Двое на вуліцы

Прыходзілі да яго з працы, супакойвалі, суцяшалі, спачувалі. Але ён не любіў зараз спачуванняў і не даваўся на такія гаворкі. Думаў, калі ўжо баліць, дык няхай баліць толькі яму аднаму.

Заходзіў у кінатэатры, але і там прахопліваўся раптам недзе ў канцы фільма, і тады заўважаў, што ён нічога не глядзіць і нічога не ўспрымае, а думае зноў жа толькі пра сваё.

Часам ён затрымліваўся з тымі, хто не спяшаўся дадому, хто меў намер, як кажа Лясун, «уздаць на гарачае каменне». Яны скідваліся – у каго што было ў кішэнях, ішлі ў краму, бралі гарэлку і ехалі да яго дадому, уцякаючы ад сваіх жонак – у яго ж жонкі няма, ніхто не выганіць з хаты, не насварыцца, не будзе раздражнёна сноўдаць каля стала. Але гэта, як пасля стала зразумела, усё роўна не ратавала ад адзіноты. Хлопцы п’янелі хутка – закускі ж асаблівай не было: дзе там тая закуска ў халасцяка – і адразу ж пачыналі спачуваць яго гору.

– Слухай, а давай мы зараз падымемся наверх і паб’ём усе вокны ў лейтэнанта, – прапаноўвалі адны.

– Ага, паб’ём вокны, а тваю жонку звяжам і дадому табе прынясём, – дадавалі іншыя.

Алег паблажліва ўсміхаўся – ат, ведама, п’яныя. Ды яны і самі, ён разумеў, гаварылі гэта не сур’ёзна, а толькі, каб зрабіць яму прыемнае, а вось калі б ён папрасіў іх напраўду пайсці і пабіць тыя вокны, яны, хутчэй за ўсё, знайшлі б прычыну, каб адмовіцца.

Госці, хоць і п’яныя, але ўсё ж, калі цямнела, нервова паглядалі на гадзіннікі, хапаліся за галовы:

– Ужо дзевяць гадзін? Ай-яй-яй! Мая ж мяне і ў хату не пусціць.

– А мая ўжо даўно, відаць, ля дзвярэй з качалкаю стаіць.

Яны па адным, па два знікалі з хаты, і Алег урэшце зноў заставаўся адзін у пустой і гулкай кватэры, за сталом, на якім яшчэ дыміліся ў попельніцах недакураныя цыгарэты.

Цяпер Алег нечакана для сябе адкрыў, што ўсе людзі заўсёды кудысьці спяшаюцца. Раней, калі спяшаўся і сам, ён гэтага не заўважаў. Цяпер жа бачыў, што кожны жыве сам па сабе і што шчаслівым ён, непрытульны, адзінокі, замінае – усе спяшаюцца з ім хутчэй развітацца, каб застацца сам-насам са сваім шчасцем.

Успомніў, як Радзік запрасіў яго дадому ў госці, і як ён адагрэўся ў іхняй сям’і, і як яму было хораша ад іхняй наіўнай, амаль дзіцячай яшчэ, гасціннасці. Яны акружылі шчыраю ласкаю і ўвагаю, яму было ўтульна ў іх, і, відаць, таму ён не заўважыў своечасова, што стаміў гаспадароў. А калі ўбачыў, што маладажонам ужо хочацца застацца ўдваіх – яны ласкава пераглядаліся між сабою, не хаваючыся, лашчыліся адно да аднаго, – спахмурнеў і адразу ж пачаў збірацца дадому. Маладажоны яшчэ для прыліку запрашалі яго пасядзець з імі, але ён бачыў, што казалі яны гэта толькі для адводу вачэй. Пасля таго як паспешна зачыніліся, ляснулі за ім дзверы і як там, у хаце – таксама паспешна – павярнулі ключ у замку, ён зразумеў, што ў чужой сям’і, як бы там шчыра цябе ні прымалі, шчаслівым усё роўна не будзеш.

Нават у сям’і пляменніцы – той, якая яшчэ дзіцем ехала з ім тады, калі ён пазнаёміўся з Тоняю, і якая, ён і не заўважыў калі, вырасла, стала дарослаю (гэтак жа, як і пляменнік – раней Алег прыязджаў да сястры, браў электрабрытву, што заўсёды ляжала на адным месцы, а тады неяк прыехаў, цап – а брытвы няма. «Дзе яна?» – «Коля ўзяў». Во яно што! Аказваецца, і Коля ўжо вырас: голіцца!) – дык вось, гасцюючы неяк у гэтай пляменніцы, ён падумаў пра тое ж. Яны прымалі Алега нават лепей, чым Радзік з жонкаю – Валя ўвесь час клікала яго і скардзілася на мужа: «Дзядзька, а ён б’ецца». – «Чаго ж ён б’ецца?» – «Кажа, што я дрэнную бульбу для вас абіраю, а я ж самую лепшую бяру». Алег, усміхаючыся, мірыў іх, а праз якую хвіліну пляменніца клікала яго зноў: «Дзядзька, а ён зноў б’ецца». Ён падыходзіў, Валін муж апраўдваўся: «А чаго яна не тыя відэльцы кладзе?», і Жавейку было дужа прыемна ад такой увагі.

Але і тут, калі яны перагаварылі ўсё, паўспаміналі многае, паелі ўсе смачныя стравы, прыгатаваныя пляменніцай, і ўжо сядзелі і маўчалі, Жавейка раптам адчуў, што лішні і ў гэтай сям’і, што гаспадары адно цярпліва чакаюць, калі ён пойдзе.

Асабліва Алег не любіў зараз выхадных дзён. Яны так здоўжваліся, што ён паспяваў перарабіць столькі работы, а дзень усё не канчаўся: кожны выхадны цяпер рос, нібы сухая, нічым не здобраная ў роце каша – ты яе жуеш, глытаеш, а яе ўсё большае.

Часам у суботу ці ў нядзелю прыходзіў Лёша Лясун:

– Ну што, уздадзім на гарачае каменне? Каб аж зашыпела.

Яны спускаліся ў магазін, бралі паўлітэрку, сядзелі за сталом, «уздавалі», і яму рабілася нібыта і хораша – усё ж ён быў хоць пры нейкім, але пры занятку. К вечару прыходзіла ціхая, сціплая Лесунова жонка – яна ўжо ведала, дзе шукаць мужа, – садзілася з імі за стол, выпівала сваю кроплю гарэлкі, сядзела і ўважліва слухала. Захмялелы Лясун крыўляўся пры ёй, задаваўся, пакепліваў з яе. Жанчына, не зважаючы на гэта, спрабавала спяваць не вельмі выразным голасам сваю любімую песню «Стаю я на паўстаначку», з асаблівым пачуццём выдыхаючы словы «дзе мае вясеннія гады». Лясун тады смяяўся:

– Во-во, і я ёй кажу: «Вось ты сядзіш тут, у хаце, „а міма пра-ля-таюць паязды“». А яна чагосьці злуецца.

Алегу гэта крыўлянне не падабалася, бо ён разумеў, што Лясун проста здзекуецца, нібы помсціць жонцы за тое, што яна старэйшая за яго гадамі.

– Ну і язва ж ты, Лёша, – кідаў ён тады Лесуну, а сам абавязкова казаў што-кольвек прыемнае жанчыне.

Ён разумеў, што маладосць – усяго толькі часовая перавага, і хацеў растлумачыць гэта Лесуну, але ўспамінаў, што ў іхняй сям’і гэтая перавага з гадамі будзе толькі расці – жанчыны ж старацца хутчэй.

Лесуніха прыбірала на кухні, мыла посуд, паспявала нават, пакуль яны дапівалі гарэлку, падмесці ў кватэры. I калі Лесуны збіраліся дадому, Алегу рабілася яшчэ болей тужліва: жанчына, якая пабыла ў яго халасцяцкай кватэры, зноў, сама сабою напамінала яму, што людзі, як і ўсё жывое на зямлі, створаны для таго, каб жыць парамі.

Ён зараз быў без пары. Ён зараз быў адзін. І ў яго кватэры цяпер жанчыны, апрача Лесуновай жонкі, можна лічыць, не бывалі. Праўда, неяк раней, у нядзелю ўвечары, прыйшла да яго суседка – яны жылі на адной пляцоўцы, ён так і зваў яе: «суседка злева» – маладая, ёмкая жанчына, якая была, відаць, гадоў на дзесяць маладзейшая за свайго мужа-п’яніцу, пра якога кабеты, што ўвесь час сядзяць на верандзе, казалі: «Ай, і праўда, які гэта Лене муж? Ён жа п’яны гадзін у шэсць вечара як пачне падымацца на свой чацвёрты паверх, дык гадзінам к дванаццаці толькі да сваіх дзвярэй дапаўзе». Яшчэ і пры Тоні Алег часта сустракаўся з гэтай прывабнаю жанчынаю то на пляцоўцы, то на верандзе, то на вуліцы (яна штодзень прагульвала вялікага, прыгожага ў сваёй сабачай прыгажосці бульдога), яны па-суседску ветліва віталіся, усміхаліся і нават какетнічалі…

Лена, цесна захінуўшыся ў лёгенькі летні халацік, які яна прытрымлівала абедзвюма рукамі і які, нібы шарсцяная сукеначка, хораша прыліпаў да цела, падкрэсліваючы яе фігуру – шырокія клубы, тонкую талію і тугія грудзі, – прыйшла папрасіць у яго праса: яе, маўляў, перагарэў, а ёй трэба спешна папрасаваць бялізну. Калі жанчына абедзвюма рукамі зачыняла дзверы, халацік сам сабою шырока расхінуўся, і Алег аж аслупянеў ад нечаканасці: пад халацікам яна была амаль голая – толькі беленькія-беленькія трусікі шчыра кідаліся ў вочы. Алегу спачатку падалося, што на Леніных грудзях такі ж чысты, як трусікі, станік, але, прыгледзеўшыся, ён зразумеў, што грудзі яе голыя. Проста іх белізну – яны ж былі ўвесь час пад купальнікам – адцяняе прыгожы, густы летні загар, які і зараз, восенню, усё яшчэ быў шакаладны.

