Պատմութիւն

[ԻԸ]

Ապա սկսան գալ յամենայն կողմանց հրաւիրեալքն հեռաւոր տեղեաց: Նախ՝ Հերաթու Փիր-Մահմատ խանն, որ եւ Մուղան Երեւանայ խան արար եւ բէկլէր-բէկի, բայց ընդ իւր ունի զնա մինչեւ ցայսօր: Եւ ի տեղի նորա՝ միւթեսէլլիմ, զոր սոքայ նայիպ ասեն, անունն Մահմատ-Րիզայ պէկ, զոր առաքեցին ի Մուղանու, եւ է մինչեւ ցայսօր Երեւան ի տեղի Փիր-մահմատ խանին եւ կառավարէ զնահանգն Երեւանու:

Խորասանու վէքիլ Թամազ խանն՝ բոլոր Իրանու սարտարն, որ էր սէրասկար:

Մազանդարանու միրզէքն՝ վէզիր, վէքիլ, միրսօֆի որ է պաշտէֆտէրտար եւ պաշմուհասէպէ եւ մանկուաթն: Այս Գ (3) հոգի ուր որ գտանին այսպիսի են:

Նուշապուրու միրզէքն՝ վէքիլ, վէզիր եւ միրսօֆի:

Մաշաթու Իպրահիմ խանն որ էր իւր հարազատ եղբայրն եւ է այժմ բովանդակ Ատրպատականի որ է Հատրպէճանու սպասալար որ է սէրասկէրն:

Սաւզավարու միրզէքն՝ վէքիլ, վէզիր միրսօֆին:

Աստարապատու Ղաճար Մէհմէտ Հիւսէին խանն:

Կիլանու միրզէքն՝ վէքիլ, վէզիր միրսօֆին:

Ղազպինու Մէհմէտ-Րիզայ խանն:

Ղումայ Ղասում խանն:

Քաշանու միրզէքն:

Սպահանու մայարպաշի խանն:

Թէհրանու Լութֆ-Ալի խանն:

Սմրանու, ուր էր Շահ Թահմազն ի կալանս եւ որդին Շահ Ապազն ի հետն իւր մօտն, նոյն տեղեաց մեծամեծքն:

Շիրազու Ահմէտ խանն:

Լառու Ալիղուլի խանն:

Տանտարու Ապտուլայ խանն:

Քիրմանու սուր[սա]աթչիպաշի Աղայ Պաղըրն:

Կէզրանու Պաղր խանն Սիլսուփուր օյմաղէն:

Եզտու վէքիլ, վէզիր, միրսօֆի:

Տօվրազու Ալի-Մէրտան խանն:

Հաւզայու վալին, որ է մեծ խան:

Շուշտարու Ապպասղուլի խանն:

Պէհպանու Իսմայիլ խանն:

Քիրմանշահու Պայաթ Հաճի Սէյֆէտին խանն:

Համատանու Մուստաֆայ խանն:

Խուրմապաթու Բապա խանն:

Թարվիզու Ապտուռազախ խանն:

Սովուխպուլախու Մէհմէտղուլի խանն:

Յորմու Մէհմէտ Իսայ խանն:

Յարտաւիլու Իմամղուլի խանն:

Նախջուանու Րիզա խանն:

յԵրեւանու Մէհմէտղուլի խանն:

Կէնճէու Ուղուրլու խանն:

Թիֆլիզու վալին՝ Իմամղուլի խանի որդին Ալիմիրզէ խանն:

Ղազաղու Սֆահանվէրտի Քեախում բէկ խանն:

Շամախու Պէկլէրպէկի Ղրաթն:

Լօռու Քէլպ-Հիւսէին խանն:

Չօրսայ Մուրդզայղուլի խանն:

Մակո՛ւայ սուլթանն:

Կախէթու միրզայքն:

Տարպանտու, որ է Դէմիր Ղափուն, Մուսայ խան Թալիշն:

Եւ այլոց տեղեաց՝ ի խորին Խորասանայ եւ ի Պաքու, ի կողմանց հարաւոյ եւ ի Քանանացւոց, ի յարեւելից եւ ի կողմանց Հնտկայնոց, ի զանազան քաղաքաց խանք եւ սուլթանք, միրզէք եւ միրսօֆիք, վէքիլք եւ վէզիրք, շէխիսլամք եւ շէյխք, մօլայպաշիք եւ մօլայք, քալանթարք եւ մէլիքք, կողմնապետք եւ կուսակալք, այան[ն]եր եւ քէտխուտայք, խօսացտէրք եւ տէվլէթաւորք՝ գումարեալ ժողովեցան, կուտեցան եւ եկեղեցացան՝ մինչեւ ցՊայրամն իւրեանց առհասարակ եկեալ հասին եւ կային պատրաստ:

