Әҗәл. Әлдермеш авылында «живодёр» дигән сүзне үзгәртеп, «жибадур» диләр. Ләкин яхшы мәгънәдә кулланалар. «Болото» дигән сүзне «мулата» диләр. «Во саду ли в огороде» дигән җырны «Ассалуди былгаруди» дип җырлыйлар.

Газраил. Син нәрсә лыгырдыйсың?

Әҗәл. Лыгырдамыйм, дөресен әйтәм. Әлмәндәр үзе җырлады. «Ассалуди былгаруди гулять иттек кыз белән» дип җырлады.

Газраил (Әҗәл каршына атылып килеп). Син!.. Син Әлмәндәрне алып киләсе урынга җыр өйрәнеп яттыңмы?! Бу ни бу?! Нәрсә бу?! (Шулвакыт телефон шалтыраган тавыш ишетелә. Газраил кесәсеннән телефон трубкасын ала.) Әйе, тыңлыйм. Хәзер. Шуны да миннән башка эшли алмыйсыз. (Әҗәлгә.) Беркая да китмичә шушында мине көтеп утыр. (Тиз генә чыгып китә.)

Фәрештә керә.

Фәрештә. Эләктеме?

Әҗәл. Булды бераз.

Фәрештә. Нигә соңладың?

Әҗәл. Син дә сорау алма әле.

Фәрештә. Ә мин беләм.

Әҗәл. Нәрсә беләсең?

Фәрештә. Син Әлмәндәр картны югалттың.

Әҗәл. Каян беләсең?

Фәрештә. Минем белмәгәнем юк.

Әҗәл. Кайда ул Әлмәндәр?

Фәрештә. Әйтимме соң?

Әҗәл. Нәрсә чытлыкланасың? Минем хәлне күреп торасың ич.

Фәрештә. Күреп торам. Мин күп нәрсәне күреп торам. Һәм… һәм шулар өчен син миңа бурычлы. Бүген кәгазьләрне актарып утырганда, синең тагын бер кыңгыр эшеңне күреп алдым. Моннан 70, 60 һәм 45 ел элек шеф сине өч тапкыр Әлмәндәр янына җибәргән булган. Син…

Әҗәл. Әкрен.

Фәрештә. Ни өчендер ул чакта бу этлегеңне Газраил сизми калган… Хәзер оныткан.

Әҗәл. Әкрен, дим.

Фәрештә. Курыкма, мин аңа әйтмәдем.

Әҗәл. Әйтергә иде.

Фәрештә. Мин әләкче түгел. Газраилгә баш бирергә теләмәвең өчен мин сине хөрмәт итәм.

Әҗәл. Рәхмәт. Хөрмәт иткәч әйт, кайда Әлмәндәр?

Фәрештә. Антоновка авылында. Евстигней исемле карт янында.

Әҗәл (карта каршына барып, Антоновка авылын эзләп таба). Кара, карт төлке, кая сызган. Рәхмәт сиңа. Бу юлы ычкына алмассың, Әлмәндәр.

Фәрештә. Ни өчен син Әлмәндәр картны яклыйсың?

Әҗәл (кинәт кызып). Яклыйм?.. Әйе, яклыйм! Хакым юкмы әллә?! Әгәр беләсең килсә, җанкисәгем, дөнья үлемнән генә тормый. Туйдым! Әгәр кулымнан килсә, мин үзем Әлмәндәр урынында булыр идем. Без кемнәр синең белән? Үлемсез булуыбыздан ни мәгънә? Безнең бар белгәнебез: кайгы, хәсрәт, күз яшьләре.

Фәрештә. Оһо! Син үзгәреп кайткансың.

Әҗәл. Кызганычка каршы, үзгәрә алмыйм. Үзгәрә алсам, Әлмәндәр картны Газраил кулына бирмәс идем.

Фәрештә. Әлмәндәр дә Әлмәндәр, дисең. Кем соң ул? Галимме? Искиткеч бер ачыш ясаганмы? Танылган җырчымы?

Әҗәл. Юк.

Фәрештә. Әллә берәр футболистмы йә булмаса хоккеистмы?

Әҗәл. Юк.

Фәрештә. Әллә…

Әҗәл. Юк.

Фәрештә. Бәлки…

Әҗәл. Юк.

Фәрештә. Кем соң, алайса? Нәрсә эшләгән?

Әҗәл. Берни эшләмәгән. Гап-гади кеше. Ләкин гомере буе яшәүнең кадерен, тәмен белеп яшәгән кеше. Иң авыр чакларда да тормыштан ямь таба белгән, күңел көрлеген югалтмаган кеше. Ул – авылның шатлыгы, өмете. Аны күреп сөйләшкән кеше кайгысын оныта. Мин дә Әлмәндәр карт яшенә җитәрмен дип өметләнә. Азмы болар? Хәер, без нәрсә аңлыйбыз соң!

Фәрештә. Ә нигә аңларга? Аңламау, бәлки, хәерлерәктер.

Әҗәл. Бәлки, бәлки. Шулай да…

Фәрештә. Ләкин шуны бел: хуҗа бу юлы онытмаячак.

Әҗәл. Аңладым.

Фәрештә. Килә… Мин сине хөрмәт итәм, шуңа күрә кисәтергә уйладым. (Чыгып китә.)

Газраил (кереп). Бар хәзер Әлдермешкә. Әлмәндәрсез борылып кайтсаң, күрсәтермен «ассадули былгаруди» еңны.

Ут сүнә.

Өченче күренеш

Антоновка авылындагы Евстигней картның бакчасы. Пәрдә ачылганда, Евстигней умарта карап йөри. «Ястәгнәй! Знакум!» дигән тавышны ишетеп, битлеген күтәрә.

Әлмәндәр (үзе күренми). Ястәгнәй! Знакум!

Евстигней. Кем ул анда?

Әлмәндәр. Кто такуй, знаешь? Не знаешь – маклашка дам.

Евстигней. Альмандар?

Әлмәндәр (агачлар арасыннан килеп чыга). Знал, маклашка не дам. Гости пришул – чәй давай, дивка давай.

Евстигней (битлеген җиргә куеп, Әлмәндәр каршына бара). Шайтан! Нихаль, Альмандар? Якши?

Күрешәләр.

Әлмәндәр. Хураша! Сам хураша?

Евстигней. Якши! Бик якши! Каян килдең?

Әлмәндәр. Деревня. Свая деревня. Тибя давна ни видал.

Евстигней. Якши! Бик якши! Айда, кил, утыр монда. Мин да уйлаган синга барырга. Вот умарта, бал киряк. Янгир бар, бал бар, куп бар. Син бал бар?

Әлмәндәр. Мнугы. Гуд хураша, дуж есть, сулныца есть, свиты мнугы, пчала туда-суда мнугы литит. Тибя кислый мюд есть? Меня есть. Әлмәндәр кислый мюд пил. Әҗәлдән бижал. Әжәл спал, Әлмәндәр Ястәгнәй знакум бежал.

Евстигней. Азяль? Кем Азяль?

Әлмәндәр. Смирт. Пришул. Гаварит, старик, давай. Әлмәндәр, давай. Туда-суда, умирать. Я тужы туда-суда. Бижал тибя. Писня пить будем, дивка гулять будем.

Евстигней (көлеп). Балагур. Якши! Бик якши! Бал бар, Альмандар бар, Евстигней бар, карчык бар.

Әлмәндәр. Старуха ни нада, дивка давай. Три верст пришул, дивка нит – абратны бижать будем.

Евстигней. Ю-ук! Кунак! Дус! Альмандар дус! Знаком!

Әлмәндәр. Мнугы гуд знакум! Хураша знакум.

Евстигней. Айда, Альмандар, ызба кер.

Әлмәндәр. Ызба ни нады. Здич хураша. Старуха ни нады, чәй ни нады, кислый мед ни нады. Писня нады. Садис, писня пить будем. Ассалуди, былгаруди. Давай, ястәгнәй. (Җыр башлый.)

Ассалуди, былгаруди…

Давай, Ястәгнәй.

Евстигней (җыр башлый, Әлмәндәр очынып тыңлый).

Во саду ли, в огороде
Девица гуляла.
За ней ходит, за ней ходит
Удалой молодчик,
За ней носит, за ней носит
Дороги подарки.

Әлмәндәр. Спасибо, Ястәгнәй. Рәхмәт. Рәхмәт. Яшәдек без, ә? Җырлап яшәдек. Сер бирмәдек. Күпме гумер бергә. Алтмыш ел, ә? Күршеләр, знакумнар. Хәтерлисеңме, болынга печән чабарга чыккач, җыелышып биегәндә, сезнең авылның Маручканы кочаклаган идем, шуннан минем Йөзембикәм, азгын дип, мине әрләгән иде. Хәтерлисеңме, безнең якка аклар килгәч, бергәләп урманда кызылларга кушылып киткән идек. Исеңдәме колхоз төзегәндә мине үлемнән коткарып калганың, хәтерлисеңме сугыш вакытында…

Евстигней. Да, много прошло.

Әлмәндәр. Малы, Ястәгнәй. Бик әз. Яшисе килә, Ястәгнәй. Илле яшьтә булсаң иде хәзер, ә? Дөньясы бигрәк матур бит, Ястәгнәй. Китәсе килми. Әҗәл килде миңа, сизеп торам. Шуңа күрә синең яныңа чаптым, җәяүләп килдем, Ястәгнәй, саубуллашып кайтыйм дидем. Әҗәл килде.

Евстигней. Ерунду не болтай, Альмандар.

Әлмәндәр. Ярунда түгел, сизенәм. Мин, үзең беләсең, шыңшып йөрергә яратмадым. Дөньядан ямь табып яшәдем. Авырлык килсә дә бирешмәдем. Җылап йөрүчеләрне җенем сөйми. Син мине зарлана дип уйлама. Исем дә китми, Әҗәл белән дә көлеп сөйләштем.

Евстигней. Правильно, так и надо. Я тоже, знаешь, маху не давал. Жить будем еще, Альмандар.

Әлмәндәр. Шулай. Синең исән-сау йөргәнеңне күреп сөендем. Хәлләрең ничек соң, Ястәгнәй?

Евстигней. Дело молодое.

Әлмәндәр. Шулай, бирешмә, нык тор. Син миннән алты яшькә яшьрәк.

Евстигней. Молокосос.

Әлмәндәр. Валлаһи, дөрес! Әйдә җырлыйбыз.

Евстигней (көйләп). Ала карга дигян, ай, асыл куш…

Әлмәндәр. Валлаһи шулай.

Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Имән башларына ник кундың?
Никләр кунганыңны да белмәгәч,
Якты дөньяларга ник тудың?

Хәтерлисеңме, Ястәгнәй, синең Иваның белән минем Хәйретдиннең үле хәбәрләре бер көнне килде.

Евстигней. Да-а…

Әлмәндәр. Әйдә безгә киттек, Ястәгнәй. Куып йөрсен әле безне Әҗәл. Ул мине эзләп чыгып китәр, ә без рәхәтләнеп… Әйдә, мой дача гулять будем. Сад дача делал, гарадскуй дача.

Евстигней. Ю-ук, Альмандар. Син минеке кунак. Минеке избада йоклыйсын.

Әлмәндәр. Твая снаха ругать будет.

Евстигней. Ю-ук. Килин якши. Син яратам. Посиди немного, я скажу… (Чыгып китә.)

Әлмәндәр, Евстигнейның битлеген киеп, умарта янына килә дә хәле бетеп туктый. Әҗәл күренә.

Әҗәл. Шулай диген, Әлмәндәр. Качтым диген.

Әлмәндәр (битлекне салып, җиргә утыра). Ни булды дисәм, син икәнсең әле.

Әҗәл. Әйе, мин фәкыйрегез. Әйттем бит мин сиңа, миннән качып котыла алмассың, дидем. Әйдә Әлдермешкә кайтабыз.

Әлмәндәр. Китер кәгазеңне, кул куйыйм, котылыйм син сабакыдан.

Әҗәл. Юк, Әлдермешкә кайтабыз башта.

Әлмәндәр. Ни аермасы бар?

Әҗәл. Син анда такта ышкылаттың, такта кадаклаттың. Исәп-хисапны шунда өзәрбез.

Әлмәндәр. Кайтырлык хәлем бетте.

Әҗәл. Хәйләләмә. Әйдә, Әлмәндәр, яхшылык белән. Юк нәрсә өчен бозылышмыйк. Тор әйдә, минем өчен кайда кул куйсаң да барыбер, үзең өчен әйтәм. Туган-үскән нигезеңдә, үзең ясый башлаган алачыгыңда…

Әлмәндәр. Шулай димсең?.. Ястәгнәй чыксын инде, саубуллашып китим.

Әҗәл. Бәлки, кирәкмәс.

Әлмәндәр. Ни өчен?

Әҗәл. Ни өчен дип… Башың белән уйлап кара. Ул да яшь кеше түгел, син авырайганны күрер дә, кәефе китәр. Син бит кешеләрнең кәефләре кырылуын теләмисең.

Әлмәндәр. Шулай шул.

Әҗәл. Әйдә тор. Әкрен генә атлыйк. Нәрсә ул синең өчен өч чакрым ара. Сиңа җиңелрәк булсын өчен мин яныңнан бармам, читтәнрәк атлармын.

Әлмәндәр (урыныннан торып). Бигрәк төче теллегә әйләнгәнсең.

Әҗәл. Төче телледән түгел. Качып киткәнеңә ачулансам да, сокланам мин сиңа. Туксан бер яшеңдә өч чакрым җиргә җәяүләп чыгып киткәнсең. Кайтасың барын да оныткансың. Йә, ничек, ярыйсыландымы хәлең? Бәлки, чыннан да, Ястәгнәй знакумың чыкканны көтәрсең? Берәр ат юнәтеп озатып куярлар.

Әлмәндәр. Юк, кеше борчырга яратмыйм. Әйдә.

Әкрен генә бакчадан чыгып китәләр. Евстигней керә.

Евстигней. Альмандар. Кайда син? Где ты? Шаярма, әй, балагур, шайтан!

Ут сүнә.

Дүртенче күренеш

Әлмәндәр карт бакчасы. Эшләнеп бетмәгән алачык идәнендә Әлмәндәр белән Әҗәл утыралар. Вакыт төн. Әрәмәлек ягыннан гармунга кушылып җырлаган тавышлар ишетелә.

Әҗәл. Ятып ял итеп ал, Әлмәндәр. Шактый юл үттең, арыгансыңдыр.

Әлмәндәр. Акылың алтын икән. Ял итеп ал дигән булып мәңгелеккә йоклатырга җыенасыңмы?

Әҗәл. Нәрсә инде син. Кем дип беләсең мине ул кадәр. Син генә ул алдашасың, мин гадел эш йөртәм. Кулыңны куймаган килеш сиңа орынаммы… Синең өчен эләгәчәк миңа. Ләкин барыбер соңгы төнеңне үзеңә бирәм.

Әлмәндәр. Маташтырма.

Әҗәл. Валлаһи, билләһи. Төнлә алып китмим сине. Таң атканда, кояш чыгар алдыннан, көн уянганда. Күңелең гел яктыда булгач, үлемең дә яктыда булсын. Ә бүген төнлә син теләгән нәрсәңне эшли аласың.

Әлмәндәр. Җәйге кыска төндә ни эшләп булсын. Ашап туймаганны, ялап туеп булмас.

Әҗәл. Уйла. Үкенечләрең калмыймы?

Әлмәндәр. Юк. Мин кылган эшләремә үкенмәдем. Эшләргә ниятләгән эшемне ахырына җиткезеп туктадым. Ярты юлда менә шушы алачык кала, тагын… тагын… Дөнья кала. Төзелеп бетмәгән дөнья кала. Төзеп бетерәсе иде. Кешеләр үлсәләр дә, ичмасам, минем яшемә җитеп, үз үлемнәре белән үлсеннәр иде. Уттан кырылмасыннар иде.

Әҗәл. Нәрсә әле син мескенләнеп коелып төштең, Әлмәндәр? Шундый күңелле иде синең белән, кинәт сүндең. Салындырма борыныңны, җебемә, чурту-матыр. Тор әйдә, алачыгыңны кадаклап бетерәбез.

Әлмәндәр. Төнлә шакылдау килешми. Кешеләр йоклый.

Әҗәл. Нишләргә соң инде синең белән?

Әлмәндәр. Китер, кәгазеңне.

Әҗәл. Әлмәндәр…

Әлмәндәр. Китер, диләр.

Әҗәл. Нигә инде… Мин үзем әйтеп торганда…

Әлмәндәр. Белеп тор, мин кул куйдырдым, Әлмәндәрне җиңдем дип мактанасы булма, үзем куям.

Әҗәл. Хет өйдәге улың, киленең, оныгың белән саубуллаш.

Әлмәндәр. Йокылары бүленмәсен.

Әҗәл. Ярый соң, алайса, әйтмәк бар, көчләмәк юк. Соңыннан миңа үпкәләмә. (Кәгазь белән карандашны Әлмәндәргә суза.) Әлмәндәр, кызганам мин сине, валлаһи, кызганам. Сиңа ярдәм итәсем килә, ничек ярдәм итәргә белмим. (Кинәт бер фикергә килә.) Таптым! Таптым, Әлмәндәр дус! Син исән калачаксың!

Әлмәндәр (кәгазьне атып бәреп). Әйт тизрәк!

Әҗәл. Искәндәр! Улың Искәндәр! Фамилиягез бер, исемнәрегез охшаган. Абайламас Газраил. Сизмәслек итеп эшләрмен. Искәндәр үзе дә Әҗәл көтеп ята. Керим мин аның янына, кул куйдырып чыгыйм.

Әлмәндәр (сикереп торып). Ни дидең? Ни дидең син, явыз?! Минем бердәнбер улыма? (Әҗәлнең якасына ябыша.)

Әҗәл. Нишлисең, җибәр!

Әлмәндәр. Син Әлмәндәр картны?

Әҗәлне күтәреп алып җиргә сыламакчы була. Әҗәл бирешми. Көрәшәләр. Икесе дә егылып җирдә әүмәкләшәләр. Ниһаять, икесенең дә хәле бетә, бер-берсенә аркаларын терәшеп ял итәләр.

Әҗәл. Әйтерсең мин үзем өчен.

Әлмәндәр. Дәшмә!

Әҗәл. Синең өчен бит, яшисең килә бит.

Әлмәндәр. Дәшмә, дим!

Әҗәл. Дәшмим, чурту-матыр, мәтәлеп кит. Ике тиенлек тә акылың юк. «Ала карга» дип җырлап йөрергә генә беләсең. Аңарга китсә, ала карга асыл кош та түгел әле.

Әлмәндәр. Булмасын. Ул – җан иясе.

Әҗәл. Аның кемгә кирәге бар?

Әлмәндәр. Дөньяда булгач, кирәге бардыр.

Пауза.

Әҗәл. Гафу ит, Әлмәндәр. Мин Искәндәрне исеңә төшереп ялгышканмын. Синең Әлмәндәр икәнеңне онытып җибәргәнмен. Әй дөнья, дөнья… Ассалуди, былгаруди… Карале, Әлмәндәр, теге Ястәгнәй ничек булыр? Синең урынга батмасмы?

Әлмәндәр кинәт Әҗәлгә таба борыла. Әҗәл егылып китә.

Әлмәндәр. Тагын башладыңмы?

Әҗәл (артка чигенеп). Булды, булды. Дәшмим, дәшмим. Зинһар, кызма. (Җирдә яткан кәгазьне алып.) Ярар, синеңчә булсын. Бөтенесе син дигәнчә булсын, мә. Мә карандаш.

Әлмәндәр кәгазьне, карандашны алып, кул куярга җыенганда, бакча рәшәткәсе янына Гөлфирә белән Мансур килеп туктыйлар. Мансур Гөлфирәгә якын килми, читтә басып тора. Әлмәндәр, кул куярга онытып, аларны күзәтә башлый.

Мансур. Гөлфирә, сез нигә безнең авылда тумаган икән?

Гөлфирә. Әллә нинди сораулар бирәсез сез, Мансур.

Мансур. Ярамыймыни?

Гөлфирә. Үзегез ничек уйлыйсыз соң?

Мансур. Мин уйламыйм.

Гөлфирә. Уйламагач, андый сорау бирмәгез.

Мансур. Авылда шулай инде. Сорауны уйлап торып бирмиләр. Тоталар да әйтәләр. Шәһәрдә генә уйлаган булалар. Уйлап, әйтерсең бездән артык җирләре бар. Алар да ике аяклы, без дә ике аяклы.

Гөлфирә. Тавык та ике аяклы, каз да ике аяклы.

Мансур (көлеп). Эләктереп ала беләсез сез.

Әлмәндәр. Син дә эләктереп ал, пешмәгән. Авызың ачып торасың. Бүтән чакта бик егетләнәсең бит.

Әҗәл. Тукта, Әлмәндәр, тыңлыйк.

Әлмәндәр. Кыз белән егет сөйләшүе сиңа ник кирәк?

Әҗәл. Кызык бит. Сөйләшүләре ни белән бетәр икән?!

Гөлфирә. Сез нигә уеннан киттегез?

Мансур. Сез дә киттегез бит.

Гөлфирә. Мин нишләмәм. Миңа дәү бабай әйтте, озак йөрмә, сәгать ун тулганчы, матри, өйдә бул, диде.

Әлмәндәр. Кара курнус борынны, ничек алдаша.

Мансур. Әлмәндәр бабай өйдә юк. Аны күрдем мин, Антоновка авылына бара иде. Ул анда барса, ике-өч көнсез кайтмый, беләм.

Әлмәндәр. Муладис!..

Мансур. Ул миңа әйтте, Гөлфирәң кайтты, диде.

Гөлфирә. Ничек «Гөлфирәң»?

Әлмәндәр. Сынаттың, егет.

Әҗәл. Тик кенә утыр инде.

Әлмәндәр. Ничек тик утырыйм, оныгымның кызы ич ул.

Мансур. Белмим инде, Әлмәндәр бабай шулай диде.

Гөлфирә. Моның өчен эләгәчәк аңарга. Ярый, сау булыгыз, Мансур, минем йокым килә.

Мансур. Егетләр белән сөйләшкәндә «йокым килә» дип әйтергә ярамый.

Гөлфирә. Ни була?

Мансур. Әдәпсез була, некультурный була. Авыл кызлары алай дип әйтмиләр.

Гөлфирә. Алайса, авыл кызлары янына барыгыз.

Мансур. Нигә алай авыл кызлары дип мыскыл итебрәк әйтәсез?

Гөлфирә. Нәрсә миңа бәйләнәсез? Кайткан саен бәйләнәсез.

Мансур. Сезнең белән сөйләшәсем килгәнгә. Шуңа күрә авылга кайтканыгызны көтеп кенә торам.

Гөлфирә. Әллә «яратам» дип әйтергә уйлыйсызмы?

Мансур. Уйламыйм. «Яратам» дип әйтер өчен нигә уйлап торырга. «Яратмыйм» дип әйтер өчен уйларга кирәк.

Гөлфирә. Кызык икән. Нигә алай?

Әлмәндәр. Безнең замандагыча сөйләшмиләр шул болар. Сөйләшүләре тәмле.

Әҗәл. Нәрсәсе тәмле инде, кырт та мырт.

