Պատմութիւն

[ԼԴ]

Իսկ երկրորդ օրն Պայրամին կրկին գնացաք ի սէլամ: Եւ երրորդ ժամու հրաւիրեցին զմեզ ի բացեայ տեղի մի ի դաշտին՝ ձիու արշաւան մի հեռու ի օթախէ մեծի Խանին: Եւ հրամայեցին ամենեցուն, զի ամենայն խան իւր երկրի մարդով առանձնասցի եւ խորհեսցի:

Եւ նստան երախանս երախանս՝ ուր Ծ (50), ուր Ճ (100), եւ աւելի եւ պակաս:

Եւ սկսան խորհել ընդ միմեանս եւ հարցանել, թէ՝ «Վասն է՞ր է կոչումս այս, եւ վասն է՞ր՝ գումարումն մեր, եւ կամ՝ այժմ զի՞նչ կամին հարցանել մեզ»:

Եւ ապա եկին ի մեծ Խանէն արք Է (7), որք էին. միրզէ Զաքին, եւ միրզէ Մեհթին, եւ խան մի որ Վէլի Թահմազ ասէին, եւ Սպահանայ մայարպաշին, որ է սահապայարն, եւ քէշանցի Ապդուլ-Ղատիմ միրզէն եւ խորասանցի Ալի-Աքպար միրզէն եւ մեծ Խանի սանդուխտարն:

Եւ կանգնեցան ի մի վայրն եւ բան եդին ճառչոցն եւ նասախչոցն, զի ամենայն երկրի մարդիկք յատուկ յատուկ հրաւիրեսցեն առաջի իւրեանց՝ խանօք, եւ քալանթար մէլիքով, եւ քէտխուտով, եւ միրզով եւ զապիթօք իւրեանց՝ թապուն թապուն: Եւ իւրեանք կանգնեցուցին շուրջանակի զայլ նասախչիս պարաւորս, եւ ի մէկ կողմանէ մուծանէին զեկողսն ի մէջ հանդիսի պարաւորացն եւ կացուցանէին առաջի վերոյ գրեալ Է (7) ից արանց՝ զգլխաւորս քաղաքացւոց յառաջ եկելոցն եւ պատուիրէին ասելով, թէ՝ «Հրաման է մեծ Խանին, որ գնացեալ ի միջի ձերում խորհեսջիք ընդ միմեանս, թէ զով կամիք եւ զով խնդրէք ձեզ եւ զերկրին կառավարօղ, զձեզ եւ զերկիրս ի խաղաղութեան եւ ի հանգստեան պահող: Զի ինքն ծերացեալ է եւ վաստակեալ ի բազում ժամանակաց պատերազմաց: Եւ ահա տըւչութեամբն Աստուծոյ զՊարսկաստան երկիրս ազատեաց ի թշնամեաց, վանեաց եւ արտաքսեաց զթշնամիսն երկրէն: Եւ ահա խաղաղացաւ աշխարհս այս: Եւ ինքն կամի գնալ ի Խորասան եւ նստել ի դղեակն իւր եւ աղօթել վասն իւր եւ վասն ձեր: Վասն որոյ խորհեցէք ամենեքեանդ մինչեւ ցիններ[ր]որդ ժամ աւուրն. Եւ իններ[ր]որդ ժամու կրկին այսմ վայրի զետեղեսջիք, զի յատուկ յատուկ խորհեալն ձեր եւ զկամքն ասասջիք, զի տացուք պատասխանի խանին»:

[ԼԵ]

Եւ գնացեալ խորհեցաք մինչեւ ցութերորդ ժամն եւ դարձանք կրկին ի նոյն տեղի: Վասն ահի կասկածանաց ժամ մի յառաջ շտապեցաք: Եւ կրկին նոյն մարդիկն, զոր ծանուցաք ի վերոյ՝ եօթնեքին արքն, եկին եւ կանգնեցան ըստ առաւօտեան կարգի, եւ հրաւիրեցին կրկին յառաջի իւրեանց եւ հարցուցին: Եւ գտին ի մի բան զամենեսեան՝ համակամ եւ համախորհուրդ: Զի ութերորդ ժամէ սկսան հարցանել եւ մինչեւ ցմուտս արեգականն հազիւ խալսեցան: Եւ ապա հրաման ետուն եւ ասացին. «Գնացէք եւ առաւօտն կանուխ եկէք»:

Իսկ ի միւս օրն որ էր Պայրամին երրորդ օրն եւ փետրվարի Ե (5) օրն հինգշաբթի գնացինք վաղ քաջ՝ իւրաքանչիւր ի տեղի իւր, որում տուեալ էին յառաջմանէ իւրաքանչիւրոցն, եւ նստանք: Եւ յետ Գ (3) ժամու հանին զմեզ անտի ի դաշտն կրկին եւ հրամայեցին յատկանալ իւրաքանչիւր խաներաց՝ իւր երկրի մեծամեծօք եւ քէտխուտօք: Եւ այնպէս մեկնեցանք ի միմեանս եւ նստանք դասք դասք ի վերա խոտաւէտ մերկ երկրի:

Եւ սկսանք ամենեքեան ասել եւ լսել եւ քննել ի մէջ մեր ժողովոյն: Ընտրեցին զոմանս ի պարսից, զի թէ բան ինչ հարցանիցեն, նոքա միայն խօսիցեն եւ տացեն պատասխանի: Եւ ի հայոց զիս, զքալանթարն եւ մէլիքն միայն սահմանեցին խօսիլ ի հանդիսի: Եւ այնպէս արարին եւ ամենեքեանքն, իւրաքանչիւրքն զոմանս ի միջի իւրեանց ընտրեցին պատասխան տալոյ: Նոյնպէս եւ Ատրպատականու, Վրաստանու եւ այլոց ամենայն երկրեաց եկելոց պատրաստեցին խօսողս ընդդէմ այնոցիկ Է (7) ից արանց՝ եթէ հարցանիցեն եւ հրամայիցեն ինչ:

Եւ ապա կանգնեցան կրկին մեծ պար մի, որպէս երեկն եւ եռանդն, եւ ի միջի պարուն՝ նոյն առաջին Է (7) արք: Եւ սկսաւ խօսել Վէքիլի Թահմազն եւ ասել. «Լսեցե՜ք խաներ, սուլթաններ, պէկլէր, աղայներ, հայոց սէրէֆրազ Խալիֆայ, քէտխուտէք, այաններ եւ ամենայն եկեալքդ ի հեռաւոր եւ ի մերձաւոր տեղեաց: Զի հրաման է մեծ Խանին եւ այսպէս ասէ «Որովհետեւ չի թողիք եւ չի կամեցաք, որ գնամ իմ տեղս հանգստանամ, եւ ոչ քա[ր]շեցիք զձեռս ձեր ի դրօշից իմոց, զայս երիս խոստմունս խնդրեմ ի ձէնջ:

Նախ՝ յետ ժամանակաց եթէ շահի որդի կամ ազգական յայտնի եւ երեւի, նորա հետ չի միաբանիք, եւ քօմակ չանէք եւ չընդունէք:

Երկրորդ՝ զնալաթն եւ զհայհոյանքն որ տայիք Օմար Օսմանին, այսուհետեւ այլ չի ասէք եւ Նաւրուզ Պայրամին զդէմս ձեր չի ցտէք եւ չարիւնցնէք վասն Հասան Հիւսէյինին, այլ՝ ըստ պայմանադրութեանս եւ ուխտելոյն ձեր, մնայք անշարժ: Զի վասն այն հայհոյանաց պատճառէն այնքա՜ն արեանց հեղմունք լինի մեր ղուրանի թապի երկուց ազգաց եւ երկուց թագաւորութեանց մէջն՝ Իրանին եւ Թուրանին, եւ՝ բազմաց գերութիւնք: Այլ այսուհետեւ բարձցի այս խռովութիւնս եւ շփոթս ի մէնջ զի մեր եւ նոցա մարգարէն միեւնոյնն է նոյնպէս եւ ղուրանն: Մի է եւ նամազն: Որովհետեւ օսմանցիքն զձեռս ի վերա սրտին դնելով կատարեն, իսկ մեք՝ ձեռս ի կախ պահելով եւ արձակ, նոյնպէս եւ եղիցի: Նոքա՝ զիւրեանցն, եւ մեք զմեր ծէսն արասցուք, եւ միմեանց նախատինս մի դիցուք: Այլ եւ յորժամ Քապէն գնան ի Պարսկաստանու, չի նեղացուցանէն եւ աւելի ինչ չի պահանջեն, այլ որպէս զիւրեանց հաճիք, պատուիցեն եւ, որպէս զեղբայր, համարիցեն: Եւ որովհետեւ ի Դ (4) կողմն կարելի է անդ ի Քապէ աղօթել, դուք եւս, որ կողմն որ կամիք՝ աղօթեցէք: Եւ այսու միաբանութեան եւ պայմանէ մի խախտեսջիք:

Երրորդ զի որպէս զիս կամեցայք թագաւորել, յետ իմոյ անցմանն իմ օճախիս եւ իմ զաւակիս խիանաթութիւն չանէք, այլ հնազանդ մնայք յաւիտեան:

Եւ զայս Գ (3) բանս նալաթլամայով եւ գրով արձանացուցեալ կնքեսջիք եւ տաջիք ինձ:

Ի՞նչ կասէք: Յանձն կառնո՞ւք թէ՝ ո՞չ»:

Եւ ամենեքեան ի մի բերան գոչեցին. «Այո՜, կամիմք, եւ յանձն առնումք եւ հնազանդիմք»: Եւ առժամայն կարդացին զֆաթէն եւ արձակեցանք:

[ԼԶ]

Իսկ ուրբաթի առաւօտին գնացինք վաղ քաջ ի սէլամն, եւ ի Ե (5) երորդ ժամու մուծին զմեզ առաջի իւր: Որ կարգաւ գնացեալ առաջի նորա խոնարհմամբ, գլխոյ ողջունելով անցեալ գնացինք: Եւ ելեալ արտաքս նստանք ի հանգստարանն մեր: Եւ յետ վճարելոյ սէլամին ցրուեցան եւ ճէզայիրչիքն: Եւ հրաւիրեաց զխաներն ուտել ճաշ ընդ նմա:

Որ եւ բազում բանք խօսեցաւ ընդ նոսա: Եւ շատ պատճառս յօդելով, եւ զանազան առարկութիւնս ի մէջ բերելով ի բաց ձգէր իւրմէ զմեծութիւն թագաւորութեանն: Եւ ասէր, թէ՝ «Ընտրեցէք ի ձէնջ զայլ ոմն կամ ընտրեցէք զայր մի, որ կարիցէ կառավարել ձզեզ եւ զերկիրն: Եւ ձեռ վեր առէք ինձէ եւ թողէք, որ գնամ իմ դղեակն ի Խորասան եւ առանձնանամ, զի այլ ոչ ունիմ կարողութիւն մրցել եւ վանել ի պատերազմունս»:

Եւ շատ անգամ հրաժարէր: Իսկ խաներն ստիպէին, աղաչէին, շողոքորթէին, աղերսէին եւ հաւանեցուցանէին, զի մի թողցէ զնոսա եւ զերկիրն ի ձեռաց իւրոց:

Պատասխանի ետ մեծախելք Վալինամաթն եւ ասաց, թէ «Դուք այսպէս ասէք, բայց ես գիտեմ, զի բազումք ինձանէ պիտամաղ են եղեալ: Եւ իրաւունս ունին, զի բազմաց ապրանս խլեցի, զբազումս մահացուցի, զոմանս կորուսի, եւ յոլովից զոսկին եւ զարծաթն խլեցի, եւ շատ տեղիս աւերեցի, եւ զերկիրս սասանեցուցի եւ աղքատացուցի: Վասն որոյ բաւական է այս չափս: Թող հանգչին մարդիկք գոնէ յայսմ յետէ ի նեղութենէ յայսմանէ»:

Յորմէ պատասխանեցին եւ խաներն, թէ՝ «Այս ճշմարիտ է զոր ասես: Բայց մեծութեան եւ զօրապետութեան հարկաւորութիւնն այն էր: Զի թէ չի լինէ[ի]ր այնպէս արիացեալ ամենայն իրս, ե՞րբ ապա կարելի էր այսքան գործ եւ քաջութիւն յառաջանալ: Վասն որոյ զնոյն կրկին առնել խնդրենք, որովհետեւ քեզ ետուր Աստուած զգլխաւորութիւն եւ զպետութիւն աշխարհիս: Պարտին զի ամենեքեան ի քեզ եւ բանից քոյ հնազանդին: Եւ թէ արտուղի գնան, պատժոց եւ դատապարտութեան են արժանի: Իսկ այնոքիկ, որք հնազանդին քում հրամանի եւ արիանան ի գործս իւրեանց, պատուոյ եւ խալաթ զգենլոյ արժանի լիցին: Զի թէ այնպէս չլինի, աշխարհս ոչ կառավարի»:

Եւ ապա, հաւանեալ եւ ինքն, յանձն առաւ թագաւորել: Եւ կրկին կարդացին զֆաթէն եւ ես՝ զ«Հայր մեղայն» ի լռելեա[յ]ն, եւ արձակեցանք՝ իւրաքանչիւր տեղիս:

[ԼԷ]

Ապա այսուհետեւ գրեցին զարձանագիրն երկայն եւ Բ (2) թզաչափ լայն: Եւ յետ կրկին կրկին սրբագրութեան յորժամ եղեւ ըստ հաճոյիցն սկսան այնուհետեւ կնքել տալ եկելոցն: Իւրաքանչիւր քաղաքաց խանք եւ սուլթանք, միրզէք եւ մերսօֆիք, Ռ (1000) պետք եւ հարիւրապետք, քալանթարք եւ մէլիքներն, այաններն եւ աղաներն շէխիսլամք եւ ղազիք ի պարսից եւ հայոց եւ սկսան կնքել զարձանագիրն զայն՝ առնելով սկիզբն ի Խորասանայ եկելոցն եւ Հերաթու, Մաշաթայ, Մազանդարանու եւ այսպէս կարգաւ հասին մինչեւ ցԱտրպատական երկիրն:

Ապա սկսան կարգաւ եւ զԱրարատեանսն հրաւիրել՝ առ ի կնքել զարձանագիրն որ եւ զերիս աւուրս հազիւ թէ կարացին աւարտել: Եւ կնքեալ մեր ամենեցուն մանաւանդ այնք, զոր նախ անուանեցաք [ի] ԼԵ (35) [գլուխն]՝ ճառին զխօսողս եւ զեօթնից արանց հարցանողաց պատասխանի տուողքն:

Եւ յորժամ կատարեցաւ, ապա սկսանք կրկին ամենայն օր գնալ կարգաւ երրորդ ժամու աւուրն եւ ողջունել զնա որպէս նախ առնէաք:

Իսկ փետրվարի Ժ (10), յորժամ գնացինք ողջունել զնա, ձայնեաց զմեզ առաջի իւր եւ ասաց. «Խալիֆայ Խալիֆայ»: Եւ ես ասացի. «Պէլի Վէլինամաթըմ»: Զի պարսիկք ի տեղի «Պույուր» ասելոյն «Պէլի» կասեն:

Որ եւ ասաց մեծազօր Վելինամաթն. «Պիլտին խապարտար սան սիզէ պէկ տիքտիմ»:

Եւ ես ասացի, թէ «Իխտիար սէնին տիր: Շեֆքեթլում մուպարաք օլսուն»:

Եւ առժամայն վազելով եկն եկաց առաջի իւր Փիր Մէհմէտ խանն Հերաթու զձեռս իւր ունելով ի վերա սրտին:

Եւ ասաց վէլինամաթն. «Իշտայ պու խան տուր Փիր մէհմէտ խան, Հերաթ խանի: Եախշի քիշիտուր, եախշի եօլայ գէտուփ տուր: Սիզին իլէնտէ եախշի եօլայ կէթմէք կէրէք տուր: Ինտի սիզտէ օնայ եախշի ղուլուխ էյլէմէկ կերէկ սուզ, նէթէգին օզումայ էյլէտինիզ: Ինտի օղու նապալաթ տուր, սըզ կեարաք օզունայ խապար վերէսուզ: Ինտի սանի Երեւան աղալարուն համիսինուն ուստինայ աղայ էթմիշամ: Սանդայ էխտիպարում վար տուր: Հարկիզ բիր նաշարի իշ օլսայ, պէկինիզայ տէյէսուն: Ղուլախ քի ասմասայ Թարվէզէ՝ Իպրահիմ խանայ արզ էյլէմէկ կէրէկ սուն: Օչաղ քի Իպրահիմ խան պաշայ ափարմասուն՝ սան Ղալիֆայ, մուրախասուն օզուն գարաք մանայ արզ էյլէյէսուն»:

Եւ ապա դարձեալ ի կողմն խանին եւ ասաց. «Փիր մահմատ խան, պու քիշիլարու գօրուր սան: Պունլար մանում տուր: Պու խալիֆայ չօք եախշի քիշի տուր: Ուչքիլիսայ պիր եախշի եր տուր: Ինտի սանայ թափշուրիրամ, կէրէք նէտէսայ գուլաք ասասան, եախշի մէհրապանլուխ էյլասան, խաթրն սախլայասան: Պիր էհտիպարլու քիշի տուր օլքեաեայ, րահաթայ վէ տիւանայ մուղիաթ օլուփ տուր։ Պու քալանթար տայ եախշի ղուլուխ էյլէիպ տուր: Պու Երեւանն աղզնայ կէն տուր: Եախշի եօլայ գէտուփ տուր»:

Եւ վասն մէլիք Մկրտումին ասաց. «Պու մէլիքտայ օ ազալքի քօհնայ մէլիքին դարտաշի տուր: Պուտայ եախշի ղուլուղ էյլէիպ տուր»:

Եւ վասն մէլիք Յակոբջանին ասաց. «Պու մէլիք տայ ղալայ տայ իտի օսմանլու իչինտայ, օնընտայ ղուլուխի մանայ եթըշմիշ տուր: Իմտի պու քիշիլարի սանայ թափշիրմիշամ պանում տուրլար: Կէրէկ պունլարուն սօզինտան չխմայասան: Հէր զատի մասլահաթ Խալիֆայիլան մունլարիլան էյլէասն: Ղզլպաշլարայ Էրեւան աղալարընայ էհտիպար էյլէմէյէսն: Էհտիպարուն մունլարայ օլսուն: Սզի Էրեւանուն աղալարըն ուզարինայ աղայ էթմիշամ: Վիլայէթի ռահաթի օզունուզտան պիլիրամ: Կէրակտուր քի աւատանլըղնայ չալըշասըզ»:

Եւ դարձեալ ասաց. «Գէտն, նէթէքի իշինզ վար, մասլահաթընզ վար, արզայընզ վար, ափարըն միրզայ Մօմինայ, Միրզայ Մէհթիէ համի իշինզի ղայիրսունլար, րախամլարնզի եազսունլար, քի սիզի եախունտայ մուրախաս էտէրում»:

Եւ ապա արձակեցանք ի յերեսանցն, շնորհակալելով ի նմանէ: Եւ գոհանալով զԱստուծոյ գնացինք ի բնակութիւնս մեր մեծաւ ուրախութեամբ եւ պարծանօք:

[ԼԹ]

Եւ ի միւս օրն, որ էր կիրակի, գնացինք ի քէշիկխանայն: Եւ այս քէշիկխանայ ասածներն այն է՝ իբրու լէյլէկ չատրի: Բայց ոչ թէ մասլահաթ ունեցողն կու ժողովի, այլ մեծամեծ խաներն անդ ժողովեալ նստին եւ խալիան քաշելով խօսակցին եւ զբօսնուն ծիծաղական բանիւ, ակն ունելով հրաւիրման Վէլինամաթին. եթէ գուցէ խնդրեցի պատրաստ գտանիցին: Որ եւ տարեալ զմեզ անդ նստուցին:

Եւ յորժամ ժողովեցան անդ զգեցեալ խալաթով, որք կայինք իբրու Ճ (100) հոգի՝ աւելի կամ պակաս, եկն ժամ սէլամին:

Եւ յորժամ հասանք ի տեղին որում սովոր էինք ամէն օր խոնարհմամբ գլխոյ ողջունել զինքն, իսկոյն ընթերցաւ մի ոմն ի միրզոցն, որ էր թարվզէցի եւ ազգաւ պարսիկ՝ Ճիհանշահ փատիշահի ցեղէն, Ատրպէճանու վէզիր գոլով:

Զի սովորութիւն է պարսից, մանաւանդ՝ Նատրղուլի Վէլինամաթին, որ ամէն քաղաք Գ (3) – Գ (3) մարդ կարգէ ի վերա արքունական կեալուրի:

Առաջնոյն ասեն միրզէ վէքիլ, որ է զապիթ միրիյի հետ իլախայ ունեցողաց վերա, եւ է երիցն մեծ հրամայող եւ ի վեր նստող, քան զմիւս երկուսն: Եւ սա է առնող, տուող եւ դատաստան անող որպէս մեծ տէֆտէրտար: Բայց ոչ առանց միւսոցն գիտութեան, այլ՝ համակամութեամբ:

Երկրորդին ասեն վէզիր, որ է միջինն, եւ ւնի զտէֆտէրն նահանգաց եւ ամենայն եղեալ կէլուրի եւ կիտարի իրատի եւ մասրաֆի:

Եւ զերրորդն ասեն միրսօֆի: Որպէս ասեն, թէ տէֆտէր էմինի, որ զամենայն տէֆտէրներն նա ունի եւ արքունի տէֆտէրին շինողն է: Եւ տեղն ի տեղ գիւղորայքն զպէկլիկ եղած մուլքերն նորա գիտութեամբն է եւ նորա ձեռին:

Վասն որոյ որպէս ի վերոյ ասացի, եթէ Ատրպէճանու, որ է Ատրպատականու, վէզիրն՝ ի Ճիհանշահի ազգէն, եւ ինքն էր բանաստեղծ եւ շուարայ, որ է գուսան: Վասն որոյ, զոր ինչ յոգեալ էր ի վերա քարտիզի, սկսաւ ասել եւ էր այսպէս:

Սիգգէյի պէրզէր գեարթ նա՛մի սալթանաթռա տէր ճիհան,

Խօսրօֆի ատլ, շահի Նատիրղուլի, կիթի սիթան,

Հէր քիրայ պէյու խուտայ եարէս

Հերքի պէռկէրտէտ էզվէ շէրմէսարէզ

Էլհէմտուրուլլահ փատիշահըմայ Նատիրի գուլլու իրանէս:

Հէրպէնտէէշրէ, քի խուտայի թայալայ եարէս:

Հէրպէնտէ ազու պէրկէրտէտ շարմասարէզ:

Սիգքէյի պէրզար քեարթ նամի սալթանաթրա տէր ճէհան,

Շահի տին, Նա՛ տիրղուլի Սքէնտէրի սահիպղռան:

Փատիշա՜հի մամալիքի Իրա՜ն, զիլլի սուպհան, Նա՛տիրի տէվրան:

Եւ յետ ասելոյն զայսքան բան բարձր ձայնիւ գոչեաց ասելով «ֆաթէ՜»: Եւ սկսան ամենեքեան զձեռս ի վեր ունելով անմռունչ շարժել զշրթունս իւրեանց, իբր թէ զֆաթէն կարդան, բայց ոչ գիտեմ՝ գիտէին կամ ասէին, թէ ոչ: Նոյնպէս եւ ես տարածմամբ ձեռացս ասացի զ«Հայր մեր որ յերկինս է»:

Եւ ի յաւարտն նոքա զերկուսին ձեռս իւրեանց ընդ երեսս տարեալ շօշափեցին զմորուսս իւրեանց, իսկ ես շնորհօքն Քրիստոսի յայտնապէս խաչակնքեցի զդէմս իմ:

Եւ խուս տուեալ ամենեցուն անցեալ գնացին:

Եւ ես սակաւ մի յետ մնացի ի տեղին իմ, ուր կանգնեալ էի, եւ պշուցեալ ընդ երեսս Վալինամաթին հայէի:

Վասն որոյ հայեցեալ ի յիս եւ ասաց. «Հայ խալիֆայ, կեալ պուրեայ»:

Եւ ես վստահացեալ գնացի մերձ ինքեան:

Եւ կրկին ասաց. «Եախուն կեալ, եախուն կեալ»:

Եւ մերձեցայ մերձ ի նա՝ առընթեր իւր, ուր նստեալ էր ի բարձրաւանդակ տախտի:

Որ եւ ասաց կրկին. «Պիլիրսան Խալիֆայ սապահ եօխ օպիրիսի կիւն սանի մուրախաս էտէրամ»:

Որ եւ ես պատասխանի տուեալ ասացի. «Վալինամաթին օմրի դօվլաթի զիատ օլսուն: Վէ ումարամ պարի խուտատան փարվարտիկէարտան, քի նասըլ ճէնապնզի ֆէթի Իրան կէօրտում, ինշալլահ ֆէթի Ղանտահար վէ ֆէթի Հինտուստան[տ]այ կէօրայիմ»:

<յ> Որ եւ ծիծաղեցաւ ուրախութեամբ. եւ զուարճացեալ բերկրեցաւ եւ ասաց. «Պարիգալլահ Խալիֆայ պարիգալլահե:

Յետոյ համարձակեալ ասացի. «Պաս շէֆգաթլում արզամզ վար կեարաք տուր քի հասլ էտասան»:

Եւ իսկոյն ասաց. «Եախշի տուր տէ ափարն Խալիֆանի միրզէ Մումին եանընայ, վէ սօյլան հէր նէմէնէ արզասի վար, մէսլեհթի, մաթլապի վար տուր ղայիրսուն»:

Որ եւ առժամայն էլիաղաճլի մի, զոր կան հանապազ առաջեւն, եւ են որդիք խաներաց, եւ ի ձեռս իւրեանց՝ չօմախ նախշած, անկեալ առաջի իմ տարաւ զիս միրզէ Մումինի մօտն, որ էր կից Վէլինամաթի ամարաթին եւ ասաց զասացեալսն ի վէլինէմէթէն:

Եւ միրզէն պատասխանեալ ասաց. «Պաշ ուստինա ղայիրայիմ: Աղշամ օզ նայիպի կեալսուն, րախամլարի ափարսուն»:

Քանզի նոր էր կարգեալ այս միրզայ Մումինս գրել զրախամ: Զի յառաջ միրզէ Մէհթին էր րախամներու գրողն, եւ միրզէ Մումինն ունէր զկնիքն եւ էր մուհրտար: Բայց վասն պատճառի իմիք ընկեց յերեսացն զմիրզէ Մէհթին, որ էր այր խիկար եւ խոնարհ, քաղցրաբարոյ, ուշիմամիտ եւ խաթր պահող:

Իսկ այս նորս, որ է միրզայ Մումինս, դեռեւս՝ անտեղեակ շարադրութեան րախամից եւ յոյժ երկչոտ:

Բայց որովհետեւ Բ (2) միրզէք ի միասին բնակին վասն իմ խաթերս զիմ րախամներս միրզէ Մէհթին շարադրեաց ըստ պատշաճի:

[Խ]

Իսկ ես միւս օրն առաւօտին յղեցի զՂալայճի օղլու Ստեփանոս վարդապետն որ էի կարգեալ ճանապարհի աթոռակալ, եւ էր ընդ իս ի բանակն՝ ի Մուղան: Եւ գնացեալ էառ զրախամներն, որ էր Է (7) ռաղամ, եւ եկեալ ուրախութեամբ ետուր ցիս:

Իսկ ի նոյն օրն գնացինք ի սէլամն: Եւ կրկին պատուիրեցեն յետ սէլամին, եթէ՝ «Երեկոյեան պարտիք գալ եւ հանդիպիլ Վէլինէմէթին, որ զձեզ յանձնէ ձեր զապութիւն եւ մուրախաս առնէ»:

Եւ գնացեալ՝ իւրաքանչիւր ի տեղիս իւր, եւ կացաք մինչեւ ցերեկոյն: Եւ իններորդ ժամուն ժողովեցանք ի դուռն Վէլինամաթին. քալանթար Մէլիքջանն եւ մէլիք Յակոբջանն, եւ այլազգեաց քալանթարն՝ Ալիղուլին, եւ այլ քէտխուտէք հայոց եւ մէլիքներն, զի Երեւան Թ (9) մհալ գոլով Թ (9) մէլիք կան այժմ: Թէպէտ հնազանդ են քալանթարին եւ դողան առաջեւ, իբրեւ զնոքար, բայց Երեւանայ մէլիքներացն, որք են այսոքիկ. նախ՝ մէլիք Յակոբջանն եւ մէլիք Մկրտումն, Կարբու եւ Ղրխպուլախու, Շոռակալու, Իկտիրու, Գառնու, Ծաղկնայձորու, Գեղարգունոյ, Ապարանու, Շիրակուանու, այլ եւ՝ Երեւանայ Շէյխիսլամն, աղայներն եւ միրզէքն, եւ առեալ զմեզ տարան ի դէմն:

Եւ սկսաւ ասել բանս խրատականս եւ պատուէր պիտոյականս վասն արքունական իրաց, եւ վասն երկրին բարեկեցութեան եւ ռահաթին հանգստեան: Եւ՝ վասն պատերազմական զօրացն, որ նօքար անուանեն, զի են տօնլուխով՝ պատուէր միրզոցն վասն վարձուց նոցին: Եւ՝ վասն դալիմի ձիավարժութեան եւ պատերազմավարժութեան: Նոյնպէս եւ նոցա՝ զձիանս իւրեանց լաւ պահելոյ եւ զանօթս պատերազմի, որ է զրէհն՝ թուրն, ռումբն, միջքի դանակն, վահանն, թէրքէշն՝ որ է նետու աղեղն, զթֆանկն եւ զայլ սոյնպիսիք պատրաստի ունել եւ զլաւն ստանալ:

Եւ՝ զայլ սոյնպիսիք բազում բանս պատշաճաւորս վասն երկրին պահպանութեան եւ ամենայն իրաց:

Եւ վճար խօսիցն ասաց միրզոցն, եթէ՝ «ԶԽալիֆայն ձեզ յանձնեմ. զի զոր ինչ կամիցի՝ եթէ գիւղ, եթէ հող եւ եթէ այլ ինչ, զոր պատշաճ է իւրն, քան թէ այլոց՝ իւրն տայք այնպէս, որ ոչ միրիյին վնաս լինի, ոչ՝ իւրն դժուարութիւն: Եւ յորժամ ինքն չկամենայ, ապա այլոց տուէք: Զի գիտէք որ խաթրն պահեմ եւ մէկ եախշի քիշի է: Պիտիր, որ դուք եւս լաւ պահէք զխաթրն եւ այնպէս արարէք, որ չլինի, թէ՜ ձեզանէ ինձ գանգատ գրէ»:

Ինձ եւ ասաց, թէ՝ «Ղալիֆա՜յ, այսուհետեւ հեռանաս ինձանէ եւ ոչ կարես լինել ինձ ձեռնհաս: Վասն որոյ ահա՛ զքեզ յանձնեցի զապիթներաց ձերոց, այսինքն՝ միրզոց: Զոր ինչ մաթլապ որ ունիս դոցա ասես՝ որ կատարեն: Եւ թէ չի լսեն աղաչանացդ, Իբրահիմ խանին արզ արայ՝ (որ է իւր եղբայրն, նստեալ ի Թարվէզ՝ խան եւ սպասալար), եւ նա ինձ ծանուսցանէ: Եւ թէ կամիս դու եւս ծանոյ: Քեզ հրաման է: Եւ աղօթող լեր վասն մեր: «Տէ զէթ շինտիտան կերի մուրախասսըն, կէթ Ուչքիլիսայ[այ]»:

Եւ ապա սկսայ եւ ես դրուատեալ զնա եւ օրհնել, եւ լալոտ աչօք ասացի. «Շէֆքէթլում, դու որովհետեւ հեռանաս ի մէնջ, մեք այժմ գիտացաք, որ որբ մնալոց եմք: Զի ոչ ոք լինելոց է իբրեւ զքեզ որ զմեզ խնամէ: Վասն որոյ Աստուած ամենակարողն զճանապարհդ բաց եւ աջող անէ եւ միշտ յաղթողս արասցէ ի վեա թշնամեաց քոց: Ապա զայս խնդրեմ ի մեծութենէդ, որ զմուրվաթդ եւ զմուպարաք նազարդ ինձանէ եւ այն մուպարաք թէքքէյէն պակաս չանէսե:

Որ եւ կրկին յուսադրեաց ասելով. «Ալամ չաքմայ Խալիֆայ ալամ չաքմայ: Օ թէքէ մանում տուր, սանտայ մանում սան: Կէթ: Պիր խօշճայ քիշի սէն: Կէթ համան տուայ էյլէ»:

Եւ ապա շեյխիսլամն եւս համարձակեցաւ եւ ասաց զտուայ մի պարսկերէն գրաբար ի չափ Բ (2) տան սաղմոսի: Եւ ապա ասացեալ զֆաթէն եւ ես՝ զ«Հայր մեղայն», շնորհակալեցայք եւ արձակեցաք յերեսանց եւ գնացաք ի բնակութիւնս մեր:

[ԽԱ]

Իսկ առաւօտուն սկսան ամենեքեանքն Երեւանու եկեալքն՝ Հայք եւ Պարսիկք, տեսանել զպատրաստութիւն չուելոյն: Եւ նախ՝ գնացինք ի միասին Իբրահիմ խանի օթախս: Եւ նա եւս յուսադրեաց զմեզ, ասելով. «Եթէ բան ինչ ուիցիք կամ՝ զոր ինչ դժուար բան որ պատահի, ազդիցէք ինձ ի Թարուէզ, զի կատարեցից. քան զի պատուիրեաց ինձ Վալինամաթն վասն ձեր: Այսուհետեւ անհոգ կացէք: Ինշալահ շէն պահելոց եմք զերկիրն»:

Եւ ապա գնացինք Փիր-Մահմատ խանի օթախն՝ որ էր Երեւանայ խանն: Եւ նա եւս առաւել ումիտվար արար զմեզ, եւ յուսադրեաց եւ ասաց. «Գնացէ՛ք խաղաղութեամբ եւ բարով. եւ հարկիզ ալէմ մի քաշէք, որովհետեւ Վալինամաթն զձեզ մեզ յանձնեաց եւ վասն ձեր պատուիրեաց: Եւ առաւել սէր եւ խնամք ունի ի վերա ձեր: Աստուծով զձեր ամենայն ընկած բանն ըստ հաճոյից ձերոց հոգալոց եմք: Գնացէք բարով: Եւ ահա իմ կողմանէն Վէլինասաթն նայիպ մի թային արար, որ գնայ Երեւան: Նա գալոց է ընդ ձեզ: Նորա հետ վարվեցէք մինչեւ ցգալն իմ»:

Եւ ելեալ անտի գնացաք ի մետաղս մեր: Եւ տեսեալ ամենեքեան զպատրաստութիւն իւրեանց, եւ ի միւս առաւօտն չուեցին ամենեքեան Երեւանայ եկողքն շեյխիսլամն եւ աղայներն, քալանթար մէլիքն եւ քէտխուտէքն ընդ խանի նայիպին, որ է իբրու միւթեսելիմ, եւ ընդ միրզոցն գնացին Երեւան:

[ԽԲ]

Իսկ յետ գնալոյն նոցա ես մնացի միայն՝ խեղճ եւ ողորմելի, միայնակ ի մէջ անհուն դաշտին եւ ի մէջ խուղիցն բազմութեան իմ միաբանօքս հանդերձ, որպէս բու աւերակի եւ որպէս ճնճղուկ միայն ի տանիս: Վասն զի գերիք բազում թափեցի ի պարսից գերչաց խորասանցոց, զոմանս թանկագին զոմանս աժանագին եւ զոմանս ձրի բերէին եւ տային ցիս, թէ՝ «Ի տեղիս եւ ի տեարս իւրեանց հասցուր»: Կային եւ կանայք յղիք ի միջի իւրեանց՝ յղիացեալք ի տանց եւ յարանց իւրեանց, քանզի Է (7) ամիս էր գերութիւնք նոցա: Որ եւ ոմանք ծնան ի Մուղան, եւ հրամայեցի Ագուլեաց աւագիրիցու, որ էր ընդ իս՝ տէր Թումայ անուն, որ մկրտեսցէ զերեխայսն ի գետն Եփրատ եւ անուանեսցէ զանունս նոցա Մուղան: Ծնաւ եւ կին մի ի Մեղրի, եւ անուանեցին զանուն նորա Մեղրիկ՝ մինչ տանէին զնոսա Ագուլիս եւ Աստապատ:

Կային եւ աղջկունք, մանկունք եւ տղայք՝ Զ (6), Ը (8) եւ Ժ (10) տարեկան եւ այլք մեծագոյն տղայքն՝ ԺԵ (15) եւ Ի (20) տարեկան, աւելի կամ պակաս: Լուայ որք բազումք փախեան, օգնականութեամբն Աստուծոյ, եւ զերծան: Եւ Գ (3) անգամ ջորօք եւ ուղտօք, մէկ մէկ ի միաբանից իմոց վերակացու եդեալ ի վերա նոցա, յղեցի. նախ՝ յորժամ ուղտէրն տարան ըղտաբանք ի յԷջմիածին, քանզի այլ ոչ էր մեզ պիտոյ: Ընդ նոսա գնացին դաս մի:

Իսկ զայլս ի յԱստապատ եւ Ագուլիս առաքեցի, վասն զի էր սղութիւն եւ նուազութիւն հացի, որ եւ իմ ջորօքս հասուցանէին ի Դուզախն: Եւ գրեցի նոցա, զի նոքա հասուցանիցեն ի յԱստապատ եւ Ագուլիս, վասն զի էր անդ Ներսէս կաթողիկոսն Աղուանից Գանձասարու եւ, զոր ինչ գրէի, վաղվաղակի տայր կատարումն:

Եւ անտի բարձեալ զգրաստքն մեր ալիւր եւ գարի, եւ այլ հարկաւոր խուրակք եւ դառնային անդրէն առ մեզ, վասն զի ոչ գտանիւր հաց եւ ցորեան ի բանակն: Եւ թէպէտ թային տային մեզ, բայց աւուրն, յորում մուրախաս արար զմեզ, կտրեցին զթայինն: Եւ ոչ եթէ միայն ի Մուղան էր նուազութիւն հացի, այլ՝ ամենայն տեղիս Թարվիզու եւ այսր. եւ Տուզախ, ի Կէնճէ, ի Ղազախ, ի Լօռի, ի Վրաց տուն, ի Գեղամայ ծովն եզերեայքն, ի Ծաղկնուձորն, ի Ղափան, ի Նախչուան եւ Երեւան: Այս գրեալ նահանգներն օսման օխասին Ա (1) – Ա (1) շահի ցորեան, եւ այն եւս ոչ գտանիւր:

Որ եւ մեք ի Մուղան՝ ի պակասել հացին եւ ալիւրին, զոր բերեալ էաք ի սուրբ Էջմիածնայ, շաբաթ մի եւ այլ աւելի խարշեալ եւ խանձեալ ցորեան կերանք: Եւ վասն այս պատճառի աստ եւ անդ բաժանէին զազատեցեալ գերիքն:

Որ եւ Գ (3) անգամ Ա (1) – Ա (1) պօլուկ յղեցի: Նախ՝ ընդ ուղտոցն յղեցի պօլուկ մի: Վերակացու եդի զշաթիր Մաղաքիայն եւ Բ (2) սայիք, որք եկեալք էին յԵրեւանայ եւ յԷջմիածնայ:

Երկրորդ անգամ ղրկեցի պօլուկ մի գերի, վերակացու՝ աստապատցի ամբարտար Սարգիս վարդապետն եւ Հնձուց վանից Եղիայ վարդապետն՝ որ տարին ի Տուզախ ընդ մեր ջորոցն: Եւ գրեցի Գանձասարու կաթողիկոսին, զի աւանակաւ եւ կամ եզամբ հնարիցէ եւ յղիցէ մինչեւ ցԱգուլիս, եւ զմեր ջորիքն խորակ բարձեալ դարձուսցէ զմեզ Եղիայ վարդապետն, եւ Սարգիս վարդապետն գնասցէ ընդ գերեացն:

Եւ այս միջոցս, մինչ գնային ի Տուզախ, եղեւ բաժանումն խիլային եւ հրաման մեզ՝ գնալ յԵրեւան, զի Ե (5) աւուր ճանապարհ է Տուզախին ի Մուղանու:

Այլ եւ զոմանս ի ջորոցն յղեալ էի ի Շամախի ընդ Տաթեւու Մկրտիչ վարդապետին Ղափանցւոյ, զի բերցէ եւ նա խորակ մեզ եւ անասնոցն, զի յետի օրերն թանկացաւ ցորեանն եւ գարին ի Մուղան: Եւ եղեւ Թարվիզի լիտրն Ա (1) զօլաթա եւ Ժ (10) թիմին որ է ԹՃ (900) դրամ:

Եւ ի փետրվարի ԻԱ (21) եկն Մկրտիչ վարդապետն՝ բարձեալ Դ (4) ջօրօք ալիւր, եփած հաց, գարի եւ գինի, ունելով ընդ իւր եւ զԻսրայէլ վարդապետն, Մեսարու վանից Բ (2) քահանայք եւ Ե (5) – Զ (6) իշխանք: Որում խնդիրք ուզէին ի մէնջ վասն Բ (2) իրաց:

Մի՝ վասն ճզիէյին, զոր շատ պահանջէին, խնդրեցին՝ ըստ առաջի սահմանին. տնով մարդու Գ (3) ղուռուշ եւ ազապ տղայոց ղուռուշ եւ կէս:

Այլ եւ՝ վասն բնակութեան, զի զՇամախին աւերեալ էր եւ քակեալ Վալինամաթն, յորժամ էառ՝ յառաջ քան զգալն ի Կէնճէ, եւ Ը (8) ժամու ճանապարհ հեռու ի Շամախուցն հողէ բերդ մի շինեալ, հրամայեաց զմնացեալ շամախեցիքն անդ բնակեցուցանել: Եւ զի էր օդն ապականեալ, եւ տեղն՝ շողային եւ ջուրն՝ պակաս եւ տաճկունք, որք են լակզիք եւ սուննիք, վշտացուցանէին եւ նեղացուցանէին զտառապեալսն, այսինքն՝ զազգն մեր, վասն որոյ խնդրեցին բազում անգամ կրկին բնակիլ ի աւերեալ Շամախու քաղաքն, որ եւ բարկացեալ՝ իսպառ քանդեաց: Վասն որոյ անճարացեալ եկին առ իս աղերս:

Որ եւ ես սրտապնդեալ արզ արարի մեծի Վալինամաթին եւ խնդրեցի ի նմանէ տալ հրաման՝ շամախեցի հայոց արտաքոյ նոր շինած բերդին, ժամու մի ճանապարհ հեռի ի բերդէն, ի տեղի մի վայելուչ, զոր նոքա խնդրեցին, զի շինեսցեն վասն իւրեանց բնակութիւն, եւ՝ հող ըստ պիտոյից զի տնկեսցեն այգիս եւ արասցեն արտս: Այլ եւ՝ ի գետոյն, զոր գտանիւր անդ մերձ, առու մի ջուր, զի առոգանիցի գեղն եւ արտորայքն եւ այգիքն իւրեանց: Այլեւ՝ շինելոյ եկեղեցի մի, զի անհնար է հայոց ազգին առանց եկեղեց[ւ]ոյ բնակիլ ի տեղի մի՝ թեեւ դրախտ իցէ: Եւ՝ վասն ճիզիյէին, եւ այլազգիքն զիւրեանք մի նեղացուցանեն եւ մի խ[ո]ւիցեն: Եւ առժամայն շնորհօքն Աստուծայ քաղցրացաւ սիրտն, եւ զիջաւ ի խնդիրս իմ:

Եւ վաղվաղակի շնորհեաց զրախամն՝ ընդարձակ բանիւք գրեալ զպույրուլթուն, առաւել քան զխնդիրն իմ: Յորմէ առեալ գնացին մեծաւ ուրախութեամբ եւ շնորհակալութեամբ, օրհնելով զԱստուած:

Իսկ ի Տուզախ գնացող Եղիայ վարդապետն եկաւ փետրվարի ԻԲ (22) օրն կիրակի: Եւ ի նոյն գիշերն գողացան զՂուլայ ձիակն իմ եւ ածին ինձ տրտմութիւն մեծ, զի էր յոյժ հանդարտ եւ հաւասարագնաց ձի՝ ըստ իմում սրտի:

Եւ կրկին թափեցի ի գերեացն, որքան որ կարողացա: Եւ կարացի հնարել եւ գտանել՝ փոխ ըստակ առի եւ տուի գին գերեացն: Եւ այն էր մեծ փորձութիւն, զի հետիոտս ոչ կարէին գնալ, եւ ըստ բաւականին գրաստ ոչ գտանիւր: