգութիւնն նկատելով` իր փոքրիկ Ռուբենին զարգանալը ախորժ աչօք կը տեսնէր, եւ նօթայ դաստիարակութեան կերպը կը մտածէր. երկու նպատակ մի կին իր մտաց մէջ, ազգն ու զաւակը, զօրս չէր կրնար զատել:

Բայց նախախնամութիւնը ուրիշ կերպ որոշէր էր: Բուռն հիւանդութիւն մը վրայ հասաւ, եւ այդ զօրաւոր կազմուածքը, որ այնչափ պատերազմաց, այնչափ մտատանջութեանց, այնչափ կսկիծներու եւ այնչափ բարոյական նեղութեանց անընկճելի դիմացեր էր, տեսաւ թէ մահը կը մօտենար, նորա առջեւն ալ դարձեալ անընկճելի կեցաւ եւ հանդարտ սպասեց: Իր հիւանդութեան լուրը բոլոր Կիլիկիոյ իշխանքն ու բերդակալք, զօրավարք, եւ ասպէտք եւ հայ ժողովուրդք ահուդողի եւ տխրութեան մէջ ընկղմեց: Մամեստիոյ ճամփաներն ու եկեղեցիներն ժողովուրդը կը խոներ, հոն իրարու կը հարցնէին առողջութեան ձայն մը, յոյս մը փնտրելու համար. հոս ծերք եւ կանայք, փոքրիկ տղայքը սուրբ սեղաններու առջին ձգած` անոնց անմեղութիւնը կ'ուզէին միջնորդ առնուլ առ աստուած: Արքունի սրահներուն եւ գաւյիթներուն մէջ կը վխտային ամէն հասակի, ամէն կարգի զինուորականք, եւ այդ խրոխտ արեւեն սեւցած, ժանգոտած կերպարանքները, որ պատերազմական փողին ձայնին, նոյնն է մահուան ձայնին, քսանեւհինգ տարիներ անխռով մնացեր էին, հիմա անձայն, անշշունջ իրարու կը մօտենային, առանց բարեւելու իրարու կը նայէին` շրթունքնին կ'ամփոփէին եւ վերջը անսովոր արցունք մը ծածկելու համար առանձին տեղուանք կը փնտրէին:

Բոլոր հայ Կիլիկիոյ մէջ անխռով մարդ մը միայն ինք Թորոս թերեւս մնացեր էր, որ մահուան անկողնին մէջ տարածուած, իր վերջին կամքերը կը կատարէր, եւ ի՞նչ էին իր վերջի կամքերը:

Փոքրիկ տղայ մը` Ռուբեն` վեց-յոթը տաբու, շփոթած ամէնուն արցունքն երէն եւ տխրութենեն, կեցէր էր հօրը մահճաց քով. տղուն պապ` Թոմաս իշխանը` տխուր, բայց յուսահատ տխրութեամբ արձանի պէս նոր,ա քով կը կենար. անկողէին միւս կողմը Գոհար ծունկի վրայ ծածուկ արցունքներէ եւ անքուն գիշերներէ աչքերուն փայլը կորուսած, մեյ մը հօրը երեսը, մեյ մը երկինք կը նայէր յուսոյ նշոյլ փնտրելով. քիչ մը անդին կեցած էին Ռուբեն եւ Լեւոն` իր եղբօրորդիքը լուռ եւ տխուր: Իսկ իշխանաց եւ զօրաւորաց երեւելիքը սենեկին չորս կողմր կազմած էին. շնչառութեան ձայն անգամ չէր լսուէր, լռութիւնն այնչափ սաստիկ էր:

Երբ ամէնքը չորս կողմը շարուած տեսաւ Թորոս, աչքերը փայլ մը առինչ հսկայ իրանը անգամ մը շարժեցաւ եւ հանդարտ ձայնով մը սկսաւ խօսիլ.

«Ո՜վ դուք, սիրելիք իմ, բարեկամք եւ նիզակակիցք իմ, որ հոս զձեզ փափագեցայ անգամ մ՚ալ տեսնելու` հրաժարական ողջոյնս տալու եւ վերջին յանձնաբարութիւնքս ընելու համար… դուք որ միշտ ձեր քաջութիւնը ցոյց տուիք մինչեւ այսօր, պէտք է որ այս հանդիսաւոր վայր կենիս նաեւ քաջ եւ անխռով կենաք, տկարութիւն հեռի՜ մեզմէ: Մտիկ ըրէք ուրեմն այն մարդուն վերջի կամքերը, որուն երեսուն տարի բարեբախտութիւն շնորհեց աստուած ձեր իշխանը լինելու: Այո՛, աստուածային մեծ շնորհքն էր, եւ ես կը խոստովանիմ եւ միշտ կը յիշեմ այն օրը, որ տարագիր, անծանօթ, պանդուխտ եւ մոռցուած այս ափունքը կ'ելնէի քանի մը ընկերներով եւ նաեւ չէի հավտար թէ իմ նախահարցս գործերէն աւելի մեծերը, անոնց իշխանութենեն աւելի ընդարձակը սահմանէր էր ինձի նախախնամութեան ձեռքը իմ ազգիս զիս առաջնորդ եւ պատսպարան ընելու համար, եւ այս գործիս մէջ ձեր քաջութեան ձեռնտուութիւնը ինձ տուաւ… Հիմա որ ես կ'երթամ, առաջի աստուծոյ` ետքը ձեզի աւանդ կը յանձնեմ այս տկար տղան. թէ որ տիրոջ կամքն է, այս ալ կը մեծնայ, կը զօրանայ` հօրը պէս իր ազգին նեցուկ եւ առաջնորդ լինելու մանաւանդ թէ ձեր կորովփ բազուկները օգնական լինեն իրեն: Ուրեմն սիրով եղէք, միաբան եղէք իրարու հետ, ազգին համար, ձեզի համար, եւ այս անմեղ տղուն համար: Մի մոռնաք թէ հայ խաչին դրօշակը այս լեռներուն վրայ եղբայրութեան սիրով հաստատուեցաւ, ատելութիւն, նախանձ, ամբարտաւանութիւն առաջին օրը, որ զայն կործանեն, գերութեան եւ թշուառութեան կը հասնին հաւասար ամէն մեր զաւկներուն վրայ, նաեւ ամէն այն հայոց վրայ, որ աշխարհիս յետին ծայրեն հոս կը դիմեն ազատութեան օդ շնչելու համար: Մնաք բարեաւ՜, սիրելի նիզակակիցք իմ, աստուած ձեզի օգնական լինի միշտ` ինչպէս երբեմն որ մէկտեղ էինք»:

Շրջանը աւրուեցաւ, հեկեկանաց ձայներ ոմանք ափերնուն մէջ, ոմանք թաշկինակներու մէջ կը խղդէին, ամենեն քաջերը աչքերնին արցունքով լեցուն կ'ուգային լռիկ` առնելու եւ համբուրելու այն աջը, որ այնչափ տարիներ առաջնորդէր էր իրենց պատերազմի եւ խաղաղութեան մէջ, եւ փառօք ու մեծութեամբ լցուցեր էր զիրենք: Բայց Թորոս դեռ դռան կը նայէր եւ առանց հարցնեղու մարդ կը փնտրեր: Բաբկէն չէր երեւար, խեղճ ծերը թէպէտ ութսունը անցած` իմանալուն պէս ելեր էր Ամուտայ բերդեն գալու համար, բայց դեռ չէր հասեր. Թոռնիկ հազիւ կրցաւ երեւալ եւ իր այլայլութիւնը ծածկելու համար փախուստ կ'ուտար:

Ամենեն թշուառը ամենեն երջանիկն էր նոյն միջոցին. Ռուբեն որդին, որ իր ապագայ թշուառութեան չափն ալ չէր կրնար իմանալ, եւ չէր կրնար հասկնալ խեղճ որբ` թէ այնպիսի հայր մը կորսնցնելով իշխանութեան ժառանգութիւնը սպառնալիք մ՚էր իր անմեղ կենաց:

Ոչինչ պակաս թշուառ չէր նաեւ Գոհարի ապագան, որ չէր գիտէր թէ ինչ ընդունելութիւն պատրաստած էին իր լամբրոնացիքը, որ հօրը վախեն մինչեւ այն օրը լաւ կը վարուէին իրեն հետ: Բայց խեղճ կինը զինք մոռցեր էր այն միջոցին, միայն այնպիսի հորմէ բաժնուիլը կը նկատէր:

Իսկ Թորոս այն վայրկենին, որ մահը դէմառդէմ տեսաւ, հանդերձեալ անմահութիւնն ալ տեսաւ. յանձնեց նախախնամութեան իր ազգն ալ, իր երկու զաւկներն ալ, իր հոգին ալ:

Կրօնական ամէն պարտաւորութիւնները կատարեց, եւ երկրորդ օրը եկեղեցին իր տխուր երգերը կ'երգէր, իսկ ազգը կոպար այնպիսի իշխանի մը վրայ, որ հայր եղեր էր ժողովրդեան, եւ նորա ողյբը տարիներ քաշեց, մինչեւ որ Լեւոնը իր հօրեղբօրը յաջորդելով` ազգին արցունքները սրբեց:

Թաղեցաւ Թորոս համանուն հօրեղբօր քով ի Դրազարկ, ուր Եւփիմէի աճիւնը տարիներով յառաջ իրեն կը սպասէր:

Վերջ