Әлмәндәр. Бөтен хикмәт шунда. Безнең яшь чакта без генә сөйли идек. Хатын-кызның теле кияүгә чыгып ун елдан соң гына ачыла иде. Төннәрен кочаклаганда да түшәк читенәрәк авышалар иде, куркалар иде. Курыккан хатын-кызны кочаклауның ни тәме бар. Кочагыңа үзе шуып керсен ул. Теле белән ачуланган булсын.

Әҗәл. Карт азгын син, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Ту-ты.

Гөлфирә. Нигә алай? Әйтегез инде, ник дәшмисез?

Мансур. Әйтәм, миңа «син» дип дәшсәгез әйтәм.

Гөлфирә. «Сез» дип үзең башладың?

Мансур. Мин культурныйрак чыксын дип әйткән идем.

Гөлфирә (көлеп). Үләм! Көлеп үләрсең синең белән.

Мансур. Менә болай ул, Гөлфирә. «Яратам» дип әйтер өчен уйларга кирәкми. Чөнки күңелеңдәген әйтәсең. «Яратмыйм» дип әйтер өчен уйларга кирәк. Чөнки уйламый әйтеп ташлап ялгышуың бар. «Яратмыйм» дип бер әйткәч, «яратам» дип әйтергә соң була.

Гөлфирә. «Яратам» дип әйтеп тә ялгышырга мөмкин.

Мансур. Күңел беркайчан да ялгышмый.

Гөлфирә. Лекцияң өчен рәхмәт, истә тотармын. Син кайчан әле армиягә китәсең?

Мансур. Нигә алай сорыйсың?

Гөлфирә. Авылга кайткач, үзем генә рәхәтләнеп йөрер идем.

Мансур. Быел котыласың, ике елдан тотыласың.

Гөлфирә. Ике елдан соң мин авылга кайтмыйм.

Мансур. Кая барасың?

Гөлфирә. Быел укырга керәм. Студент булгач, җәй көне студотряд белән китәм.

Мансур. Укырга керә аласыңмы соң?

Гөлфирә. Мин бит син түгел. Минем бөтенесе дә бишле.

Әлмәндәр. Үземә охшаган, мактанырга ярата. Шулай, кызым, сер бирмә. Дәү бабаң сер бирмәде дөньясында.

Мансур. Син, Гөлфирә, миннән котылам, дисең. Үзең мине күргәч сөенәсең.

Гөлфирә. Каян беләсең?

Мансур. Мансур сизә ул. Авылга да син мине сагынып кайтасың.

Гөлфирә. Менә бусы ялган!

Мансур. «Ялган» дип әйтергә ашыкма, Гөлфирә, «чын» дип әйтәсең бар.

Гөлфирә. Кара син нинди!

Мансур. Мин шундый. Элек кенә оялчан идем. Хәзер… (Көйләп.) «Менә без дә үсеп җиттек, әни». Армиягә китәбез. Армия оялчан егетләрне яратмый. Син ачуланма мине «сагынып кайтасың» диюемә. Аның ни гаебе бар. Мин дә бит сине сагынып көтеп торам. Күңелең мин сагынганны сизә.

Гөлфирә. Үләм, үләм!..

Мансур. Син нигә безнең авылда тумаган икән, дип әйткән идемме?

Гөлфирә. Әйткән идең.

Мансур. Безнең авылда туган булсаң, безнең авылда үскән булсаң, гел бергә булган булыр идек. Мин армиягә киткәндә, кулъяулык чигеп бирер идең…

Гөлфирә. Үләм!.. Хәзер кулъяулык чикмиләр авылда да.

Мансур. Син чигәр идең, Гөлфирә.

Әлмәндәр. Дөрес! Чигәр иде. Әгәр дә мин чынлап торып яратсам, комнан бау ишәр идем.

Әҗәл. Иштеңме соң?

Әлмәндәр. Нәрсә «иштеңме»?

Әҗәл. Яратканың булмадымыни?

Әлмәндәр. Аны әйтәсең икән. Комнан бау ишеп азапланырга әллә мин җүләрме. Кыйбла җиленә сәнәк белән кадаучы түгел мин. Бау ишмәдем, Искәндәрем тугач, Йөзембикәмә бишек ясап бирдем. Кулыма балта да тотып караганым юк иде, ясаган бишегем сандугач оясы булды.

Гөлфирә. Мансур… Син… Син нигә миңа… «яратам» дип әйтмисең?

Мансур. Син «яратмыйм» дип әйтерсең дә…

Гөлфирә. Ә мин алай дип әйткәнче уйлап карармын.

Мансур (Гөлфирәне кочагына алып). Яратам, Гөлфирә.

Әлмәндәр (куанычыннан нишләргә белми). Үбешегез инде, хәерсезләр. Аның ни ояты бар?!

Әҗәл. Әкрен, әкрен, Әлмәндәр. (Гөлфирә белән Мансур үбешкәнне күреп.) Эх, нигә мин дә кеше булып яралмаган икән!

Гөлфирә (Мансурдан читкәрәк китә). Чыннанмы, Мансур?

Мансур (бар көченә кычкырып). Яратам! Я-ра-та-а-а-ам!

Гөлфирә. Нишлисең, җүләр!

Мансур (җырга күчеп).

Уфа тараклары белән
Күңелле чәч таравы;
Үзәкләремне өзәдер
Бер елмаеп каравы.
Уфа тараклары таптым
Агыйдел буйларыннан;
Гомеремнең буйларына
Китмәссең уйларымнан.

Гөлфирә. Нишлисең, Мансур?! Кешеләр ишетә.

Мансур. Беркем дә юк, Гөлфирә, дөньяда без икәү генә.

Әлмәндәр (Гөлфирә белән Мансур ишетерлек итеп). Ә мин?! Мине кая куясыз. Мин бар, мин – шаһит!

Мансур белән Гөлфирә Әлмәндәр тавышын ишетеп сызалар. Әлмәндәр тураеп бакча уртасына баса.

Ә мин?! Мин бар дөньяда! Мин исән! Кит, Әҗәл. Китеп тор янымнан! Эх!.. (Мансур җырлаган көйгә җырлап, бакча буйлап йөренә.)

Уфа тараклары белән
Кем чәчләрен тараган;
Фани дөнья авыр, диләр,
Кем күтәреп караган.
Уфа таракларым җуйдым
Чәчләрем тараганда…

Бакчага Өммия чыга. Аптырап, Әлмәндәргә карап тора.

Әлмәндәр, җырын дәвам итеп, аның каршына бара.

И туган-үскән илләрем,
Чит җиргә караганда.

Өммия. Әллә инде акылың ук җиңеләйдеме, ходаем?! Өйдә югыең лабаса, Антунга китте, дигәннәрие. Кай арада кайтып җиттең? Булсаң да булырсың икән!

Әлмәндәр. Кушылып җырла миңа, килен.

Өммия. Әстәгъфирулла. (Тиз генә кереп китә.)

Әлмәндәр. Надан! (Алачык янына бара-бара сөйләнә.) Дөнья ямен аңламый. Япь-яшь башларыннан йоклап яталар. Эх, егерме генә елга яшь булсам! (Алачык идәненә утырып.) Утыз гына елга. Кырык… Илле… Алтмыш… Җитмеш…

Алмагач арасыннан көянтә-чиләк күтәргән Йөзембикә чыга. Ул төсе, буе, тавышы белән Гөлфирәгә охшаган. Киеме генә башка.

Әлмәндәр. Йөзембикә!

Йөзембикә (туктап кала, йөзен яулыгы белән каплый). Кем ул?

Әлмәндәр. Мин бу, Йөзембикә, Әлмәндәр.

Йөзембикә. Басма өстендә нишләп утырасың, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Айны саклыйм.

Йөзембикә. Айны? Аны урлыйлармыни? Ул бит еракта, аңа кемнең кулы җитсен?

Әлмәндәр. Җирдәге айны. Иңбашларына көянтә-чиләкләр аскан айны саклыйм, Йөзембикә.

Йөзембикә. Әллә минеме?

Әлмәндәр. Син аймыни?

Йөзембикә. И хәсиятсез. Кит, юл өстендә утырма.

Әлмәндәр. Китмәсәм нишләтерсең?

Йөзембикә. Суга төртеп төшерермен.

Әлмәндәр. Аннары тартып алырсың да бауга элеп киптерерсең.

Йөзембикә (көлеп). Тиледер син, иеме? Төнлә берүзең басма өстендә утырасың.

Әлмәндәр. Син дә берүзең чишмәгә килгәнсең ич. Төн дип тормагансың.

Йөзембикә. Көндезләрен вакытым юк.

Әлмәндәр. Минем дә вакытым юк.

Йөзембикә. Минем әти сине мактый. Ун кеше өчен эшли, ди. Печән чапканыңны карап торган.

Әлмәндәр. Алай булгач, эш пешә икән.

Йөзембикә. Нинди эш?

Әлмәндәр. Сиңа яучы җибәрсәм, әтиең ык-мык килеп тормас.

Йөзембикә. Минем әти яучыларны яратмый, кызларым үзләре теләгәннәргә барсыннар, ди.

Әлмәндәр. Алай булгач, бигрәк тә җайлы. Көзгә туй ясарбыз.

Йөзембикә. Мин сиңа барырга җыенмыйм да.

Әлмәндәр. Нигә?

Йөзембикә. Син әллә нинди. Сиңа ышанып булмый. Син авылдагы бөтен кызларга да күз кысасың.

Әлмәндәр. Аның хәйләсе бар, Йөзембикә. Бүтән кызларга мин күз кыскан булып бер күзем белән генә карыйм, сиңа ике күземне тутырып карыйм.

Йөзембикә. Миңа ник алай карыйсың?

Әлмәндәр. Бүтән кызлар сарык кебек. Үз күләгәләреннән үзләре өркеп, өерләре белән йөриләр, син берүзең, кәҗә кебек, берәүгә дә исең китми, туры басып, урамның уртасыннан йөрисең.

Йөзембикә. Әти шулай өйрәтә. Ходай ир балалар насыйп итмәгән, кызларым җебегән булмасын, ди. Беркемнән дә бер сүз әйттермәм, ди.

Әлмәндәр. Шуның өчен сиңа «ирдәүкә» дип әйтәләрме?

Йөзембикә. Әйтсеннәр. Исем дә китми.

Әлмәндәр. Кил, минем янга утыр, Йөзембикә.

Йөзембикә. Ник?

Әлмәндәр. Су анасының чәч тараганын карарбыз.

Йөзембикә. Кешеләр күрсә…

Әлмәндәр. Син курыкмыйсың ич.

Йөзембикә. Мин үзем генә булганда курыкмыйм.

Әлмәндәр. Берәрсе сүз әйтеп карасын, җиде бабасына «Иман шарты» укытырмын… Нигә көләсең?

Йөзембикә. Син усал түгел.

Әлмәндәр. Сиңа усаллар кирәкмени?

Йөзембикә. Кирәкми. Усаллар кирәкми. (Әлмәндәргә якын килмичә генә алачык идәненә утыра.)

Пауза.

Әлмәндәр. Ай нигә якты, беләсеңме, Йөзембикә?

Йөзембикә. Белмим, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Болытлар ышкылып йөреп шулай ялтыратып бетергәннәр аны.

Йөзембикә рәхәтләнеп көлә.

Йолдызлар нигә җемелди, беләсеңме?

Йөзембикә. Белмим.

Әлмәндәр. Басма өстендә Мәкәрҗә чиләге кебек матур кыз утыра, кем икән ул дип, күзләрен кысып-кысып карыйлар.

Йөзембикә. Тиле-миле!

Пауза.

Әлмәндәр, без олыгайгач та Ай шул урында торыр микән?

Әлмәндәр. Юк.

Йөзембикә. Кая китә?

Әлмәндәр. Мин аны алып төшеп, үзебезнең өй кыегына кадаклап куям.

Йөзембикә. Алай итмә, Әлмәндәр. Бүтәннәргә дә кирәк ич Ай.

Әлмәндәр. Ярый, алайса, тимәм, урынында торыр.

Йөзембикә. Без картаербыз микән, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Мескеннәр генә картая.

Йөзембикә. Без үләрбез микән, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Таптың сөйләшер сүз.

Йөзембикә. Ни сөйләшик соң?

Әлмәндәр. Мескеннәр генә үлә.

Йөзембикә. Ходай язганнан узып булмый.

Әлмәндәр. Белмим ни язгандыр, мин укый белмим.

Йөзембикә. Алай димә, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Нәрсә остабикә булып утырасың, чурту-матыр.

Йөзембикә. Ни дигән сүз ул «чурту-матыр»?

Әлмәндәр. Әти Антун урысыннан өйрәнеп кайткан. Ачу килгәндә әйтә торган сүз, ди.

Йөзембикә. Ачуланма инде, Әлмәндәр. Миңа ул сүзне әйтмә.

Әлмәндәр. Ачуны китермәсәң әйтмәм.

Әтәч кычкырган тавыш.

Йөзембикә (торып). Таң әтәчләре кычкыра.

Килгән ягына борылып китә башлый. Әлмәндәр, көлә-көлә, утырган урыннан тора.

Йөзембикә (борылып). Нигә көлеп каласың, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Су алырга оныттың.

Йөзембикә. И синең белән… Чык басмадан.

Әлмәндәр. Ә син минем яннан үтеп кит.

Йөзембикә. Басма тар, егылам.

Әлмәндәр. Мин тотып калырмын.

Йөзембикә. Әйем.

Әлмәндәр. Куркак.

Йөзембикә. Син үзең куркак. (Алачык идәненә баса.) Кулың белән кагылма, ярыймы?

Идән буйлап атлый, Әлмәндәр идән читендә басып тора. Йөзембикә үткәндә, бер аягына гына басып, Йөзембикәне уздырып җибәрә.

Әлмәндәр. Тизрәк тутыр чиләкләреңне, аягым арыды.

Йөзембикә тавышы. «Тилеләнмә, егыласың».

Шул сүзне генә көткәндәй, Әлмәндәр чайкалып китә. Бакчага Өммия белән Искәндәр чыгалар.

Өммия. Күр, үз күзләрең белән күр.

Әлмәндәр. Күрәм, Йөзембикә, күрәм.

Искәндәр (Әлмәндәр янына килеп). Әти…

Әлмәндәр (ике аягына басып, текәлеп, Искәндәргә карап тора). Улым, синме соң бу?

Искәндәр. Мин, әти, мин…

Әлмәндәр. Мин әле әниең белән сөйләшеп утырдым.

Өммия. И ходаем, шул гына җитмәгән иде.

Әлмәндәр. Килен, син дә мондамыни?

Өммия (куркыбрак). Монда, әткәй, монда.

Әлмәндәр. Ачуланма инде, килен.

Өммия. Ачуланмыйм, әткәй, ачуланмыйм.

Әлмәндәр. Авыр сүз әйтеп күңелеңне рәнҗеткәнем булмады бит, килен. Ачуланганда да яратып, үз итеп ачуландым.

Өммия. Шулай, әткәй, шулай…

Әлмәндәр. Әй телең, килен. Бигрәк тәмле. Сандугач кебек сайрыйсың. Шундый телне кырык ел миннән яшереп яшәдең.

Искәндәр. Әти, өйгә керик.

Әлмәндәр. Минем белән әрепләшү синең үзеңә дә дөнья рәхәте бит, килен. Синең юньсез ирең көн озынына өч сүз дә әйтми. Ә хатын-кыз сөйләшмичә тора алмый. Дөрес әйтәмме, килен?

Өммия. Хак, әткәй, хак сөйлисең. (Искәндәргә шыпырт кына.) Малайларга, кызларга хәбәр итәргә кирәк.

Әлмәндәр. Ни сөйләшәсез, килен?

Өммия. Сине мактыйбыз, әткәй.

Әлмәндәр. Шулай дөрес. Юкса, кара аны, матри, килен. Килегез, тезелешеп утырыйк әле. (Алачык идәненә утырып.) Улым, син – уң ягыма, килен, син суң ягыма утыр.

Өммия. Утырабыз, әткәй, утырмыйбызмы соң.

Утыралар. Өммия шикләнебрәк кырыйгарак утыра.

Әлмәндәр. Якынрак кил, килен. Менә шулай. Күрәсезме, балалар, таң ата. Озакламый кояш чыгар. (Искәндәргә.) Син нигә өстеңә кимәдең? Таң атканда салкын була. (Өстеннән казакиен салып, Искәндәр иңенә яба.)

Өммия. Авырткан җирең юктыр бит, әткәй?

Әлмәндәр. Йөрәгем урынында түгел. Кош булып очып йөри.

Өммия. Алай икә-ән. Болай кайда утырганыңны, нишләп йөргәннәреңне беләсеңме соң?

Әлмәндәр. Килен, бар әле, Хәмдебануны чакырып кер.

Өммия. Хәмдебануны?.. Йоклыйдыр ул, әткәй.

Әлмәндәр. Таң атканда йоклап яталармы?

Өммия. Анысы шулай да. Син дә ятып тор… Җиңеләеп китәрсең.

Әлмәндәр. Әйткәнне тыңла, килен.

Өммия. Искәндәр, нишлим?

Искәндәр. Бар, чакыр!

Өммия. И ходаем… (Бакча капкасына бара. Анда Гөлфирә белән Мансурны очрата.) Кайда йөрисең син бу вакытка чаклы? Дәү бабаң…

Гөлфирә. Нишләгән?..

Өммия. «Нишләгән, нишләгән»… Акылы җиңеләйгән. Бар, Хәмдебану әбиеңне чакыр!

Гөлфирә. Нигә?

Өммия. Белмисезмени, өйләнәм дип саташа бит. Үләм, ходаем, адәм көлкесенә калып бетәбез. Вакытында үлә белмәсәң, шулай инде ул. Бар инде, күңеле булсын.

Әлмәндәр. Килен, үзеңә кушкан йомышны бүтәннән эшләтмә.

Өммия. Үләм. Колагын кара син аның. И ходаем… (Китә.)

Гөлфирә (тиз генә бакчага керә, Әлмәндәр янына килә). Дәү бабай…

Әлмәндәр. Сөйгән егетең нигә кермәде?

Гөлфирә. Дәү бабай…

Әлмәндәр. Бар, алып кер.

Гөлфирә. Анда беркем дә юк, дәү бабай.

Әлмәндәр. Алып кер.

Гөлфирә, бакча капкасына барып, Мансурны чакырып кертә. Мансур кыюсыз гына Әлмәндәр янына килә.

Әлмәндәр. Ник алай, әйбер урлаганда тотылган сыман киләсең?

Мансур. Исәнмесез, Әлмәндәр бабай! Исәнме, Искәндәр бабай!

Әлмәндәр. Исән булмый нишлик. Ничек дидең әле, дөньяда без икәү генә, дидеңме? Шәп әйттең, муладис! Кара аны, арагызга өченче кешене кертмә, колагың борып өзәрмен. Менә, Искәндәр улым, оныгыңның кияве шушы егет була. Белә идеңме?

Искәндәр. Әти…

Әлмәндәр. Әй, сиңа сүз әйткән мин җүләр. (Гөлфирәгә.) Дәү әниеңә охшагансың икән син, кызым, бәхетле булырсың. Кил, утыр яныма. Син, кияү… Мансурмы әле исемең?

Мансур. Мансур.

Әлмәндәр. Илсур атлы энең дә бармы әле синең?

Мансур. Бар.

Әлмәндәр. Кайда ул?

Мансур. Йоклыйдыр.

Әлмәндәр. Алып кил.

Мансур. Мондамы?

Әлмәндәр. Алып кил, дигәч, монда була инде.

Гөлфирә. Дәү бабай…

Әлмәндәр. Йокысыннан уяна алмаса, күтәреп алып кил. Бар инде, бар. Егет кеше ике әйткәнне көттерми.

Мансур чыгып китә.

Искәндәр. Әти, өйгә керик.

Әлмәндәр. Бакчага кунаклар чакырдым, өйгә кереп качыйммы? Дөрес бит, кызым?

Гөлфирә. Дәү бабай, син кыланасыңмы?

Әлмәндәр. Ни дидең?

Гөлфирә. Син кыланасың гына бит, әйеме?

Әлмәндәр. Дәү бабаң гумере буе кыланчык булды, кызым.

Бакча капкасы янында – Хәмдебану белән Өммия.

Өммия. Нишләтәсең инде, Хәмдебану. Элек тә тулы түгел ие, хәзер булганы да чыгып беткән. Оят инде, оят.

Хәмдебану. Хәерле булсын.

Әлмәндәр. Килгәч нигә керми торасың, Хәмдебану?!

Хәмдебану. Керәм, Әлмәндәр абзый, керәм.

Өммия белән алачык янына киләләр.

Әлмәндәр. Йоклый идеңме, Хәмдебану?

Хәмдебану. Юк, Әлмәндәр абзый, уянган идем.

Әлмәндәр. Бер ялгызың күзгә йокы кермидер шул. Менә мин дә йоклый алмыйм.

Хәмдебану. Йокларсың, Алла боерса.

Әлмәндәр. Йокларбыз, диген, Хәмдебану.

Хәмдебану. Әй Алла…

Өммия. Сөйләмә дә инде.

Әлмәндәр. Кияүгә чыкмыйм дисең инде, алайса, Хәмдебану?

Хәмдебану. Чыгарбыз, Әлмәндәр абзый, чыгарбыз.

Әлмәндәр. Кемгә?

Хәмдебану. Кемгә дип… Әй Алла… Исән-сау терел дә, чыгарбыз.

Әлмәндәр. Мин авырумыни?

Хәмдебану. Юк, Әлмәндәр абзый, Алла сакласын.

Әлмәндәр (кинәт көлә башлый. Көлеп туктагач). Әй килен, килен. Каенатаңны ничек чирләтергә белми аптырыйсың ла инде. Авырмыйм мин, Хәмдебану, тап-таза мин.

Хәмдебану. Шулай булмый соң… Шулай, Әлмәндәр абзый.

Әлмәндәр. Кил әле, утыр әле яныма. Кит, улым, читкәрәк, кыз белән егет сөйләшкәнне тыңлап утыру – гөнаһ. Утыр, Хәмдебану, курыкма, тимим.

Хәмдебану. Утырам, Әлмәндәр абзый, нидән куркыйм. (Утыра.)

Әлмәндәр. Әгәренки кулым белән ялгыш кагылсам, колак төбемә утыртырсың, ярыймы. Теге вакытта түбән очның бозау Закирга суккан шикелле итәрсең. Хәтереңдәме?.. Егерме биш яшендә ирсез калып берәүне дә якын җибәрмәдең шул. Һаман бер ялгызың. Үзсүзле хатын булдың, Хәмдебану. Димләп карадым, гумереңне заяга үткәрмә, интекмә дип, бүтәннәргә димләп карадым, ачуланган чакларым булды. Сүземне тыңламадың. Үземә кияүгә чык дип бәйләндем – ачуландың. Рәхмәт, рәхмәт, Хәмдебану, сынатмадың. Ирең мәрхүмне рәнҗетмәдең. Әгәренки мин хөкүмәт башында торсам, синең кебекләргә мидал бирер ием. Ишетәсеңме, Гөлфирә кызым?

Өй ягыннан бакчага Евстигней чыга.

Евстигней. Альмандар, ай, Альмандар!..