Ён нехаця, злуючыся на сябе за тое, што яму не хочацца гэта рабіць, ледзь адарваў вочы ад зваблівага жаночага цела – бачыў, што і Лена адчувае яго позірк, але не спяшаецца захінацца, – рэзка павярнуўся і пайшоў у другі пакой. Чуў, як мякка і паслухмяна спяшаецца за ім і Лена.

Ён доўга грымеў у бакавушцы, пакуль нарэшце знайшоў прас, завалены розным хломаздам, абцёр з яго пыл і, павярнуўшыся, аддаў Лене. Калі яна брала прас – зноў абедзвюма рукамі, – халацік, як і першы раз, расхінуўся, і Алегавы вочы зноў наткнуліся на голыя, тугія, яшчэ амаль дзявочыя грудзі і белыя, як нечапаны снег, трусікі. Зараз ён паспешлівей, больш рашуча адвярнуўся, але і адвярнуўшыся нібыта ўсё роўна бачыў яе расхінуты халацік і, не гледзячы нават, адчуваў, як, не спяшаючыся, захінаецца ім Лена.

Ён зараз злаваўся на жанчын. Ён, уражаны і абражаны здрадаю жонкі, быў у такім стане, калі чалавеку не да распусты і не да юру.

Відаць, гэта зразумела і Лена, бо неўзабаве прынесла назад прас, але на гэты раз яна ўжо была апранута, як на вуліцу: паліто, шапачка, боцікі-панчохі. Прынесла, аддала і, нібы спяшалася куды, пайшла назад – яе абцасікі паспешліва зацокалі па прыступках, – а Алегу адразу паспакайнела, бо ён ужо, нягледзячы на свой настрой, не ведаў, ці стрымаецца, калі яна ў тым жа халаціку, які так зручна расхінаецца, зойдзе ў хату зноў…

I ўсё ж пакуль што яму было не да жанчын. Ён, і да гэтага крыху маўклівы, зараз яшчэ больш зацяўся, хадзіў задуменны, слухаў усіх і маўчаў. Спрабаваў разабрацца ў сабе, у тым, што здарылася, але чым далей разбіраўся, тым больш бачыў, што нічога не зможа зразумець.

«Жыві як хочацца»… Гэтага жончынага афарызму, які яна так лёгка паставіла ў канцы сваёй запіскі, ён не разумеў – злаваўся на яго і нават ненавідзеў. Але той, як прытопленая ў вадзе крыга, зноў і зноў усплываў у яго думкі і балюча цёрся аб іх сваімі абламанымі – вострымі і шурпатымі – краямі.

За форткаю, па мокрым шкле, нібы прыклееная да шыбы, паўзла – дзе там паўзла: плыла! – божая кароўка, якая ўсё яшчэ, нягледзячы на халады, жыла ў яго. Ён дастаў яе – усё, што было ў хаце жывое, Алег зараз шанаваў і бярог – і пасадзіў на сухое: яна адразу ж, пакідаючы за сабою мокры след, папаўзла чамусьці ў другі бок.

Дык што ж гэта ўсё-такі значыць – жыць як хочацца? Што значыць? Можа, жыць як хочацца – гэта завесці сабе кампанію (не, аддаць сябе ў кампанію п’яных сяброў, так будзе больш правільна) і дзе-небудзь у чадным, задымленым пакоі, дзе не відно і субяседніка, над недапітымі чаркамі, над закуссю, якая толькі пры гарэлцы пахне гэтак даўка і непрыемна, спрачацца да хрыпаты аб сусветных праблемах, грэбліва не заўважаючы ўсяго, што пад нагамі, п’яна высвятляць, надоўга ці ненадоўга хопіць нам зямлі і сонца? А можа, для таго, каб жыць як хочацца, трэба завесці статак жанчын і па чарзе хадзіць да іх у госці, гаворачы кожнай няшчырыя і часцей за ўсё банальныя словы – маўляў, якая ты прыгожая, якая харошая, адзіная мая, – і ўсё гэта толькі дзеля таго, каб пераспаць з ёю і, перахітрыўшы цудоўныя законы працягу чалавечага роду, проста спатоліць сваю ахвоту?

А можа, якраз раней ён жыў так, як хочацца – тады, пры жонцы, пры Вовачку, пры харошай сям’і і харошай рабоце? Можа, якраз у гэтым шчасце? Ён жа недзе чытаў, што для радасці чалавеку трэба ўсяго толькі дзве рэчы: харошая сям’я і харошая праца. Чалавек пачуваецца шчаслівым, калі раніцою з радасцю бяжыць на працу, а ўвечары – таксама з радасцю – вяртаецца дадому. I нават ужо дастаткова аднаго – харошай працы ці харошай сям’і, – каб чалавеку было цёпла ў гэтым, не заўсёды ласкавым, свеце.

Яшчэ нядаўна ў Жавейкі было і тое, і другое – і харошая праца, і любімая сям’я, – а таму яму было цёпла ўдвайне.

Значыць, вось гэтае «жыць як хочацца» – ці не мяняецца яно ад таго, хто на яго і як глядзіць?

Успомніў, што маці доўгі час кпіла з бацькавай разважлівасці. Як толькі пачалася вайна, ён, калгасны рахункавод, пайшоў на фронт. Маці, не бачачы ад слёз дарогі, праводзіла яго і ўсё пыталася: «Петрачок, дык а што ж мне, скажы, з дзецьмі тут рабіць?» «А ён, бач ты яго, – злавалася маці і зараз, – парадзіў, разважыў – кажа тады мне: „А што я табе, Малання, скажу? Глядзі, што людзі будуць рабіць, тое і ты рабі“. Нічога сабе, разумна разважыў. А тут адны ў партызаны пайшлі, другія, прайдзісветы, вінтоўкі пабралі ды ў паліцыю падаліся, трэція – пагробні ды клуні пачалі чысціць. І ўсё ж людзі».

Алег разумеў, што маці гаворыць так, каб толькі дадзець бацьку: самой жа ёй не трэба было нічога выбіраць – яна адразу ж стала партызанскаю сувязною. Разумеў, што і гэты ўспамін нагадаўся яму недарэчы, але не так сабе: ён пацвярджаў, што на адну і тую ж рэч можна глядзець па-рознаму.

Як вось і на гэтае «жыві як хочацца». Адзін пачуваецца шчаслівым, калі паплёўвае сабе ў столь і нічога не робіць, а другі шчаслівее толькі ў працы. Адзін прагне, дамагаецца волі, а другому гэтая воля, нібы горб, толькі замінае жыць.

У яго зараз была воля, але ён не ведаў, што з ёю рабіць.

А тады, калі мінуўся шчаслівы чад першага мядовага месяца, у якім нічога і нікога, апроч сваёй каханай, не бачыш, Алег нечакана для самога сябе засумаваў раптам па халасцяцкай волі і нават не на жарт спалохаўся, зразумеўшы, што страціў яе назусім. Тая бесклапотнасць, над якой раней не задумваўся, – што хачу, тое і раблю, куды хачу, туды і іду, – зараз ужо абцяжарылася рознымі нязвыклымі абмежаваннямі, бо перад кожным ягоным жаданнем, як прывід, узнікала жонка: а як яна на ўсё гэта паглядзіць?

Аднаго разу ён з сябрамі дамовіўся пасля працы схадзіць у шынок і выпіць па куфлю піва. Але як толькі яны выйшлі з прахадной, Алег убачыў жонку: Тоня стаяла ля бярозкі і чакала яго. Яму гэта дужа не спадабалася, ён зазлаваў, але ўсё ж далікатна змоўчаў. Яна тады якраз хадзіла Вовачкам, таму Алег не стаў з ёю сварыцца, а паслухмяна падышоў да яе і ўзяў за руку:

– Чаго ты тут?

– А мне, Алежка, сумна стала адной, дык я і прыйшла цябе сустрэць.

Ён крыкнуў сябрам, што не пойдзе з імі, а сам стаяў і ўсё глядзеў ім услед, сачыў, як яны, весела смеючыся, размахваючы рукамі – відаць, нешта цікавае расказвалі адзін аднаму, пайшлі ў шынок без яго. Алегу тады вельмі ж хацелася выправіць Тоню адну дадому, дагнаць сяброў, быць з імі, між іх – ён нават адчуваў на губах пену і пах таго піва, якое яны пайшлі піць.

Але такое было толькі напачатку. Потым ён паспакайнеў, супакоіўся і нечакана адкрыў у сабе дужа шчырага дамаседа – якраз такога, над якімі раней пацяшаўся і сам.

Яму было хораша дома, ён адусюль, як зараз Радзік, ірваўся дамоў, у камандзіроўках сумаваў па сям’і, вярнуўшыся, прыбіраў у хаце, адбіраў у Тоні венік, калі тая мяла падлогу, мыў посуд, быў далікатны і ласкавы з жонкаю. Тады яму здавалася, што ўсё так і павінна быць, тады ён асабліва не звярнуў увагі на споведзь Майкі Цененькай, экзальтаванай жанчыны з мантажнага цэха, якая, на думку многіх, без прычыны развялася са сваім мужам, кандыдатам навук, прыстойным і вядомым у вучоным свеце чалавекам, а сэнс той размовы дайшоў да яго толькі зараз.

Майка тады нечакана для Алега – да гэтага яна толькі кпіла з яго – напрасілася, каб ён правёў яе дахаты, узяла Жавейку пад руку, прыціснулася – прыгожая, у вялікіх зялёных акулярах – да яго пляча (Алег баяўся толькі, каб, крый Бог, не ўбачыла іх у такой далікатнай блізкасці жонка), ішла і даверліва расказвала:

– Ты разумееш, ён настолькі быў правільны, настолькі прыстойны – аж да непрыстойнасці. Прыйдзеш з работы, а ён ужо сядзіць дома – чысценькі, акуратненькі, прычасаны, зашпілены на ўсе гузічкі, пантофлікі на нагах – з нейкімі буклямі, – ветлівы, культурны; сядзіць і газетку чытае. І ўвесь час так, з дня ў дзень так – «прабачце», «калі ласка», «дазвольце». Пасварыцца і то як след не ўмее. Я прыйду, пагляджу на ўсё гэта – і не магу: цяжка, невыносна, няма нават чым дыхаць! Ну спазніся ты, д’ябал, хоць на мінутку, ну затрымайся дзе, ну закуры – хай хоць у хаце мужчынам запахне, – ну напіся ўрэшце, прыйдзі п’яны, каб я з цябе чаравікі зняла, у ложак цябе сама паклала, ну вылайся ты хоць раз – салёна, па-мужчынску, ну пабі якую вазу. Аж не, прыйдзеш з працы, а ён ужо сядзіць на крэселку – чысценькі, акуратненькі, у пантофліках, – яна крыху задумалася, потым дадала: – Я разумею, Алег, ты недзе думаеш пра мяне – вар’ятка. Разумею, што калі б ён і напраўду быў такі – і піў, і курыў, і лаяўся, – я злавалася б, плакала і пакутавала. Але ж і гэтак таксама душна. Разумееш – душна. Ды пакажы ж ты, д’ябал, хоць раз, што ты сапраўдны мужчына…

Майка і праўда была крыху дзівачка. Яна ўсё шукала нейкі ідэал, казала, што ёй падабаюцца высокія, стройныя, кучаравыя, прыгожыя. Але знайсці такога сярод сваіх знаёмых пакуль што ёй не ўдавалася: адзін быў высокі, але сутулы, другі – стройны, але не кучаравы, трэці – кучаравы, але непрыгожы.

А Кірык, горкі п’яніца, з якім пазнаёміў яго Лясун і пра якога Алег і зараз нічога не ведаў – ні дзе працуе, ні хто ён такі (Лёша, знаёмячы, толькі кінуў: «Ведаеш, пра яго нават родная маці гаворыць: „А мой жа ты сыночак, а памёр бы ты маленькі, дык я б перамучылася, пераплакалася тады, ды і жыла б цяпер спакойна“», – на гэта Кірык адно няпэўна ўсміхнуўся, а Лясун, выстаўляючы на стол паўлітэрку, зарагатаў: «Ну што, уздадзім на гарачае каменне?»), дык вось, гэты самы Кірык, калі размова зайшла пра яго, Алегаву, бяду, пранікліва гледзячы ў душу сваімі выцвілымі, нібы палінялымі ад сонца вачыма, спытаўся:

– Чакай, а ты хоць раз жонку сваю біў?

– Не, канечне.

– Не біў? – здзівіўся Кірык, асуджальна паківаў галавою, пацепаў худымі плячамі, на якіх пінжак вісеў як на коліку, і перапытаўся: – Не біў? Дык а за што ж яна цябе тады любіць будзе? Біць трэба. Абавязкова!

Алег зазлаваў на Кірыка, пачаў крычаць, даказваць, што ўсё гэта не так, але сам міжволі разумеў, што ў яго словах штосьці ёсць, што гэты п’яніца выпадкова – дзе там выпадкова: Кірык у гэтым перакананы, гэта яго праграма – агаліў сэнс нейкіх дужа дзіўных у сямейным жыцці рэчаў, пра існаванне якіх ён нічога не ведаў і ў якіх, адчуваў, яму яшчэ варта пакапацца, разабрацца.

І праўда, ён ніколі не набіў жонку і нават як след не насварыўся, не накрычаў на яе.

Да Алега зараз даходзілі чуткі, нібыта Тоня гаворыць пра яго кепска – маўляў, ён такі-сякі, цюхцяй, тыран, – але ён у гэта не верыў: відаць, заўсёды, калі з кім-небудзь здараецца вось такая, як з ім, бяда, ля яе шчодра буяюць розныя прыдумкі, плёткі, шэпты, якія, нібы пустазелле, ушчэнт глушаць пад сабою ісціну. Хаця, падумаўшы, Алег згаджаўся, што Тоня і напраўду магла гаварыць такое: яна ж кінула мужа, пайшла ад яго да другога, і ёй зараз трэба было неяк апраўдаць гэты свой выкрут. А хіба не самае лепшае апраўданне – даказаць, што вінаваты якраз нехта іншы, а не ты?

У злосці думаў, што Тоня і сама не анёл. Алег малавата бачыў ад жонкі ласкі. У яе чамусьці ніколі не з’яўлялася жадання проста так абняць яго, проста так пагладзіць па галаве – а як ён любіў, калі яго гладзілі па валасах!

Аднойчы са свайго балкона Жавейка ўбачыў, як з суседняга пад’езда выйшлі трое мужчын у белых сарочках, як услед за імі выбегла жанчына з пінжаком у руках, гукнула аднаго з іх, накінула яму на плечы – ужо было па-восеньску халаднавата – пінжак, а сама хуценька, усяго на нейкую секунду, ласкава прыгарнулася да яго і паспела за гэты час і пагладзіць каханага па валасах, і пацалаваць яго – як ён тады зайздросціў добрай мужчынскай зайздрасцю таму звычайнаму чалавеку!

Цюхцяй, размазня, тыран… Ну, што крыху размазня, гэта, мусіць, правільна, яму і раней казалі: «Чаму ты нейкі маўклівы? З табою ж сумна».

Памятае, калі быў неяк – яшчэ да арміі – дома на канікулах, яму, студэнту, спадабалася школьніца з Ленінграда, якая гасцявала ў іхняй вёсцы. Ён правёў яе пару разоў з вечарынкі, а потым убачыў, што дзяўчынка ад яго ўцякае да Пеці Мамціка – аднавокага, зусім непісьменнага пастуха – і з ім да самае раніцы сядзіць на лавачцы; калі пачынае світаць, яна лезе на сена, а Мамцік, так і не задрамаўшы, нават не звёўшы за ноч вачэй, выганяе ў поле кароў. Гэта Жавейку дзівіла, нават абражала – ён жа як-ніяк студэнт, вучоны чалавек, а яна памяняла яго на нейкага пастуха, які і распісацца толкам не ўмее. Алег злаваўся і не разумеў, што дзяўчыне было ўсё роўна, хто вучаны, а хто нявучаны: проста з пастухом, які ўмеў хораша расказваць розныя гісторыі, ёй было цікавей, чымся з ім.

Значыць, ён цюхцяй, сумны. Хай сабе. Але вось тыран! Алег развёў рукамі – які з яго тыран? Хаця – і Алег усміхнуўся, падумаўшы пра гэта, – можна і яго, калі захочаш, абвінаваціць у такім граху.

Успомнілася, як ён лячыў Тоню, калі тая раптам прастуджвалася. Ставіў ёй гарчычнікі, паіў гарачым чаем з малінавым варэннем ці з ліповым цветам, добра ўкрываў, падтыкаў з усіх бакоў коўдру, каб нідзе не дзьмула, і сядзеў ля яе, як ля малога дзіця. Тоні было горача, і яна шчыра прасілася:

– Алежка, ну дазволь мне хоць адну нагу высунуць. Мне ж млосна. Мне здаецца, я высуну нагу і адразу паздаравею.

– Ты што, – злаваўся ён, – ляжы, пацей. Не высоўвай нічога, бо яшчэ горш прастудзішся.

– Алежка, родненькі, ну дазволь, – стагнала яна. Але ён не дазваляў.

– Алежка, родненькі, ну які ж ты тыран. Ты мой мучыцель, Алежка.

Тыранам яна звала яго і тады, калі ён угаворваў яе, нават прымушаў есці, калі сілком паіў рознымі вітаміннымі сокамі і адварамі – з шыпоўніка, смароды ці з журавін. Хіба ён мог нават падумаць, што вось пра тое, блазнотнае, можна будзе гаварыць потым як пра нейкую яго віну?

А Кірыкавы словы і зараз не давалі яму спакою – варушыліся, як мурашкі. Ён пакуль яшчэ не ведаў, ці сапраўды трэба біць кожную жонку, але ведаў пэўна, што да жанчыны трэба адносіцца не так, як ён, – стражэй і ласкавей: жанчына ўсё ж любіць, калі яе трымаюць у руках.

Алег адчуваў, што зараз ён адкрыў для сябе нешта дужа важнае, зразумеў нешта патаемнае ў жанчыне – тое, што яна заўсёды стараецца схаваць, – але ад гэтага яму было яшчэ болей сумна.

* * *

У «палонцы» – так яны між сабою жартам называлі маленькае, светлае кафэ, з вялізнымі, на ўсю сцяну, вокнамі – было ўжо шумна і весела. Нават адсюль, з вуліцы, праз незавешаныя шыбы – задымленыя цюлевыя фіранкі, мусіць, знялі, каб памыць, – было добра відаць, што там робіцца.

За сталом, у цэнтры, ужо сядзеў Лёша Лясун і, узняўшы ўгору рукі, натхнёна трос у паветры сціснутымі кулакамі. Ля яго ціха і абыякава куняў Кірык – нібы драмаў. Нават Радзік быў тут – ён уважліва слухаў Лесуна, а сам, прыткнуўшыся да стала неяк бачком – быццам прысеў толькі на хвілінку, – усё торгаўся, круціўся як на іголках: было відаць, што пры першай жа зручнай магчымасці ён падхопіцца з крэсла і пабяжыць да сваёй маладой жонкі.

Каля стала рассаджваліся і іншыя субяседнікі, а на стале стаялі ўжо адкаркаваныя пляшкі.

Алег, пакуль яго не заўважылі з кафэ і не пачалі махаць яму рукамі, паказваючы на вольнае крэсла між імі, хуценька адвярнуўся – паколькі ён бачыць іх, то і яны ж могуць убачыць яго, – паспешна, нават прыгнуўшыся, прабег паўз вокны: заходзіць у «палонку», дзе «плавалі» ўжо сябры, яму не хацелася.

Жавейку надакучыла гарэлка і асабліва п’яныя размовы ў застоллях, калі ўсім здаецца, што яны вельмі разумныя, што яны гавораць нешта дужа важнае і тут, пры чарцы, робяць геніяльныя адкрыцці ў навуцы і тэхніцы, а назаўтра як ні натужваешся, каб успомніць, пра што ўчора гаварылі і што адкрывалі, апроч нейкіх банальных ісцін, нічога не прыходзіць на памяць.

Пасля ўчарашняй п’янкі балела галава, сушыла ў роце, да гэтай пары ён нічога не еў і есці пакуль што не хацелася. Ісці дахаты таксама не было ніякага жадання, але ён прымушаў сябе перастаўляць ногі – спадзяваўся там крыху адпачыць, выспацца.

Амаль ля самага дома яму раптам бухнулася ззаду штосьці ў ногі і, колькі сілы, абхапіла калені – як спутала ўсё роўна. I не паспеў ён нават зазлаваць, як пачуў радасны голас Вовачкі:

– Тата! Татачка!

Алег імгненна крутануўся назад, падхапіў на рукі сына, расчулена, моцна прыціснуў да сябе – нібыта баяўся, што малога вось зараз адбяруць у яго, – і міжволі адчуў, як мокра зрабілася вачам.

– Адкуль ты, Вовачка? – пракаўтнуўшы даўкі камяк, які нечакана з’явіўся ў горле, спытаўся Алег.

– А мяне мама з дзіцячага садзіка вядзе, – адказаў малы, і Алег хутчэй адчуў, чым убачыў, што зводдаль, ля дрэва, сумеўшыся, стаіць Тоня і не адважваецца падысці.

Жавейка прагна глядзеў на сына, туліў да сябе, і ў яго аднекуль з самай душы падымаліся такая любасць і замілаванне да малога, што ён ажно сам жахнуўся, зразумеўшы, як засумаваў па Вовачку. Малы таксама зачаравана глядзеў яму ў вочы, і Алег бачыў, што і ён сумуе без бацькі.

– Тата, татачка, а чаму гэта ў цябе на вачах дажджынкі?

Сваім пытаннем сын нібы падказаў ужо і адказ:

– А таму, сынок, што я на дажджы быў.

– Татачка, а дажджу ж няма. Дзе ты ўзяў дажджынкі? – дапытваўся малы.

І праўда – дажджу не было. Сонца, выблытаўшыся на чыстую палосу неба з рэдкіх, злямчаных, як брудная воўна, восеньскіх хмар, свяціла пры захадзе ўсё яшчэ зырка, хаця яго промні і былі ўжо нейкія калючыя і халодныя, як ледзяшы. Але крыху далей на поўнач, у тым баку, дзе стаяла Тоня, грувасціліся цёмныя, цяжкія і, відаць, дужа дажджавітыя хмары, – падсвечаныя заяснелымі, як на мароз, промнямі заходнага сонца, яны здаваліся яшчэ больш халоднымі і непранікліва-густымі.

– А вунь бачыш, сынок, якія хмары? Я там толькі што быў. Там дажджу, дажджу, – шчыра маніў бацька.

– А чаму тады вось тут дажджынак няма? – і Вовачка паказаў пальчыкам на шкельцы акуляраў: яны сапраўды былі сухія.

– А я іх працёр, – зноў прыдумаў бацька: не будзе ж ён гаварыць сыну, што акуляры – не вочы: яны не плачуць. – Бо каб не працёр, дык і цябе б не ўбачыў.

І Вовачка, відаць, паверыў.

– Тата, татачка, а калі я іду ў садзік, дык хачу дадому зайсці, – вырываю руку, а дзядзя Саша мяне не пускае.

– Чаму ж ён не пускае?

– Кажа, што цябе дома няма.

– А ты ўсё роўна, сынок, заходзь. Нават калі мяне і няма, – усміхнуўся Алег, а потым падумаў, што малое пэўна ж не зразумее яго іроніі, і таму дадаў: – Я ж магу якраз падысці.

Уважліва, нібы запамінаючы назаўсёды, ён глядзеў на сына, туліў яго бліжэй да сябе і гладзіў па галоўцы рукою.

– Заходзь, сынок, заходзь, калі хочаш. – Жавейка пракаўтнуў той самы камяк, які зноў з’явіўся ў горле. – Ведаеш, хутка ж Новы год, і я якраз сёння сустрэў на вуліцы Дзеда Мароза. Ён падміргнуў мне, а нос такі чырвоны-чырвоны ў яго, а барада белая-белая. Значыць, падміргнуў ён мне, а сам і гаворыць: «А я вашаму Вову хутка падарунак прынясу».

Алегу спачатку самому спадабалася ўся гэтая прыдумка з падарункам, але ён тут жа ўявіў, як сын будзе рвацца зараз дамоў, як яго не будуць пускаць і як ён будзе нервавацца і плакаць, зразумеў, што крыху перасаліў, і пачаў папраўляцца.

– І ведаеш, куды Дзед Мароз пакладзе твой падарунак? За батарэю! Вунь там на лесвічнай пляцоўцы.

– А чаму за батарэю? – спытаўся сын.

– Ну, разумееш, – спяшаўся растлумачыць бацька, – так зручней. А то, можа, ён прынясе падарунак, а мяне дома не будзе. Ці ты прыйдзеш, каб забраць яго, а мяне зноў няма. Не, гэта не тое. Так што ты шукай падарункі за батарэяй. За той, што пад нашым акном між паверхамі. Дзед Мароз іх туды, казаў, пакладзе.

– Бог мой, – па-даросламу згадзіўся сын. – Канечне, пакладзе: і яму ж лепей будзе туды класці, і мне браць.

Пачуўшы сынава «Бог мой», ён усміхнуўся. Так часта гаварыла Тоня – гэтае «Бог мой» было ў яе і для радасці, і для засмучэння – і сын, вядома ж, пераняў яго ад маці. Ён паўтараў выслоўе механічна, бо яшчэ не разумеў, і што такое Бог, і як у яго вераць, а Сашка, цяперашні Вовачкаў бацька, усур’ёз злаваўся за гэта на малога і чытаў яму цэлыя антырэлігійныя лекцыі. Алег аднойчы на балконе сам чуў урывак з гэтай лекцыі, і таму ён сказаў Вову:

– Не трэба, сынок, так гаварыць «Бог мой». А то дзядзя Саша злавацца будзе.

– Добра, я з ім не буду так гаварыць. Я так толькі з табой буду гаварыць. Я хачу з табой жыць! – крыкнуў Вовачка, ды так гучна, што аж, як падалося Алегу, здрыганулася Тоня, якая ўсё яшчэ стаяла там жа, дзе і спынілася, – нібы прырасла да зямлі.

– Добра, добра, сынок, мы будзем жыць з табою. А як жа мама?

– Мама? – задумаўся Вовачка і паўтарыў: – Мама? А мама няхай да нас у госці ходзіць.

Алег падумаў сам сабе: як яны, малыя, лёгка знаходзяць выхад нават з такога цяжкога становішча. А сын зноў крычаў:

– Хадзем дамоў! Зараз жа хадзем! Мы будзем з табою жыць!

Тоня казала праўду: ён быў размазня. Алег, разумеючы, што зараз тут пачнецца, колькі будзе слёз і крыку – усе будуць плакаць і ўсе крычаць, – аж сцяўся, адно ўявіўшы ўсё гэта, і пачаў паспешліва шукаць нейкага выхаду, каб не нерваваць і малога, і Тоню, і сябе.

– Пойдзем, Вовачка, пойдзем дамоў. Але, разумееш, вось якая неспадзеўка выйшла – сёння ж я ў камандзіроўку еду. А як толькі вярнуся назад, зайду да дзядзі Сашы, забяру цябе і мы пойдзем з табою дадому. Згода?

Вова махнуў галавою, вырваўся з бацькавых абдымкаў і што ёсць сілы – Алег нават баяўся, каб ён не пляснуўся ў гразь, – пабег да Тоні.

– Мама, мамачка, – крычаў ён, – а татка з’ездзіць у камандзіроўку, а потым забярэ мяне і цябе, і мы будзем разам з ім жыць!

Сонца ўжо не было відаць – яно схавалася за дамы, – а хмары ў тым баку, дзе стаяла Тоня, увачавідкі разрасталіся, шырэлі, настойліва выпростваючы свае вялікія і халодныя шчупальцы.

Алег зноў адчуў у горле той самы даўкі камяк, зноў стала мокра вачам, і таму, каб зусім не расплакацца – ён і праўда, аказваецца, размазня, – крута павярнуўся і шырока пайшоў ад сына, ад жонкі, ад хаты – далей, далей, далей.

Ён чуў, як Вовачка клікаў яго: «Тата, татачка!» – але не паварочваўся, ішоў размашыста, нібы бег. Калі мінаў сваю веранду, вочы яго выпадкова наткнуліся на лейтэнанта, які якраз выходзіў з пад’езда, але не затрымаліся на ім – слізганулі, нібы па пустому месцу.

Ён ішоў шпарка і рашуча. Ён ужо нават не думаючы, ведаў, куды ідзе, – там, у «палонцы», яшчэ сядзелі за сталом сябры і перад імі, вядома ж, стаялі адкаркаваныя, недапітыя бутэлькі.

* * *

Набліжаўся Новы год, а снегу ўсё яшчэ не было.

Золкі, сіберны, выхаладжаны парывістым ветрам дождж, лужыны і гразь на тратуарах і на вуліцы, машыны, па самыя вокны запырсканыя гразёю, і таму шэрыя, непрыгожыя, будзённыя, туман, які ледзь не кожны дзень вісеў над камяніцамі, ад чаго горад здаваўся цёмным і непрытульным, – усё гэта, нібы хвароба, круціла настрой, раздражняла і начыста падмінала тое радаснае, светлае і шчымлівае ўзрушэнне, у якім звычайна жыве чалавек, чакаючы свята: нягледзячы на тое што ўжо мінаў першы месяц зімы, здавалася, нібыта на дварэ стаіць самая цёплая, глыбокая восень, а да Новага года яшчэ дужа далёка.

Былі якраз тыя гады, калі і вясною, і летам, і зімою нудзела адна толькі пара – восень.

У магазінах і на плошчах ужо стаялі ўпрыгожаныя ёлкі, але без снегу не глядзеліся і яны: былі нібыта лішнія і непатрэбныя ўсюды. Здавалася, што яны не такія, як заўсёды, святочныя; што і цацкі на іх не так ззяюць і пераліваюцца; што і вата пад ёлкамі, пад нагамі ў Дзядоў Марозаў і Снягурачак не такая чыстая і свежая – яна нагадвала не снег, а шэрыя хмары, што кудлаціліся аж пад самымі вокнамі крам і кватэр; нават ёлачныя агні здаваліся нейкімі цьмянымі, невясёлымі і не маглі асвятліць цемру, якая і ўдзень збіралася ў тых кутках, дзе звычайна ставяцца навагоднія ёлкі.