Եւ ամենայն օր յատուկ յատուկ ի սէլամ մեծի Խանին գնային եւ դիւան կարգ կարգ՝ սկսեալ ի Խորասանայ քաղաքացոց մինչեւ ցԱտրպատականս եւ Արարատեանս՝ իւրաքանչիւր քաղաքաց մարդիկք իւրաքանչիւր մեծամեծօքն: Եւ յետ սէլամին ժամ մի մնացեալ եւ ապա ցրուէին իւրաքանչիւր բնակութիւնս իւրեանց:

[ԻԹ]

Եւ յորժամ եկին եւ գումարեցան յամենայն գաւառաց եւ քաղաքաց բոլոր Պարսկաստան երկրին ըստ գրեցելոյ մեծամեծք եւ երեւելիք, եւ կազմեցաւ ամենայն եկողաց յատուկ հովանոց եղեգնեայ, զի ժամանակն անձրեւային էր եւ եղանակն ձմեռնային:

Եւ այս Մուղան կոչեցեալ մեծ եւ անհուն դաշտս է լայն եւ ընդարձակ դաշտ մի հիանալի որ Լ (30) օր հազիւ թէ լաւ ձիաւոր մի կարէ շրջագայել զբոլորն, դուր եւ տափարակ:

Ի կողմանէ յարեւմտից եւ բարձրութիւնն եւ ի կողմանէ յարեւելից է ցածանալն զի եւ Երասխն յարեւմտից յարեւելս ընթանայ:

Որ ելանէ ի լերանց Կարնոյ որ է Արզրում եւ ի Կաղզվանայ անցանելով գայ հասանէ Այրարատ գաւառ ի Արտաշատ եւ ի Վիրապ: Եւ առընթեր Վիրապայ վանիցն հանդարտ գնացիւք ճեմէ եւ Շարուրով ժամանէ ի յԱստապատ: Եւ Աստապատու շինոյն եզերով եւ վանից առաջեւէ անցանելով մտանէ ի մէջ լերանց եւ քարանձաւանց եւ գայ ի Տարաշամբ, ուր խառնի նմա Տղմուտ գետն՝ կից Տարաշամպու: Եւ այս Տղմուտ գետն այն գետն է, ուր Վարդանանց մեծ պատերազմն եղեւ եւ նահատակութիւնք նոցին ի յեզրն Տղմուտ գետոյն: Իսկ Տարաշամպն է Արազու այն կողմն, որ է յարեւելից ի Թարվիզու կողմն, զի Գ (3) աւուր ճանապարհ է Թարվէզ աստի:

Եւ անցանելով զՏարաշամպն լեռնամիջով հասանէ ի Հին Ջուղայ, ուր կայ մեծ եւ զարմանալի կամուրջն՝ Գ (3) տակ, բարձր եւ հիանալի տեսողացն զոր մեծն Շահ Ապազ քակեաց ի ժամանակին որում զՋուղայ քշեաց: Եւ այժմ աւեր կայ եւ ճանապարհորդք նաւաւ անցանեն ի Ջուղայու եւ գնան ի Դաւրէժ:

Եւ այսպէս ընթանալով ի Ջուղայու ելանէ ի դաշտն սակաւ ինչ տեղ՝ որպէս Ե (5) – Զ (6) ժամու ճանապարհ եւ հասանի ի Դաշտ գեղն եւ ի յՕրտուար, եւ անդէն կրկին մտանէ ի լեռնամէջ քարսահ, ապառաժուտ, դժուարին, խիստ տեղիս եւ անցանէ ընդ Մեղրու ձորով: Եւ ապա՝ Չաւընտրու նահանգով եւ Պարկուշատով:

Եւ ապա ելանէ ի դաշտն Մուղանու, որոյ հարաւու կողմն է Ղարատաղն եւ հիւսիսոյ կողմն՝ Ղափան, Ղարայպաղ, Տուզախ եւ Կէնճէ Պասանու երկիրն, Վէրէնտէ, Խաչին, Գանձասար եւ Աղուանից երկիրն:

Եւ այսպէս յորժամ ելանէ Երասխն ի դաշտն Մուղանու Դ (4) – Ե (5) աւուր ճանապարհաւ հանդարտ գնացիւք հասանի Կուռ գետն ուր խառնի ընդ նմա անդ ուր գումարումն եղեւ Պարսկաստանեայց, որոյ սակի է պատմութիւնս: Եւ ապա Բ (2) գետ խառնեալ ի միասին անցանեն Կիլանու երկրով եւ խառնին ի ծովն Կասպից:

Եւ այս դաշտս Մուղան է ի կողմն հարաւոյ ընդ արեւելս: Որ թէ խնձոր մի դիցէ ոք ի գետնի, կարելի է ի հեռու տեղաց երեւիլ: Եւ ամենեւիմբ քար եւ նշմարանք քարի ոչ երեւի ի յայս անհուն դաշտիս: Բայց է յոյժ եղեգնուտ եւ խոտաւէտ եւ լի վայրի էրէյիւք եւ խոզիւք որ իբրեւ ոչխարս երամակ երամակ շրջին:

[Լ]

Եւ յետ կարգաւորելոյ զամենայն եկեալսն զիւրաքանչիւրոցն յատուկ յատուկ հովանոցս սահմանադրեցին: Եւ եկեալքն ժողովէին անդ ի վրանացն իւրեանց հովանոցս եղեգնեայ, որ մերձ էր օդախի մեծի Խանին, ընդ ծագել արեգականն:

Եւ երկրորդ կամ ի յերրորդ ժամու ելանէր Խանն ի դիւանխանան եւ նստէր: Եւ չաւուշքն մեծաձայն գոչելով, որք են Լ (30) ամէն օր ի դիմացն կանգնեալք, կատարէին զտուայն: Եւ ապա գրոհ տուեալ ճազայիրչիք, որք են Խանի թֆանկչիքն՝ ԳՌ (3000)՝ իւրեանց հազարապետօքն, եւ գնային ի մէջ եղեգնեայ պարսպին եւ կարգաւ շրջապատեալ կանգնէին երկտակ եւ երեքտակ ունելով ի ձեռս իւրեանց զհրահանելիս իւրեանց մեծամեծ թֆանկներն որոյ ծանրութիւն միոյ թֆանկին լինէր ԺԵ (15) օխայ եւ այլ աւելի, ունելով զբերանս թֆանկաց ի վեր կէս մի արծաթեայք եւ կէս մի ոսկեայ պլազուկով: Եւ որպէս գաւազան յենուին ի նոսա: Եւ ի գլուխս իւրեանց եւ թաղէ գտակ, որ է քէչէ ղալփաղ: Եւ գտակին Բ (2) կողմի իրթմաջն երկայն պոչերով, գրեալ ի վերա գտակացն. «Ալլահ Եալլահե ԳՌ (3000) աց Գ (3) կերպ գրեալ: Եւ այսպէս կից միմեանց կանգնեալ սոսկումն էր տեսողացն:

Այլ եւ ընթեր մեծի Խանին մերձ ինքեան կանգնէր իւր եղբայրն՝ Իպրահիմ խանն, յետ որոյ՝ մեծի Խանին մեծ որդին Րիզայղուլի խանն: Եւ ապա եղբօր որդին, որ էր այլ փոքր, որ էր Մուրդուզայղուլի խանն: Եւ ապա կրկին մեծ Խանի որդին, այլ փոքրագոյն, Մէհմէտ-Ալի խան: Եւ ապա միւս խաներն՝ ամենեքեան ըստ կարգի եւ ըստ պատուոյ:

Այլ եւ դիմացն պար առեալ կանգնէին Բ (2) կարգ: Որոց մի կարգն էր չանտաուլք, որք ունին ի գլուխ իւրեանց ճղայս, որպէս զագի աքաղաղին, որպէս եւ էր իսկ թէպուր աքաղաղեաց:

Եւ երկրորդն՝ նասախչիք: Որ եւ մեծաւորն իւրեանց ունի Գ (3) հատ ճղայ ի վերա ճակատին ի գտակն իւր: Եւ անդ ի ծայրս եւ ի մէջս ճղային՝ թէպուրք:

Զինուորքն իւր բազումք՝ պղնձէ կամ արծաթէ շինեալ եւ ոսկեջրեալ, նման նետին պատուանդանին՝ Գ (3) ժեռի կամ Դ (4), ժեռի նման նետից, զոր շինեն թէպրով, որպէս թզաչափ: Եւ ունին ի ձեռս իւրեանց միշտ նաճաղս դմըշխեայ երկաթէ արծաթապատ կոթով: Եւ է գործ չանտաուլոցն պահել զճանապարհներն որպէս պօստանչի պաշին՝ զանցս ճանապարհաց, զկիրճս, զծործորս, այլեւ ի բանակետղն արտաքոյ բանակին պահեն ի գիշերի: Եւ յորժամ սպանանելոյ իցէ զոք, տայ ի ձեռս նոցա, եւ նոքա սպանանեն ըստ հրամանի իւրում:

Իսկ նասախչոցն է գործ, ի պատերազմի, զոր ինչ հրամայէ, ծանուցանել զօրացն եւ ղատաղայ անել, որ է եասախ անել, եւ վարել զզօրս ի յետուստ ի պատերազմ: Եթէ ոք թիկունս դարձուցանէ՝ սպանանել: Եւ յորժամ կամի զոք կոչել, զնոսա առաքէ: Եւ ի հեռաւոր տեղիս առաքէ զնոսա՝ իբրու անողորմ դահիճս, որ վաղվաղակի կատարումն տան հրամանին: Եւ ի մէջ բանակին պահեն զտիւ եւ զգիշեր, եւ ի վերա գողոց եւ աւազակաց սոքա իշխեն: Եւ զոր ինչ գողք գողանան ի բանակն, ընչից տեարքն ի սոցանէ պահանջեն եւ առնուն:

Այլ ունի եւ ճարչիք, որ ամենայն օր, զոր ինչ հրամայէ մեծ Խանն, կանչելով ծանուցանեն ամենայն բանակին, նոյնպէս՝ եւ ի ժամ պատերազմին:

Այլ եւ ունի ԶՌ (6000) քէշիկչի, որ սպիտակ սարուխ փաթաթեն ի վերա գտակին: Բայց գտակն ամենեւիմբ ոչ երեւի, այլ սպիտակ սարուխ է փաթաթեալ ղիւրեւ: Եւ սոքա եւս ունին թֆանկս հասարակաց եւ պահեն նօպաթով զբնակութիւնն Խանին ի տըւէ եւ ի գիշերին՝ ԲՌ (2000) աւ, որ Գ (3) օր մի նօպաթ քէշիկ քաշեն: Չանտաւուլք են ԳՃ (300), նասախչիք՝ ԳՃ (300) եւ էլիաղաճլի՝ ԳՃ (300):

Եւ են էլիաղաճլիքն որդիք խաներաց կամ եղբայրք խաներաց, որ միշտ առաջի իւր կան ի սպասու: Եթէ բարկանայ ումեմն եւ հրամայէ ծեծել, սոքա ծեծեն՝ պրկելով ի վերա երեսաց ի յերկիր: ԵւԵ (5) – Զ (6) էլ[ի]աղաճլի կանգնեալ անողորմ հարկանեն, մինչեւ ասասցէ. «Բաւական է: Թողէքե:

[ԼԱ]

Մերձեցաւ օրն Ռամազան Պայրամին: Եւ կրկին հրաման ետուր կանգնեցուցանել զմեծ վրանն. քանզի յառաջին նուագին յետ երից աւուրց ժողովեցին զվրանն եւ պահեցին:

Որ եւ ի արիֆէին օրն կրկին պատրաստեցաւ վրանն ի կողմն յարեւելից օթաղին իւրոյ:

Եւ յաւուր արիֆային՝ յորժամ գնացինք ի սէլամն, ինքն մեծազօր եւ մեծախելք հանճարեղ Խանն կանուխ՝ յետ կէս ժամու ծագման արեւուն ել արտաքս ի օթախէն եւ եղեգնեայ պարսպէն ի կողմն յարեւելից եւ կանգնեցաւ, ունելով զդէմս իւր ի հիւսիս:

Եւ եղբայրն իւր՝ Իպրահիմ խանն՝ մերձ ինքեան ի ձախակողմն, եւ մեծ որդին՝ Րիզիղուլի խանն՝ ի ներքոյ, քան զեղբայրն եւ եղբօր որդին՝ Մուրդուզայղուլի խանն, որ ամօք փոքր էր, քան զմեծ որդին՝ ի ներքոյ մեծ որդւոյն իւրոյ, եւ փոքր որդին իւր՝ Մէհէմէտ-Ալի խանն՝ ի ներքոյ եղբօր որդւոյ իւրոյ, զի եւ սա փոքր էր ամօք, քան զեղբօր որդին, եւ այլ խանք ըստ կարգի եւ ըստ պատւոյ իւրեանց կանգնեալք կային:

Նոյնպէս եւ ճէզայիրչիք ի բացեայ պարսպեալ միատակ ԳՌ (3000)ք մեծամեծ թֆանկներով կանգնեալ էին: Այլեւ համաշայ քէշիկներն հասարակաց թֆանկներով՝ յայս կողմն քան զճէզայիրչիքն: Եւ չաւուշք՝ առաջի նորա: Եւ ապա չանտաւուլք, նասախչիք՝ այլ առաջի: Եւ մերձ յանդիման ինքեանց՝ էլիաղաճլիք, որք էին ոմանք որդիք խաներաց եւ ոմանք՝ եղբայրք խաներաց:

Եւ հրաման եղեւ ի մեծի Խանէն, եւ բերին զուղտսն եւ կռուեցուցանէին առաջի իւր: Զկնի ուղտոցն եւ զըմպիշ մարդիկքն, որք են փահլիւանք, ետուն ըմպշամարտել ընդ միմեանս:

Եւ հրամայեցաւ ամենեցուն պատրաստ եղելոցն գալ կարգաւ եւ անցանել առաջի իւր սէլամ տալով, որպէս երեկն եւ եռանդն: Եւ այսպէս ամենայն քաղաքաց եկեալ մարդիկք ջոկ ջոկ, կարգ կարգ գնայինք եւ խոնարհմամբ գլխոյ անմռունչ բարեւ տուեալ անցանէինք առաջի իւր: Եւ յետ աւարտմանն գնացինք՝ իւրաքանչիւր ի տեղի իւր:

[ԼԲ]

Իսկ ի միւս օրն, որ էր մեծ Պայրամն իւրեանց, կանուխ գնացինք ի օթախն մեծի Խանին՝ ի տեղի հանգստարանի մերում՝ իւրաքանչիւր ի հովանոցս իւր, ուր ամենայն օր հանգչէաք ի եղեգնեայ այվանն մեր: Քանզի մինչ դարձանք, ի երեկեան օրն, որ էր արիֆէ, ի մետաղս մեր , ի ճանապարհին հարցուցի քալանթարին եւ մել[ի]քին, թէ՝ վաղիւն Պայրամ է, եւ մենք ի՞ւչ չաղ գանք ի սէլամն: Պա՞րտ է գալ թէ ոչե: Իսկ նոքա պատասխանեցին, թէ՝ «Այո գանք, զի պատշաճ է: Եւ ինչ չաղ գայինք ամէն օր, նոյնպէս եւ վաղիւնե: Իսկ ես ասացի, թէ՝ «Ոչ այդպէս, զի Թուրքաց երկիրն ի Հոռոմոց տունն եւ ի Կոստանդնուպօլիս Պայրամ սէլամին եւ նամազն կանուխ կու լինի: Զի յառաջ քան զլուսանալն գնան մեծամեծքն ի թագաւորին պալատն սէլամ, եւ ապա գումարեալ գնան ի նամազն եւ յետոյ գան եւ կրկին պայրամլամիշ լինին, եւ յետոյ ցրուին իւրաքանչիւր տեղիս: Վասն որոյ պարտ է մեզ կանուխ գնալ ի հովանոցս մեր՝ ժամ մի յառաջ քան զծագել արեգական: Գուցէ եւ սոքա կանուխ կամիցին զսէլամնե: Եւ հաճեալ ընդ բանս իմ ասացին. «Բարի է. այնպէս արասցուքե:

Վասն որոյ կանուխ՝ յառաջ քան զծագել արեգական, գնացեալ ի սահմանեալ հանգստարանն մեր: Որ եւ սիրով ընկալան զմեզ նասախչիքն եւ մեծարեալ նստուցին:

Յետ փոքր մի անցանելոյ եկն եւ Մօսկօֆի էլչին: Զնա եւս ընկալեալ նստուցին ուրիշ տեղ:

Եւ այսպէս ի սուղ ժամու եկին ժողովեցան եւ կուտեցան բազմութիւնք մարդկան՝ խանք եւ սուլթանք, միրզէք եւ միրսօֆիք, քալանթարք եւ մէլիքք, մօլլայպաշիք եւ մօլլայք, քէտխուտայք եւ տէվլէթաւորք, հազարապետք եւ հարիւրապետք, յիսնապետք եւ տասնապետք, ճէզաիրչիք եւ համաշայ քէշիկք, չանտաուլք եւ նասախչիք, խանզատէք եւ էլիաղաճլիք, եւ այլ բազմութիւնք խառնիճաղանճից, որ գրէթէ ոչ կարէր տանել վայրն զբազմութիւն մարդկանց:

Եւ զԳՌ (3000) ճէզաիրչիքն երկու կարգ օրինեցին՝ եղեգնեայ պարսպէն Խանին մինչեւ ցնետաձիգ մի եւ այլ աւելի, զոր ալայ ասեն օսմանցիքն եւ ամենեցուն ձեռքն մեծամեծ թֆանկներն:

Որ եւ ի այն ալային միջէն անցուցին զօսմանցոց էլչին՝ զԿէնճ-Ալի փաշայն, եւ տարան ի մեծ վրանն յառաջ քան զամենեսեան: Նոյնպէս եւ զՈւռուսաց էլչին տարան զկնի նորա:

Որ եւ իւրաքանչիւրոցս՝ մեզ հրաւիրելոցս ետուն տեղ եւ բազմեցուցին: Քանզի զերկայն տեղ մի ջոկ էին պատրաստեալ, եւ ըստ հրամանի մեծի խանին մի մի կոչէին զհրաւիրեալսն, եւ տարեալ նստուցանէին ի պատրաստեալ տեղին: Եւ ունէին եւս ի վերա քարտիզի գրեալ զհրաւիրելոյ անուանսն կարգաւ, որպէս կարգաւորեալ էր մեծիմաստ Խանն: Վասն որոյ ըստ գրեցելոյն ի խանէն նկատէին ի վերա թղթին եւ այնպէս ժողովէին զպատուելիքն իւրաքանչիւրոց հովանոցաց: Եւ բերեալ ի մի տեղ նստուցանէին ի ներքոյ յատուկ պատրաստեալ եղեգնեայ հովանոցին:

Եւ կրկին կրկին պատուիրէին, զի ամենայն ոք նկատեալ ճանաչիցէ զկարգն իւր՝ թէ ով կայ ի վերեւն, եւ կամ՝ ով է ի ներգեւն, եւ մի շփոթեսցին եւ խառնեսցին իրար: Այլեւ յորժամ գնասցեն ի վրանն բարեւել եւ բազմել առաջի մեծի Խանին, համեստութեամբ եւ յամր գնասցեն ծանր ծանր: Եւ մի շտապեսցեն ոչ ի նստելն եւ ոչ ի յառնելն, այլ խոհեմութեամբ եւ պարկեշտութեամբ լիցի նստելն եւ ելանելն:

Եւ յետ կատարելոյ եւ հրաւիրելոյ զայնոսիկ, որք նշանագրեցեալք էին ի քարտիզի, իբրեւ նստանք կէս ժամ: Որք էին ամենեքեան խանք եւ ոչ այլ ոք եւ եւս՝ ի միջի խաներաց: Որ զգուշութեամբ ամենայն ոք նշմարեաց եւ ճանաչեաց զտեղն իւր: Անմռունչ կայինք եւ սպասէինք հրաւիրման ի վրան անդր:

[ԼԳ]

Ապա հրաման եղեւ ի մեծանուն Խանէն, եւ եկեալ խանզատայքն, որք են էլիաղաչլիք, հրաւիրեցին զմեզ ի վրանն անդր: Եւ որպէս ուսուցին մեզ զարարողութիւնն, այնպէս կարգաւ կարգաւորեալ գնացինք եւ մտանք ընդ պարսպաւ եղեգնեայ:

Եւ ապա հասեալ ի վրանն, հանեալ զմուճակս մեր արտաքոյ վրանին, մտաք ի վրանն ահիւ եւ պատկառանօք: Եւ կանգնեցաք ի մէջ տեղի վրանին, խոնարհմամբ գլխոյ ողջունեցաք զնա եւ շնորհաւորեցաք զՊայրամն: ԵՒ նստաք յայս կողմն եւ յայն կողմն վրանին, զի էր երկայնագոյն. ի վերա ծնկաց նստեալ դիտէաք անմռունչ:

Իսկ Խանն բազմեալ էր ի գլուխ վրանին՝ ի մէջ փոքր խցանման տեղին: Քանզի վրանի ծայրն ունէր երիս յատուկ տեղիս որպէս ճիպինլուխ, փոքր վրանաձեւ փէրտէով եւ դռներն վարագուրով: Յորում բազմեալ էր Խանն ի մէջ միոյն ի նոցանէ, եւ դէմքն առ մեզ նայելով առ ամենեսեանսն, զի դրանց վարագուրն ի բաց էր:

Իսկ աջակողմն մեծի Խանին՝ այն առանձին փոքր տեղեաց ի դուրս, նստեալ էր էլչին օսմանցօց Գէնճ-Ալի փաշայն եւ այլ ներքոյ՝ Է (7) – Ը (8) խան եւ Թիֆլիզու վալին, որ էր աներձագն, ի վեր քան զիս: Եւ վալի վասն այն ասեն, զի յետ շահին նա միայն կարէ դնել ի գլուխն իւր ճղայ, որպէս թէ երկրորդ շահին: Եւ մեծ է վալին, քան զբազում խաներն: Որ ունէր այս վալիս Թիֆլիզու եւ Կախեթու խանութիւնն եւ վալիութիւնն:

Եւ ի վայր քան զնա էր կէտիկն իմ:

Եւ ի վայր քան զիս կային ԽԵ (45) խան նստեալ որպէս պատմեաց յետոյ քալանթարին եւ մէլիքին Երեւանայ Մէհմէտղուլի խանն: Որ նա էր համարեալ. զի ես կայի հիացեալ եւ սասանեալ, որ եւ իմ մտացս ոչ անցաւ այնպիսի բան:

Նոյնպէս եւ յահեակ կողմն՝ ի դիմաց մերոց էր նստեալ նախ՝ իւր եղբայրն՝ Իպրահիմ խանն, ապա իւր մեծ որդին՝ Րիզայղուլի խանն, յետ նորա՝ եղբօր որդին՝ Ալիղուլի պէկն, եւ ապա՝ պզտիկ որդին՝ Մուրդուզայղուլի միրզայն, եւ ապա՝ Ուռուսաց էլչին, եւ ապա՝ խաներն՝ կարգաւ, որպէս եւ ի մեր կողմն: Եւ զատ խաներաց, եւ էլչոց եւ միրզոց, որք էն զապիթք ի տեղի խաներաց, սակաւ ոմանք: Այլ ոչ ոք չէր բազմեալ անդ: Որ թէպէտ ոչ համարեցի վասն երկիւղի եւ պատկառանաց, այլ թուի, թէ հարիւր հոգի, սակաւ մի աւելի կամ պակաս, կային բազմեալ ի յերախանս այն:

Իսկ այլ մնացեալ մեծամեծք եւ իւր հազարապետք եւ հարիւրապետք, եւ տասնապետք եւ միրզէք կանգնեալք ի յոտին ի թիկանց կուսէ մեր՝ բազմելոցս, քանզի ի մէջ վրանին ի Դ (4) կողմունս հալէպի ու կիսի չափ տեղ զատած էին, որպէս մահաճար, զոր օսմանցիքն պարմաղլղ կասեն, կտաւէ՝ Բ (2) թիզ բարձրութիւնն, եւ երեւէր, որպէս պողոտայ, եւ մէջն խալիով փռած: Կանգնաւորքն անդ էին: Եւ մեք այս կողմ մահաճարին՝ առաջեւ կանգնաւորացն բազմեալ:

Իսկ ի մէ<ն>ջ չատրին՝ սեանց յայս կողմն եւ յայն կողմն երկուս երկայն տաստախօնս պատուականս տարածեալ, եւ աջակողմն ի մեր կոյս Գ (3) մեծ պատեայ ոսկեղէն՝ ըստ նմանութեան շէրպէթչաց պատիայից, որք կան ի Ստամպօլ եւ ամենայն տեղիս Յունաց տանն ի վերա տաստախօնին: Այլ եւ Գ (3) թունկի, որք են սուրահիք սակաւ մի տափակագոյն, որք տանէին մի մի ի նոցանէ Ե (5) – Ե (5) Կամ Զ (6) – Զ (6) օխայ ջուր: Այլ եւ Գ (3) ոսկեղէն սկուտեղ՝ թիզ ու կես լայնութիւն, ունելով ի միջի իւրաքանչիւր Է (7) – Է (7) ըմպանակ ոսկի՝ ըստ նմանութեան ոսկւոյ աւազանին, եդեալ ի մէջ ոսկի զարֆերաց, որ էր կցեալ ի սկուտեղն ոսկեայ: Քիչ մի բարձր ոսկի պատուանդանով էին զարֆերն, եւ ի միջի զարֆերացն՝ ոսկի թասերն:

Այլեւ Բ (2) բուրվառք ոսկի մեծագոյնք, որոց ծանրութիւնք թուի թէ կայր Ռ (1000) ական դրամ, կամ այլ աւելի, կարճ շղթայիւք, Դ (4) զնճըլով, առանց պօժօժի: Երկայնութիւն շղթայիցն կիսոց չափ բուրվառաց մերոց, եւ ի գլուխ շղթայիցն, որպէս անկ, պախրաճի կամ ֆէնէրի, որոյ էին կցեալ Բ (2) շղթայս ի մի կողմն անկի, եւ զԲ (2) սն՝ ի մի կողմն: Նոյնպէս եւ ահեակ կողմն նոյն թուով եւ նոյնգունակ՝ արծաթեայ:

Եւ այն մեծամեծ պատէյէքն էին լցեալք շաքար շարպաթով, եւ ռեհանի հունդ ի յերեսն շարպաթին: Այլ եւ Գ (3) սինի հալապի ու կէս լայնութիւնն, որք էին ոսկի եւ յաջ կողմն, նոյնպէս եւ՝ Գ (3) սինիք արծաթիք ի ձախ կողմն, եւ ի միջի շարեալ շաքարի գլխներ, որպէս է Վենետիկու շաքարն՝ փոքր գլխներ: Եւ սկսան մեծարել զհրաւիրեալսն. նախ՝ ի մեծազօր Խանէն՝ զկուլապն ոսկի կուլապտներով կարգաւ ամենեցուն Բ (2) կողմանց: Նոյնպէս եւ արծաթեայ կուլապտներով՝ Բ (2) կողմանց:

Զկնի եկին եւ ոսկեղէն բուրվառքն ծխելով զանուշահոտութիւն, բայց ոչ որպէս զմերս՝ ի դիմաց խնկարկել, այլ սոցա աջ եւ ահեակ տարբերելով, ամենեցուն միշտ շրջագայելով՝ ի Դ (4) կողմն հանդերձ խնկարկելով: Եւ զկնի ոսկի բուրվառացն՝ Բ (2) արծաթեայ բուրվառք եւս, որպէս թէ լինէին ոսկի բուրվառքն. մինն ի յարեւելս լինէր միւսն՝ ի հարաւ: Իսկ արծաթեայք եթէ լինէր. մինն ի հիւսիս լինէր եւ միւսն՝ ի յարեւմուտս:

Եւ մինչ նոքա խնկարկէին մշտապէս շրջագայելով ի մէջ վրանին, այլք ի սպասաւորաց սկսան բաժանել զշէրպէթն ոսկեղէն բաժակաւ, որս էին ի վերա զարֆիցն ի մէջ սկուտեղին, զի լցեալ զԷ (7) ըմպանակն ի սուրահոնցն եւ ունելով զսկուտեղն ի ձախ ձեռին, աջ ձեռովն առեալ մի մի զըմպանակսն եւ տային զիւրաքանչիւրոցն բազմելոցն: Եւ յորժամ աւարտէին, տարեալ կրկին լցուցանէին ի թունկացն, որք են սուրահիք: Եւ թե հատանէր սուրահւոյն միոյ շարպաթն, լցուցանէին զսուրահիքն ի պատիէն՝ մինչեւ ըմպիցին ամենեքեան, որ էին բազմեալ ի մէջ վրանին: Եւ ապա սկսան եւ այնոցիկ, որ կանգնեալ կային ի թիկունս մեր նաեւ արտաքոյ վրանին՝ մեծամեծք եւ զօրապետք, եւ միրզէք եւ այլ բազմութիւն կուսակալաց եւ կողմնապետաց, եւ մատուցին նոցա արծաթեայ ըմպանակաւ:

Եւ գուսանք մեծամեծ եւ փոքր եւ մանկունք փափկաձայնք, որք ունէին ուրարս, նման ուրարին եկեղեցիոյ մերոյ ձգեալ ի պարանոց մանկանցն, եւ փաթոյթ ընդ բազուկս Բ (2) ձեռոցն եւ Բ (2) թզաչափ կախեալ ծայրք ուրարին ի Բ (2) բազկացն, եւ պօժօժունս շարեալ ի յոտսն, եւ այնպէս պարէին առաջի մեծի Խանին եւ առաջի բազմութեանն: Որք էին թուով ԻԲ (22), եւ այլ ոմանք սանթուրք եւ տամպուրայք, քէմանեք, քանոնք եւ այլ գործիք նուագարանաց եւ անոթք երաժշտականաց նստեալ ի բացեայ յանդիման Խանին ածէին եւ հնչեցուցանէին, եւ իւրաքանչիւրքն այլ եւ այլ խօսէին՝ ըստ ոճի նուագարանի իւրում: Իսկ պարիչքն եւս խաղ ասէին ի պարելն իւրեանց, բայց՝ ի մի գոյն եւ ի մի եղանակ: Պարողքն՝ ի մի գոյն, իսկ բազմեալքն՝ ըստ իւրաքանչիւր հաճոյիցն երգէին: Եւ այսպէս երգիչք եւ պարիչք մինչ ի յօգուտ ժամ մի երգեցին եւ պարեցին, եւ բուրվառք միշտ ի շրջագայելն:

Եւ ապա արձակեցաւ երախանն: Եւ գնացին իւրաքանչիւր ի բնակութիւն իւր: Իսկ զիս առեալ Թիֆլիզու Աշխալ բէկի որդին Աղայ անուն, որ էր քալանթար եւ մէլիք Թիֆլիզու՝ ի նոյն տեղեաց, եւ տարաւ ի վրանն իւր պատիւ՝ հանդերձ քալանթարիւ եւ մէլիքաւ մերով, իշխանօք եւ քէտխուտօք երեւանցոց, աստապատցոց, նախչուանցոց եւ գօղթնացոց: Որ եւ առաջի վրանին, ուր բազմեալ էինք ի սեղանն՝ իբրու Բ (2) քարընկէց հեռագոյն, ճանպազ խաղայր ի չուանին:

Եւ մերձ երեկոյեան ժամու վերելեակաւ մերով գնացինք Երեւանայ միրզէյոց վրանն եւ շնորհաւորեցաք զՊայրամն իւրեանց: Եւ ապա անցեալ գնացինք ի մետաղս մեր, սքանչանալով եւ փառաւորելով զԱստուած, որ ունի զսիրտս թագաւորաց ի ձեռին իւրում եւ ում կամի ողորմէ եւ ում կամի խստանայ: