Պատմութիւն

[ԽԳ]

Եւ ապա երկուշաբթի, որ էր փետրվարի ԻԳ (23), չուեցի ի Մուղանու գնալ ի Տուզախ: Եւ անցեալ զճիսիրն Երասխայ Զ (6) օրն հասայ ի Տող անուն գեղ: Էր անդ եւ Ներսէս կաթողիկոսն Գանձասարու եւ Աղուանից, մնալով գալստեան իմոյ:

Բայց յորժամ չուեցի ի Մուղանու, թողի անդ զԱգուլեաց, աւագերէց՝ Տէր Թուման անուն՝ վասն րախամից, զոր կրկին մտածեցի եւ հարկաւոր պիտոյացու:

Եւ դեռեւս չէր եղեալ ճուլուսն, եւ չէր բարձրացեալ ի գահն կայսերական Վէլինամաթն: Եւ թէպէտ ամենայն ինչ պատրաստ էր, բայց վասն Բ (2) ուց պատճառաց կախ էր մնացեալ ճուլուսն:

Նախ՝ որ կնիքն չէր փորեալ, եւ դրամի սիգքէն դեռեւս չէր աւարտեալ:

Եւ երկրորդ՝ աստղաբաշխքն իւր քննէին եւ ասէին, թէ «Լուսնոյ ԻԵ (25) – ին պարտ է եւ վայել է լինիլ ճուլուսին, զի այն օրն շնորհաւոր էե:

Եւ վասն այսոց պատճառաց յամեցաւ: Եւ ես ոչ կարացի մնալ մինչեւ ցօրն ճուլուսին: Նախ՝ զի ձանձրացեալ էի սակս շատ կենալոյս ի Մուղան, երկրորդ՝ զի չէ կարգ յետ մուրախաս լինելոյն ի Վալինամաթէն մնալ անդ, զի ընդդէմ երեւի հրամանաց նորա:

Այլ յորժամ եկին գրաստքն՝ ջորիքն եւ ձիանքն, աճապարեցի գնալ: Եւ մինչ կամէի անցանել զճիսիրն, ահա տեսի՝ զի եւ օսմանցոց էլչին՝ Կէնճ-Ալի փաշայն ի նոյն ժամն գայր ի Վէլինամաթին քովէն իր ալայովն եւ զգեցեալ խալաթովն, որ էր ծանր զարպաֆէ պալափուշ պատուական սամուրով, գաբանցիայի ձեւ մեծ կախ եախայով՝ ըստ ծիսի պարսից: Եւ մինչ երթայր ի ճիսիրն եւ ես զկնի եւ հասանք յեզրն Երասխայ՝ ի գլուխ ճիսիրին: Որ եւ զտեղի առի անդ, մինչեւ էանց էլչին իւր դախումովն, քանզի ԳՃ (300) մարդ ունէր ընդ իւր:

Ապա անցի եւ ես: Եւ գնացեալ Բ (2) ժամու ճանապարհ իջեւանեցանք ի խոտաւէտ վայրի մի բացօթեայ, եւ զի խոտն հասեալ կայր, որպէս ի Հոռոմաց տունն ապրիլի ամսոյն:

Եւ ի միւս օրն, որ էր երեքշաբթի եւ փետրվարի ԻԴ (24), չուեաց եւ էլչին. ի Մուղանու ճանապարհ արարեալ ի Կէնճու եւ Լոռու նահանգովն, եւ Ղազախու անցեալ ի Ղարս եւ եհաս ի Թէոդուպօլիս ունելով ընդ իւր եւ Ապտըլ-Պաղի խանն՝ Վալինամաթին կողմանէն էլչի եւ ընծայատար սուլթան Մահմուտին, եւ մէհմանտար զբարեկամ եւ զծանօթն իմ զՔարիմ բէկն:

Իսկ նոյն շաբաթն եւ առաջիկայ հինգշաբթին, որ էր փետրվարի ԻԶ (26) եւ լուսնոյ ԻԵ (25), եղեւ ճուլուսն: Եւ պատմեաց ինձ տէր Թումայն Ագուլեաց աւագերէցն, զոր ինչ ետես աչօքն եւ գրեաց ի քարտիզի ըստ պատուիրելոյն իմոյ: Քանզի էր ի վրանն րախամ գրող միրզէ Մէհթուն եւ Մումինին, որք էին կից օթախի Վէլինամէթին: Զոր ինչ արարողութիւն առնէին, նա աչօք տեսանէր եւ պատմեաց այսպէս:

Յորժամ եհաս օրն այն հինգշաբթի, Ե (5) երրորդ ժամու, քանզի օր մի առաջ զմեծ զորդին իւր՝ զՐիզաղուլի խանն զղեաց ի Խորասան բազում պատրաստութեամբ՝ լինիլ խան եւ պահել զկողմանս զայն եւ զայլ ոմանս ի յայլ տեղիս, եւ ի վաղիվն՝ օրն հինգշաբթի, կայսերացաւ այսպէս:

[ԽԴ]

Յորժամ եհաս օրն ճուլուսին, որ էր փետրվարի ԻԶ (26) եւ լուսնոյ ԻԵ (25) հինգշաբթի, Ե (5) երրորդ ժամու աւուրն ժողովեցան անդ մնացեալ խաներն ի յամարաթ Վէլինամաթին: Եւ եդին ի գլուխ նորա սաղաւարտանման թագ մի ոսկեղէն՝ կազմեալ եւ ընդելուզեալ պատուական եւ անգիւտ քարամբ եւ մեծագին մարգարտովք, զարմանալի տեսողացն: Զոր առեալ միրզէ Զաքին ի ձեռն եւ եդիր ի գլուխ Վէլինամաթին:

Եւ ապա սկսան աղօթել ի վերա ծնկաց իւրեանց, միայն մուղրի մի կանգնած կայր ի վերա ոտից, որ էր մոլլայպաշին, եւ անունն էր միրզէ Ասքէր ի Ղազպինցի, եւ կարդայր զտուայն: Եւ պատրաստի եղեալ խաներն՝ ի վերա ծնկաց զձեռ ի վեր ունելով, մինչեւ աւարտեաց զտվայն, այսինքն՝ զաղօթն, մուղրին այն, որ կանգնեալ էր ի վերա ոտից՝ ի չափ ողորմեայի մի: Եւ ապա ասացեալ զֆաթէն երկիրպագին ի վերա երեսաց իւրեանց: Եւ ելին նստան՝ իւրաքանչիւր ի տեղ իւր՝ ըստ կարգի եւ ըստ պատ[ո]ւոյ արժանեացն իւրեանց:

Եւ սկսան պատուել զբազմեալսն: Նախ՝ մատուցին ոսկի կուլապտաներաւ, կուլապ՝ որ Բ (2) կուլապտան համակ ոսկի եւ Ա (1) կուլապտան՝ ոսկի եւ պատուական ակամբ զարդարեալ:

Եւ զկնի կուլապին բերին զոսկեղէն բուրվառս, որ են ըստ դէնի իւրեանց պուխուրտանք, զորոց զկերպն ասացեալ եմ ի ԼԳ (33) գլխին, զոր արարին Պայրամին առաջին օրն. նմանապէս՝ եւ այժմ, եւ դեռ եւս՝ աւելի, քան զայն, զի աստանօր Գ (3) ոսկի բուրվառ եւ Գ (3) արծաթի էր:

Եւ զկնի՝ ոսկեղինաւ բաժակաւ շէքէր շէրպէթի: Եւ էր պատրաստութիւն շէրպէթին այսպէս: Նախ մեծ ոսկի սինի մի՝ լայնութիւնն հէլէպի ու կէս, եւ սինոյս մեծութեան պատշաճ ոսկի պատեայ մի եդեալ ի մէջ սինոյն՝ լցեալ շարպաթով եւ ի վերա ռեհանի հունդ բանեալ: Այլ եւ մէկ ոսկի թունկի զարդարեալ պատուական եւ մեծամեծ, անգիւտ եւ անգին քարամբ՝ հիացումն տեսողաց, որք ասէին, թէ արժէր ԵՃ (500) թուման, որ կանէ ԲՃ (200) քիսա, եւ զկերպն թունկուն յիշեալ ի ԼԳ (33) գլուխն: Եւ բաց յայնմանէ՝ զԶ (6) ոսկի թունկի եւ Բ (2) կուլապտան մարգարտով ընդելուզեալ. այլ եւ՝ Ժ (10) հատ ոսկէ սկուտեղ, ունելով ի միջի Է (7) – Է (7) թաս, որպէս յիշեալ եմ զկերպն ի ճառին ԼԳ (33): Եւ որչափ ոսկեղէն անօթք էին, նոյնչափ այլ արծաթեայք կային:

Եւ այնպէս կարգաւ նախ զկուլապն՝ ետուն իւրաքանչիւրոցն ոսկեղինաւ ոսկեղէն կուլապտաներաւ: Եւ ապա՝ պուխուրտանք ոսկեղէնք բուրելով զանուշահոտութիւնն: Զկնի այնորիկ ի ոսկեղէն սինոյն միջի եղեալ ոսկի պատիայէն լցին զականկուռ ոսկի թունկին. եւ ապա՝ զմիւս ոսկեղէն թունկիքն նոյնպէս եւ՝ զարծաթեայ թունկիքն: Եւ ապա ոսկի թունկոցն լցուցին զոսկի թասերն, որ էր ի վերա պատուանդանաց, եւ բաժանեցին նստող խաներացն: Իսկ արծաթեայ թունկովք բաժանեցին ի վերա ոտից կացելոց, եւ պուխուրտանք միշտ շրջագայելն՝ մինչեւ ամենեքեանքն ըմպեցին:

Եւ ապա կրկին երկիր պագին նորընծայ կայսերն եւ ելեալ գնացին՝ իւրաքանչիւր տեղիս:

Իսկ յետ գնալոյն խաներացն ապա եկին ի մէջ երգեցիկք եւ գուսանք՝ մանկունք եւ աղջկունք փոքերք: Եւ սկսան երգել, եւ ի գործ ածել զերաժշտականաց գործիքն եւ պարել՝ պարաւոր մանկունքն մինչեւ ցկէս ժամ:

Եւ կայր յայնժամ մերձ կայսերն իւր եղբայրն՝ Իբրահիմ խանն, եւ ապա՝ իւր եղբոր որդին՝ Ալիղուլի պէկն, եւ իւր պզտի որդին՝ Մուրդուզայ միրզէն, միրզէ Զաքին, Թահմազի վէքիլ խանն եւ մայարպաշին, որ է սահապայարն, եւ այլ իւրայինքն՝ կանգնեալ ի վերա ոտից:

Եւ յետ կէս ժամու վճարեցաւ խաղն եւ պարն, երաժշտութիւնք եւ նուագարանքն, եւ ցրուեցան՝ իւրաքանչիւր տեղիս:

Եւ յետ Բ (2) ուց ժամուց ի բաց եդ զոսկի թագն ի գլխոյն եւ եդիր ի գլուխն զառաջի Թահմազ գդակն՝ քառակուսի խաչաձեւ, ի գլուխն: Եւ ի վերա՝ փակեղ շալէ սպիտակ եւ յոյժ բարակ Բ (2) ծայրն գործովի նաղշուն, եւ եզերքն կախեալ Բ (2) ծայրն փակեղին ի Բ (2) ականջացն վերա Դ (4) – Դ (4) մատ կախ, զոր միշտ այնպէս ունի ի գլուխն:

[ԽԵ]

Եւ ի նոյն օրն ճուլուսին զիւր վէքիլխարճն, զոր Աղայ Զաման ասեն, արար մուհրտար, որ էր վրացի արգէն թուրքացած:

Եւ միրզէ Մոմինն կարգեաց ի վերա րախամներաց գրելու այլ եւ՝ ի գրողաց սրբագրող, որպէս ռէյիզ:

Մճիթարեաց եւս զնախկին րախամ գրող զմիրզէ Մէհտին, զոր ընկեցեալ էր աչացն վասն պատճառի իմիք: Եւ կարգեաց պատմաբան՝ գրել զպատմութիւն եղելոց իրաց եւ վասն թագաւորելոյն իւր:

Զմայարպաշութիւնն, որ է սահապայար, կրկին նորեց ի վերա առաջի մայարպաշուն, զի եբեր նոր կտրած ոսկի նոր սիգէյով, Բ (2) քիսով եդ առաջի Վէլինամաթին որ բաժանեաց պատրաստ եղեալ խաներացն եւ խիլայեաց զերկոսեանսն՝ զմուհրտարն եւ զմայարպաշին:

Յետ այնորիկ սկսան զնաղարէքն ի գործ ածել՝ որ է պարսից մէհտարխանայն: Եւ է այս. ինչ զուռնայք, որպէս օսմանցոց, բայց եղանակն այլ իմն եւ տապլպազէր, որ է սատէ նաղարայք՝ ջուխտ ջուխտ, այլեւ՝ երեսուն քեարանայք, որք են պոռուզան: Այլ ոչ են ծալովի, իբրեւ զպօռուզանսն օսմանցոց, եւ ոչ՝ ձայնք նման պօռուզանի ձայնին, այլ՝ ուղիղ երկայն Գ (3) կամ Դ (4) հալեպի, մի ծայրն նեղ, որում է ի բերան փչողին եւ միւս ծայրն լայն թզաչափ եւ այլ աւելի՝ նման պօռուին, որք կան ի լաթինացոց նաւսն, եւ խօսին ընդ մի միմեանս ի վերա ծովու ի հեռաստանէ:

Եւ այսպէս զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս ածէին անդադար եւ գոչեցուցանէին զմեխթարխանայսն: Եւ ապա վերջացուցին:

Բայց այս ամենայն եւ ճուլուսն եւ եղեւ յետ գնալոյն էլչի Կէնճ-Ալի փաշային: Եւ չուեցի երկուշաբթի: Եւ Կէնճ-Ալի փաշայն չուեաց երեքշաբթի եւ մեծ որդին Վէլինամաթին Րիզայղուլի խանն գնաց ի Խորասան չորեքշաբթի: Եւ ճուլուսն եղեւ հինգշաբթի:

Եւ այսպէս կատարեցաւ գործն ինքնակալութեան եւ կայսերութեան: Եւ այս է գործ եւ արարողութիւն օրհնութեան եւ իբրեւ օծումն թագաւորութեան Պարսից՝ ըստ ծիսի իւրեանց:

Զոր Տէր Աստուած խաղաղութեամբ եւ երկար կենօք պահեսցէ եւ սիրտն եւ դիտաւորութիւնն միշտ քաղցր պահեսցէ ի վերա աշխարհի մանաւանդ ի վերա տառապեալ ազգիս Հայոց: Ամէն:

[ԽԶ]

Իսկ սահմանադրութիւն եւ կարգ զօրաց, եւ արարողութիւնք սպասաւորացն են այսպէս: Իսկ յորժամ մեծազոր Վալինամաթն ելանէ ի ներսէն ի դիւան, չաւուշք, որք են թուով Լ (30) կանգնեալք ի դիմացն ի բացեայ ի չափ կէս քարընկէցի եւ բարձր ձայնիւ գոչեն, ասելով. «Պիսմիլահի ռահման ռահիմ, իլահի իլահի մուտամի տուայի մի: Տօլվաթին ղայիմ օլսուն: Տօստն տօստ օլսուն, դուշմանն տա տօստ օլսուն: Պէհիւրմաթի սիյիտէլմուրսէլին, սէլլի էլայե:

Իսկ յորժամ կամի ձիաւորիլ ասեն. «Վէ շէմսէ վէ լէյլի վէ նիհար էլմ ուլ գուլկիլահի վահատ ալգահարե:

Երբեմն ասեն եւ զայս. «Փահ, փահ սատէթլի, շաֆաղաթլի, ինամլի, ատիլ խանըմ, մուտամի տուայ մի: Տօլվաթին ղայիմ օլսուն: Տօստն տօստ օլսուն, դուշմանն տա տօստ օլսուն: Բեհուրմաթի սէյիտէլմուրսէլին, սէլլի էլայե:

Այլ եւ երբեմն ասեն. «Եաշայ սուլթանըմ, եաշայ պաշտան պաշայ, մուտամի տուայմի, տօլվաթին պաշտան պաշայ: Տօստն տօստ օլսուն, դուշմանն տայ տօստ օլսուն, պէհիւրմէթի սէյիտէլմուրսալին սէլլի էլայե:

Ունին եւս չաւուշք կանանչ ղաւուխք եւ ի վերա սեւ փոշի փաթաթած եւ հարեալ ի վերա ճակատին թէպուր, եւ թէպուրի տակն՝ ի վեր քան զսարուխն, մեծ խնձորի չափ արծաթէ գունդ մի եւ ի ձեռս արծաթեայ չօյէն, որպէս օսմանցւոց:

Այլ եւ՝ համաշայ քէշիկք, որք են մշտապահք՝ ի տըւէ եւ ի գիշերի, են ԶՌ (6000), զի ԲՌ (2000)ք ունին զկարգ մի օր, եւ ապա՝ արձակեալք: Գան ի կարգ նոցունց պահպանութեան միւս ԲՌ (2000)ք: Եւ նոքա եւս պահեալք տիւ մի եւ գիշեր մի, ապա գան եւ միւս ԲՌ (2000)ք: Եւ այսպէս ԶՌ (6000)ք Գ (3) օր մի անգամ գան ի պահպանութիւնս իւրեանց արտաքոյ օթախի Վալինամաթին՝ ի բացեայ քարընկէց մի պարսպին: Ամէն Ժ (10) իւր Ժ (10) նապետօքն ի մի խուղ որոյ Ե (5) մրաբին, Ե (5) ի կանգուն կան եւ շրջագային շուրջ զխուղիւն իւրեանց: Եւ բազում անգամ [յ]եղակարծ ժամու ելեալ ինքն եւ փորձէ զնոսա: Եւ թէ գտանէ զամենեսեանսն, այսինքն՝ զԺ (10) եսինսն ննջեցեալ, ապա հրաման տայ ըմբռնել զնոսա եւ ի կենաց բառնալ: Յորմէ ահիւ մեծաւ եւ սարսափմամբ կան միշտ՝ դողալով ի պահպանութիւն իւրեանց:

Այլ եւ ունի ԳՃ (300) չանտաւուլ, ԳՃ (300) նասախչի, ԳՃ (300) էլիաղաճլի, եւ Ռ (1000) հոգի եւս: Սոքա են իւրեանց Ճ (100) ապետաւ Ժ (10) նապետաւ:

Եւ ռոճիկ սոցա է հազարապետին՝ Ճ (100) թուման տարին, Ճ (100) ապետին՝ ԼԶ (36) թուման, Ժ (10)նապետին՝ ԺԵ (15) թուման, իսկ թապունի սոցա՝ ԺԲ (12) – ԺԲ (12) թուման, որ ամենայն գիշեր պահողք են Վալինամաթին:

Այլ եւ ձիաւոր զօրք, որքան կան, ի Վալինամաթէն առնուն զձին: Եւ որքան սատկին ձիանքն, բերեն զտամղայն, որ կան ի վերա սաղրւոյն, եւ զպոչն՝ նշան, ձիանց վերակացուացն, որք են քեաթիպք եւ գրողք սատակեալ ձիանցն եւ նոր տուելոցն եւ տան զթէսկիրէ իմն գրեալ եւ կնքեալ ի ձեռս իւրեանց, որ գնացեալ առնուն զայլ ձի ի տեղի սատակելոյն: Եւ թէ օրն Ա (1) ձի սատկացնէ այրն, կրկին անտրտունջ կուտան: Բայց խիստ անողորմ վարեն զձիանքն, զի, եթէ կամիցին, Ի (20) եւ ԻԵ (25) ժամ ի օրն ճանապարհ կարեն վարել: Այլ եւ միշտ վարժումն ձիաւորաց եւ հետեւակաց անխափան:

Են եւ բազումք ի զօրացն զրեխաւորք՝ ոմանք հիւսեալ զրեխք, ոմանք Բ (2) տախտակ. մինն՝ ի կուրծքն, եւ մինն՝ ի քամակն, եւ ոմանք՝ Դ (4) տախտակ ի ներքոյ թեւին՝ աջ եւ ահեակ: Եւ թֆանկ [ք] մեծամեծ՝ ըստ նախկին գրեցելոյ: Եւ մեծամեծ վէղնայք, որ Ա (1) ի նոցանէ առնու օխայ մի պարութ եւ այլ աւելի: Եւ ամենեքեան Բ (2) վէղնէ կախեն ի մէջքն:

Եւ թէ խստին, կարեն զօր մի ընդ դաշտ եւ ընդ ձոր, եւ զառ ի վեր քարաժեռս լերանց եւ ընդ զառ ի վայր իբրեւ զկաքաւս ընթանալ: Եւ խոնջ եւ տրտունջ բնաւ ոչ գիտեն, են եւ երբեմն զապառաժուտ անցուկ տեղիս զապառաժն հատանեն եւ զհողն պեղեն նոյնպէս եւ զձիւնն: Իբրեւ ոչ աշխատեալ բնաւ մտանեն ի պատերազմ ընդ թշնամիս իւրեանց եւ մարտնչին արիապէս եւ յաղթեն: Զի թէպէտ ԿՌ (60000) լսի թիւ ռոճկաւորացն զօրաց, բայց, թէ կամեսցի, Բ (2) եւ Գ (3) այնքան կարէ ժողովել ի սակաւ աւուրս կարողութեամբն Աստուծոյ:

[ԽԷ]

Իսկ իբրեւ չուեցի ի Մուղանու փետրվարի ԻԳ (23), եկի ի Տուզախ՝ ի գիւղն Տող: Անդ էր եւ Աղուանից կաթողիկոսն, որում անունն էր Ներսէս՝ այր խոհեմ եւ քաղցրաբարոյ, մնայր գալստեան իմոյ: Եւ թէպէտ սէր արարեալ էաք ընդ միմեանս, բայց դեռեւս ըեդ միմեանս ոչ էինք տեսեալ: Այլ եւ ըստ խնդրոյ նորա, մինչ ի Մուղան էի, արզ արարի Վալինամաթին, եթէ՝ «Կէնճէու եւ Գանձասարաու տանն Աղուանից, եւ Շամախու, Շրվանու ինձ փոխանորդ մի խալիֆայ անուամբ եդեալ եմ, զի կառավարեսցէ զվանորայս եւ զեկեղեցիս՝ հանդերձ ժողովրդօք: Վասնզի հեռու է ինձ այս երկիրս, եւ չեմ ձեռնահաս, եւ ոչխարն առանց հովուի ոչ կարէ լինիլ: Եւ Կէնճէու խաներն եւ այլ զապիթներն միշտ շամաթայ շլթաղ անելով ոչ տան թոյլ հանգիստ մնալոյ, այլ միշտ կեղեքեն եւ կողոպտեն. վասն որոյ խնդրի ի մեծութենէդ որ այսմ հետէ ոչ խան ոչ սուլթան կամ զապութ նորա հետ բան չունենան, զի իմ վէքիլ եւ նայիպ է: Այլ թէ խօսք եւ զրոյց ունին, ընդ իս տեսցենե: Որ եւ շնորհեաց ինձ զրախամն եւ ես տուի Ներսէս կաթողիկոսին: Վասն որոյ ուրախացեաւ յոյժ զմեծ բարեկենդանն ի միասին արարաք ի Տող եւ ի Հատրութ: Եւ զաղուհացից սկիզբն երկուշաբթի չուեցի ի Հատրութ գեղէ:

Զի թէպէտ Խաչէնու, եւ Վէրէնտ[է]ու, եւ Աւետարանոցի մէլիքներն եկին ի տեսութիւն ինձ ընծայիւք եւ պարգեւօք, եւ թախանձեցուցին հանդիպիլ եւ նահանգս նոցա, եւ ոչ կամեցայ, զի ի միջի յոյժ սղութիւն եւ պակասութիւն էր հացի եւ գարու եւ ընդ իս մարդ եւ անասուն բազումք: Եւ երկրորդ, զի ցանկայր անձն իմ եւ փութայր շուտով ի տուն հասանիլ եւ հանգչիլ, զի ձանձրացեալ էի ի շրջագայութենէ եւ ի ցրտոյ: Մանաւանդ զի հոտոտելիքս եւ մին ականջս խափանեալ էր, եւ կայի ի տարակուսի:

Վասն որոյ աճապարեցի եւ եկի ի գիւղն ի Ձորգեղն, եւ անտի՝ ի Պնածոր գիւղ, անտի՝ ի Ղօռչիպէկի օպայն, որ էր փիսիանցի, եւ անտի ի Խնծորեկ, որ է ի մէջ քարաժեռ լերանց մեծամեծաց եւ ունի անբաւ բարձրութիւն: Եւ նեղանցուկ ճանապարհաւ իջանք ի մէջ ձորոյն եւ տեսանք հիանալի բան՝ եւ զգեղն թողեալ էին, որ էր ի մէջ ձորոյն, վասն ահի օսմանցոց եւ ղառայչօռլուոց քրթերոյն եւ ի բարձրբերձ տեղիս այս կողմն եւ այն կողմն ձորոյն դեմ յանդիման միմեանց փորեալ յապառաժ վէմս քարայր, որք են մաղարայք, իւրաքանչիւր ոք վասն իւր տան բնակութեան շինեալ բնակէին:

Եւ այն իսկ էր զարմանք, որ կաշէ փոկով ելանէին եւ իջանէին կանայք զտղայս ստնդիայս կապեալ ի վերա ողին իւրեանց, նոյնպէս եւ զսափորս ջրոյ ի այլոց հարկաւոր իրաց: Եւ այնպէս փոկով ելանէին ի վեր եւ մտանէին ի բարձրագոյն որջս վիմաց: Եւ քաշէին զփոկէ առաստանն ի վեր որ այլ մարդ ոչ կարէր մտանել: Իսկ տունք նոցա քանդեալք էին ի զօրաց օսմանցոց եւ ի գող աւազակ քրտաց ղառայչօռլուոց:

Նախ կային ԵՃ (500) տուն ի Խնծորեկ գեղն բայց այժմ սակաւացեալք էին: Զի բազումք սպանեալք էին ի թուրքաց, քանզի փաշայք զօրօք իւրեանց քանիցս անգամ եկեալ էին ի վերա նոցա եւ ոչ կարացին մուտ առնել, այլ պատերազմեալ ընդ միմեանս յետ դառնային ամօթով: Բայց միայն զմի կողմն՝ որ ոչ ունէին յանդիման իւրեանց քարայրս, որ օգնէին իրերաց, զայն կողմն աւար առին զկանայս եւ զորդիս: Եւ զարս ի սուր մաշեցին եւ անցեալ գնացին: Իսկ այնք, որք մնացեալք էին կէս մի եւ կամ երից մասանց մասն մի: Որք զերծան նոքա ունէին զքարայրս իւրեանց յանդիման միմեանց, որք թֆանկով կարացին զմիմեանս պահել ի թշնամեաց:

Եւ ի գիւղս այս պատուական շատ խալի եւ խալիչայ գործէին յառաջ, բայց այժմ նուազեցան յոյժ: Եւ հազիւ թէ ոմանք պառաւունք սակաւ գտանին գործօղք:

Եւ աստի գեղացիք մեզ ճանապարհորդելով ի թանձրութենէ ձեանն եւ ինքեանք զինուք եւ թֆանկով հասուցին զմեզ ի մեծ անապատն Տաթեւու: Եւ ի ճանապարհին զաւեր գիւղ մի, որ բանադրեալ էին առաջնորդք Տաթեւու՝ Քարահունջ անուն, աղերսեցին զիս արձակել: Որ զտեղի առեալ ետու զարձակումն եւ օրհնութիւն գիւղոյն որում կայր պատուական եկեղեցի մի սրբատաշ քարամբք շինեալ:

Իսկ ի յանապատն մնացի Դ (4) օր: Բայց մինչ կայեաք ի յանապատին՝ մարտի ԺԶ (16) օրն երեքշաբթի գիշերն՝ Է (7) երորդ պահու, գիշերոյն՝ որ էր օդն պարզեալ եւ լուսինն լրում առեալ, քանզի մինչ հասայ ի յանապատն կրկին ձիւն տեղեաց ԻԴ (24) ժամ եւ ապա պարզեցաւ: Եւ ապա իմ ելեալ ի խցէս զանխուլ յումեքէ գնալ ի դուռն եկեղեցւոյն տեսի զլուսին խաւարեալ զհասարակն: Մինչ ի մուտս իւր իսպառ խաւարեցաւ եւ ամփոփեցաւ:

[ԽԸ]

Եւ ի նոյն օրն՝ որում լուսացաւ ի խաւարմանէ լուսնոյն, առեալ ընդ իս զոմանս ի վարդապետաց եւ ի միաբանից եւ գնացի ուխտ ի Հարանց նախկին մեծ յանապատն, որ է մայր ամենայն անապատից յարեւելս եւ յարեւմուտս ազգին մերոյ եւ ի մատուռն ուր թաղեալ կան պատուական նշխարք սրբոց վարդապետացն Պօղոսի եւ Սարգսի, Արիստակէսի եւ Բարսեղի աբեղային, զոր պատմէ Առաքել պատմագիրքն ԻԵ (25) գլուխն: Եւ յետ ուխտելոյ եւ նկատելոյ զանապատն եւ զկործանման տեղի բարձրագոյն լեառնն, յորում հատեալ լերինն եւ խաղացեալ գետինն եւ գերեզմանատան ոստելն եւ գնալն նետաձիգ մի տեղի, եւ ապա զկայ առնուլն, նոյնպէս եւ՝ մատուռն, որում թաղեալ կային վերոյ գրեալ սրբոց մարմինքն, որում յետ ուխտիս մերոյ կատարումն, որ եւ զճաշու ժամն ի յանապատն ասացաք, եւ ապա եկինք զառ ի վայր ի մատուռն՝ որ էր փոքրիկ եկեղեցի ուր դամբարանք էին գրեցեալ սրբոցն: Եւ անդ եւս կատարեցաք զերեկոյեան ժամն:

Եւ անտի անցեալ զգետն Որոտան ձիով, որ է ի մէջ մատրան եւ Շէնհէրու կուսանաց անապատին, ելանք ի վեր ի կուսանաց յանապատն: Եւ տեսի զաւեր նորա եւ զամայութիւն, որում բնակէին աւելի քան զՃԾ (150) կուսանսն: Իսկ այժմ միայն ԲԺ (20) – ան ապաշխարողս կային, եւ սոքա եւս շիւարեալք, եւ տարակուսեալք, եւ յուսահատեալք. որ անդանօր ասացաք զխաղաղականն: Եւ զի երեկոյացեալ էր օրն մնացինք անդ զգիշերն:

Որ եւ ի լուսանալն յետ կատարելոյ մեր զժամն առաւոտեան յուսադրեցի զապաշխարողսն եւ զոր ինչ պակասութիւն գոյր եկեղեցւոյն հարկաւոր, թէ վարագոյր եւ թէ վարագուրի երկաթ, եւ թէ գրեանք, եւ ձեռք մի զգեստ, սկի եւ խաչ, այլ եւ կատաղունիսն ի վեր, որում կանգին այր մարդիկք, յորժամ հանդիպին ի յանապատն, էր քակեալ եւ աւերեալ. յորմէ վաղվաղակի ետու գտանել հիւս մի, եւ փայտ եւ տախտակ, եւ տուեալ զգինս հիւթոցն եւ ճարտարին հրամայեցի փութով շինել:

Եւ ելեալ գնացի, եւ անցանելով Հալուձորու գիւղն կրկին իջի ի յանապատն Տաթեւու: Եւ մարտի ԺԸ (18) ելի ի վեր ի վանքն եւ մնացի անդ Է (7) օր մինչ զի սակաւ մի ձիւնն իջաւ եւ անց ետուր ճանապարհի: Այլեւ վասն կուսանաց անապատին, զոր ինչ կարացի ճարել ի գիւղն Տաթեւու ի անօթից եկեղեցւոյ առեալ յղեցի: Եւ վասն ոչ ունելոյ խօրակ հացի սակաւ մի ցորեան ի վանից պատուիրեցի տալ անճարակաց:

Եւ ապա ելեալ ի վանաց անցանելով Տանձաւէր ամայի գիւղ, հասանք ի գիւղն Իրիցվանիկ: Եւ անտի Պարկուշատով եկինք ի գիւղն Գիւլմէշէ՝ որ է մէլիք Շրվէնի գիւղն: Եւ ապա ի յԱմարաթ անուանեալ տեղին:

Որ եւ ի դէմ եկաւ մեզ շահվէքիլի պարոն Յոհանն: Եւ առեալ եկինք ընդ մեզ դժուարին ճանապարհաւ ի Մալեւ գիւղն: Եւ անտի առեալ տարաւ զմեզ պարոն Յոհանն ի գիւղն իւր Կալեր: Եւ յետ Բ (2) աւուր կրկին ընդ նոյն ճանապարհաւ դարձանք ի Մալեւ: Եւ ասացեալ զճաշու ժամն սակաւ մի հանգստացեալ եկինք ի Կառաւ գիւղն:

Եւ ապա եկինք ի Մեղրի, որում կայր փոքրիկ վանք մի պատուական եւ հաճոյական: Եւ մնացի Գ (3) օր սփոփելով եւ զնոսա: Եւ անցեալ ընդ Կարճեւանու գիւղէն եւ հասանք ի յՕրտուար: Եւ եկինք ի Դաշտ մեծ գիւղն ապրիլի Զ (6):

Եւ ապրիլի Է (7) ի տօնի աւետեաց սրբոյ Կուսին հրաւիրեցին զմեզ պատարագ մատուցանել: Որ եւ զիջեալ ի խնդիրս նոցա կատարեցաք զխորհուրդն սուրբ:

Եւ ի միւսում օրն եկին Գողթնեաց իշխանքն՝ առաջնորդօքն իւրեանց, եւ հրաւիրեցին զմեզ ի յԱգուլիս: Եւ առեալ զմեզ փառօք գնացին Ագուլիս: Եւ մնացի անդ մինչ ի սուրբ պասեքն եւ ի Նոր կիրակի, զի յանուն սուրբ Թօմայի առաքելոյն է վանքն՝ հիանալի եւ զարմանալի տեսողաց, եւ զի որդեակն իմ՝ առաջնորդն նոցա՝ Յովհաննէս պարկեշտաբարոյ հեզահոգի եւ հանճարեղ վարդապետն, վաղածանօթ գոլով ինձ, ի սէր նորա եւ վասն ուխտի վանացն՝ որ լինի ի Նոր կիրակէի եւ վասն ժողովրդեան աղաչանաց մնացի անդ այսքան օր: Այլ եւ ի Դ (4) եկեղեցիս, զոր ունին, հրաւիրեցին զիս՝ որ ի կիրակէքն եւ այլ պատշաճաւոր օրերն ետուն ինձ պատարագ մատուցանել եւ օրհնել զնոսա, որպէս եւ եղեւ իսկ:

Որ եւ ի նոյն օրն Կարմիր կիրակի մատուցեալ իմ զսուրբ պատարագն ձեռնադրեցի եպիսկոպոս զաւագերէցն Ագուլեաց զտէր Թումայն՝ միաբան սուրբ Էջմիածնայ:

Եւ ապա Նոր կիրակէի երկուշաբթին չուեցի անտի եւ եկի ի Ցղնայ Միւզկիւնոյ վանքն, եւ անտի ի հին Ջուղայ. եւ Ջուղայու ի Տարաշամպ անցանելով զԵրասխ գետն նաւով եւ անդ, ուր խառնի եւ Տղմուտ գետն ընդ Երասխայ, եւ ելի ի գեղեցկաշէն եւ ի հռչակաւոր հրաշալի վանքն նախավկային Ստեփաննոսի՝ որ էր մայիսի Է (7), եւ մնացի ի վանքն Թ (9) օր:

Եւ ապա չուեցի եւ եկի ի Երինջակու սուրբ Կարապետ, զի եւ ի Մուղան գնալն նախ հանդիպեալ էի: Եւ յետ երկուց աւրուց գնացի ի Գաղ եւ ի Շոռոթ եւ ի վանքն Շոռոթու եւ յանապատն:

Եւ հրաւիրեցայ ի տուն հանգուցեալ պարոն Աղամալին ի յորդւոյ իւրմէ՝ նախածանօթ պարոն Աղէկսանդրէ: Եւ երեկոյն կրկին ելանք ի վանքն Սուրբ Լուսաւորչայ:

Եւ այգն գնացինք ի Փառակայ եւ ի վանքն իջեւանեցանք: Եւ անտի ի Տիւի, գիւղ որում կայր աւեր, եւ վանքն՝ ամայի, եւ կուսանաց անապատն Է (7) միայն ապաշխարող: Որ եւ նոցա այցելութիւն արարեալ՝ վանից եւ անապատին, անցեալ գնացի ի նոյն օրն ի Պուստ մեծ գիւղն, յորում կայր պատուական եկեղեցին:

Եւ յետ ուխտելոյ եկեղեցին ելայ ի վանքն աղաւնանման, ադինասարաս, ի վայելուչ բարձրանիստ տեղի. լի պարտիզօք ջրարբի, եւ բարեբեր հողով, եւ պարզ առողջարար օդով:Զուարճացաւ սիրտ իմ մոռանալով զաշխատութիւնս ճանապարհի: Այլեւ առաջնորդ նոցա Պետրոս վարդապետ՝ այր խոհեմ եւ բարեբարոյ, եւ միաբանքն՝ սիրով եւ հնազանդ. եւ մնացի Բ (2) օր:

Եւ անտի չուեալ եկի ի Ղազանջ մեծ գիւղն, անցանելով զգիւղորայս ոմանս: Եւ մնացի անդ եւս Գ (3) օր եւ, վասն աղաչանաց եւ խնդրոյ նոցունց, մատուցի անդ եւս զսուրբ զպատարագն: Եւ անցանելով ընդ գիւղն եկի Նորաշենիկ եւ անտի՝ կրկին ի սուրբ Կարապետն Երինջակու, եւ անտի՝ ի Նախչուան, մնալով Բ (2) օր:

Եւ ապա իջայ ի Աստապատ օրհնեալ գիւղաքաղաքն եւ ի վանքն Աստապատու գեղեցկաշէն եւ պատուական, զի վանքերն մի քան զմի պայծառ եւ գեղեցիկ յօրինեալ՝ հիանալի տեսողաց:

Աւա¯ղ ժամանակիս նեղութեան եւ նուազութեան ազգիս իմոյ Արամեան: Զի գալարին աղիք իմ ի տեսանելն զաննման վանորայսն եւ զսուրբ ուխտսն՝ վասն ոչ գոլոյ բաւական թէմ եւ վիճակ: Եւ թէպէտ գոն, բայց՝ ամայի եւ անշէն, անմարդաբնակ: Եւ թէ գտանին ոմանք աղքատացեալք, եւ նոքա որք ոչ կարեն օգնել կամ լցուցանել զպէտս եւ զպակեսութիւն վանորէիցն, այլ եւ ինքեանքն եւս կարօտ են դարմանելոյ ի վանորէից:

Այլ եւ ի յԱստապատ՝ յաւուր Մեծահրաշի կիրակէին կատարելով [զ]իմ զսուրբ խորհուրդն, ձեռնադրեցի Գ (3) եպիսկոպոս. Ա (1) Սպահանցի Գեւորգ վարդապետն՝ ըստ խնդրոյ առաջնորդին իւրեանց Աստուածատուր վարդապետին եւ իշխանացն, եւ զմիւսն՝ ի վերա Բարդուղիմէոսի սուրբ Առաքելոյ վանիցն, որ ի յՈրմի՝ ըստ խնդրոյ երկրին եւ վիճակի <յ> այնմիկ, եւ զերրորդն, որ էր Կաֆայեցի Մէլքոն վարդապետն՝ միաբան սուրբ Էջմիածնայ:

Եւ ապա չուեալ Աստապատու հասայ խաղաղութեամբ ի սուրբ Էջմիածին յունիս ամսոյ ԺԲ (12): Յորում եղեւ մեծ ուրախութիւն համայն միաբանից եւ բոլոր Արարատեան երկրի: Մատուցանելով գոհութիւն Աստուծոյ ամենակարողի եւ պահպանողի, նախախնամողի եւ զերծուցանողի ամենայն պատահարաց եւ անկեալ առաջի սուրբ իջման տեղւոյն ի մէջ մեծի եւ ընդհանրական կաթողիկէյին, մեծաւ ողբով, սրտառուչ հառաչանօք նուիրեցի կրկին զանձն իմ Աստուծոյ՝ աղօթիւք սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի: