Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

Փոխան հարսանիքի

ՓՈԽԱՆ ՀԱՐՍԱՆԻՔԻ

Դեռ դպրոցական նստարաններուն վրայէն՝ Արամ ընկերս կ ՚ըսէր ինծի.

– Երբ քսան տարու ըլլանք, ա՛յնպիսի խնճոյք մը, ա՛յնպիսի հանդէս մը սարքենք, որ ամբողջ գիւղը մեզի հետ ուրախանայ…։

Այն ատեն դեռ մեզի այնպէս կը թուէր թէ քսան տարեկանին խոշոր անկիւն մը պիտի դառնայինք։

Քսան տարի կեանքի պատրաստուիլ, քսան տարի զաւակներ պատրաստել, քսան տարի մահուան պատրաստուիլ…։ Ա՛յս էր մեր նշանաբանը։

Մեր տղու միամտութեան մէջ այնպէս կ ՚երեւակայէինք թէ կեանքը մաթեմաթիկական ուղիղ գիծ մըն էր՝ որ երեք հաւասար մասերու կոտրուելէ վերջ՝ ինքն իր վրայ կը գոցուէր, ինքնաբերաբար, եռանկիւնի մը պէս…։

Այդ օրէն ի վեր շա՜տ ջուրեր անցան կամուրջին տակէն, ու հազի՜ւ կրցայ հասկնալ, թէ կեանքի գիծը ոչ թէ ուղիղ, այլ քմայապաշտ զիկզակ մըն է, եւ ո՛չ թէ հաւասարակազմ եռանկիւն մը կը ձեւացնէ, սեւ ու ծիծաղելի զէրօ մը…։

Անոնք որ դպրոցին մէջ զէրոյի մը համար կու լային, անոնք ամբո՛ղջ կեանքերնին պիտի լան… ստիպողաբար։ Իսկ անոնք որ զէրոյով մը կը զուարճանային՝ անոնց համար կեանքը շա՜տ մը նմանօրինակ ու տարօրինակ զուարճութիւններ կը վերապահէ։

Օրինա՞կ։ Արամ, ընկերս, դեռ հազիւ կեանքին պատրաստուած, դեռ այդ կանխորոշուած քսան տարքին չհասած, բռնեցին ու թաղեցին…։ Ու ես՝ մինակ մնացած՝ երբ օր մը ուզեցի տօնել այդ մեծ թուականը, արդէն կեանքիս գարունը անզգալաբար անցած, գացած, անէութեան մէջ թաղուած էր…։

Սակայն մեր ծրագրին մէջ ուրիշ տօն մըն ալ կար, մե՛ծ տօնը, մեծագո՛յն տօնը, ամուսնութեա՛ն տօնը, որ աննշմար չէր կրնար անցնիլ անշուշտ։

Ո՜վ կրնար գուշակել թէ այդ մե՛ծ տօնէն ալ ես ինքս պիտի հրաժարէի… ահա թէ ինչո՞ւ։

Ականատեսներ կը պատմեն թէ ինչպէ՜ս, մահուան դատապարտեալը իր ճերմակ շապիկին մէջէն լռօրէն կը յառաջանայ ու ճիտը չուանին կ ՚անցընէ՝ առանց ընդդիմութիւն մը ընելու, որովհետեւ գիտէ թէ ամէ՛ն շարժում անօգուտ է, եւ թէ իր բախտը ուրիշներ կանխաւ վճռած են՝ առա՛նց իր հաւանութիւնը հարցնելու։

Ես մահուան դատապարտեալ մը դեռ չեմ տեսած։ Բայց օր մը պարսկական եկեղեցիի մը մէջ հարս մը տեսայ, ու դեռ իր վրայ խորհած ատենս մարմինս միշտ փ ուշ֊փուշ կ՚ըլլայ։

Խուռներամ, սեւ բազմութիւն մը գլուխ գլխի կ ՚ալեկոծուէր հարսին անցքը դիտելու համար։ Ահա՛ երեւցաւ ան։ Շուարուն ու մահատիպ կը յառաջանար, առա՛նց յօժարութեան, այլեւ առա՛նց ընդդիմութեան, որովհետեւ ուրիշներ արդէն իր ճակատագիրը վճռած էին՝ առա՛նց իր հաւանութիւնը հարցնելու։

Գլուխէն մինչեւ ոտքը ճերմակներու մէջ, ան կը յառաջանար՝ իր միամտութեան չուանէն կախուելու…։ Մինչեւ հիմա որքա՜ն երջանիկ էր ան. ցորեկները սիրոյ երգեր կը հիւսէր, գիշերները հրաշալի ասպետներ կը տեսնէր. դաշտի ճպուռներուն պէս անհոգ, երկինքի թռչուններուն պէս ազատ էր…։ Այդ գիշե՜ր իսկ պիտի փշրուէին իր բոլոր երազները, ի՛նքն ալ իր կարգին պիտի ճանչնար մայրութեան ցաւերը, պիտի ծեծուէր, պիտի տգեղնար, պիտի անասնանար…։

Մարդակերպ գայլերու, յօշոտող նայուածքներու մէջէն ան կը յառաջանար՝ ճեփ ֊ճերմակ ու դեփ ֊դեղին։ Պզտըտիկ մարմին մը՝ սրտատրոփ ու դողդոջուն, ոճրագործ ձեռքի մը մէջ բռնուած թռչնիկի մարմին մը, որ քիչ յետոյ պատա՜ռ մը պիտի ըլլար քովի գիշակեր ու տարիքոտ անգղին բերնին մէջ…։ Փեսան՝ իր թեւէն ճանկած՝ կը յառաջանար ճարպոտ աչքերով, փայտի պէս պեխերով՝ սեւցուած ու սուրցուած…։

Ամբողջ ամբոխը զոյգ մը աչք եղած էր։ Յամառ նայուածքներ կը սեւեռէին հարսին։ Մասի մը պէս՝ քիչ մը ամէ՛ն մարդ պատառ ֊պատառ կը ճաշակէր այն «անմեղութենէն», որ վայրկեան մը յետոյ գոյութիւն չպիտի ունենար ա՜լ…։

֊Հարստութիւնը անո՜ւշ բան է… փսփսաց մէկը՝ բերնին ջուրերը վազցնելով։ Գրպանդ դրամ ունի՞ս. կեանքդ պոռնիկներու ծոցը փտեցուր, ու ծեր օրերուդ համար է՛ն անմեղ, է՛ն գեղեցիկ, պզտիկ աղջիկը առ, բզկտէ, արիւնէ, ծեծէ, հիւանդացուր… մա՛րդ մը ձայն հանելու իրաւունք չունի, ո՛չ իսկ կինդ… Աստուծոյ օրհնութիւնը քանի՞ ոսկիի գնեցիր, ուրիշ բան հարցնող չկայ…։

Ու իրաւ ալ նոյն վայրկեանին, բարձրաստիճան կուսակրօն մը Սուրբ Գրքէն վկայութիւններ կը բերէր փեսային առաքինութեան համար…։ Ամուսնութեան անուշութիւններուն վրայէն կը մտնէր, տակէն կ՚ելլէր…։

– Ծով չմտած լողալ կը սորվեցնէ… կակազեց մէկը քովէս։

Բայց, ուրիշ մը այնպիսի՛ խօսք մը ըսաւ, որ մինչեւ ականջներուս ծայրը կարմրեցայ։

Այդ օրէն որոշեցի որ՝ եթէ երբեք ամուսնանայի, ամէն պարագայի մէջ այս տեսակ պիտի չամուսնանայի։

Տեսայ որ այդ պայմաններուն մէջ պսակը ուրիշ բան չէր եթէ ոչ խարդախ պայմանադրութիւն մը, որ կոյսը կը ստորագրէր առա՛նց անոր առաջին բառը ըմբռնելու. իսկ ամուսինը որ լաւ կ ՚ըմբռնէր՝ ստիպուած չէր յարգելու իր պայմանագրութիւնը…։

Գերիներու վաճառականութիւնը ուրիշ տեսակ չէր. միայն թէ հիմա վճարո՛ղն ալ, վաճառուո՛ղն ալ աղջիկն է…։

Ու, ո՜վ հեգնութիւն, այդ փոքրիկ աղջիկը՝ որուն խօսքը դատարանին առջեւ արժէ՛ք մը իսկ պիտի չունենար՝ իր «Այո՛»ն պիտի յարգէր մինչեւ իր կեանքին վերջը, ու իր արգանդին մէջ պիտի կրէր համբոյրներուն ամբողջ ծանրութիւնը. մինչդեռ իր ամուսինը՝ առաջի՛ն յղութեան արդէն՝ պիտի խաբէր զայն, շան մը պէս…։

Բայց տեսնէիք թէ իր ծնողները որքա՜ն հպարտ կ՚երեւէին, ի՜նչ ուրախութեան արցունքներ կը գլտորցնէին իրենց աչքերէն… ի՜նչ վարպետութեամբ առաջ տարեր էին դրամօժիտի սակարկութիւնը… ու ի՜նչ լաւ ընտրութիւն… ի՜նչ շնորհքով փեսայ…։ Ամէնքը կը պաշարէին, կը շնորհաւորէին զիրենք։

Ես՝ նախանձով ու դառնութիւնով լեցուն դուրս կը նետուէի այդ գերեվաճառութեան շուկայէն, երբ մէկը թեւէս բռնելով քաղաքավարութեամբ անունս հարցուց… կ ՚երեւի «Ծանօթ Ներկաներ»ու շարքին մէջ տպելու համար։

Տասնեակ տարիներ անցան այդ օրէն ի վեր, բայց դեռ չմոռցայ զինքը, այդ ճեփ ֊ճերմակ ու դեփ ֊դեղին աղջիկը, որ կեանքիս մէջ առաջին ու վերջին անգամ կը տեսնէի։

Իր ոգին զիս երկար ատեն տառապեցուց։

Օր մը, ես ալ իմ ճակատագրիս կը հնազանդէի՝ իմ լաւագոյն կէսիս միանալով։

Բայց իր պսակէն որքա՛ն տարբեր եղաւ մերինը՝ հակառակ ծայրայեղութիւն։

Առանց թմբուկի, առանց հանդիսաւորութեան հարսնիք մը. քաղաքական այն պարզ հարսանիքը՝ որ Եւրոպան կը պարտադրէ հաւատացեալին ալ, ուրացողին ալ, հարուստին ալ, աղքատին ալ։

Զուիցերիացի քաղաքապետը ամուսնական պայմանագրութիւն մը ներկայացուց մեզի՝ երկու վկաներու առաջ։

– Կ՚ուզէ՞ք ստորագրել, Օ՛րիորդ…։

– Այո՛, պարոն… – ըսաւ հարսը՝ գրչի համարձակ ստորագրութիւն մը պառկեցնելով թուղթին վրայ։

– Շնորհակալ եմ Տի՛կին ,֊ պատասխանեց քաղաքապետը։

Ու ամէնն այսչափ։ Այդ վայրկեանէն Օրիորդը Տիկին եղաւ։

Եւ սակայն,– անկեղծ խօսք մը կ ՚ուզէ՞ք – այդ չարութիւնը զիս վիրաւորեց։

Այդ կանխաւ պատրաստուած թուղթը՝ յարձակողական ու պաշտպանողական հողի վրայ գրուած երկուստեք ստորագրուած վաճառականական պայմանագրութեան մը վերածեց մեր տարտամ սէրերը, անշրջագիծ անուրջները, ինքնայօժար նուիրումները, յաւիտենի խոստումները…։

Ու Սէրը, որուն համար Սողոմոն «Մահուան չափ զօրաւոր է» կ՚ըսէ, առուտուրի մը չափ խախուտ եղաւ. որովհետեւ Օրէնքը՝ մեզ միացնելու ժամանակ՝ բաժնուելու պայմաններն ալ կը մատնանշէր…։

Այս բոլոր օրինական շղթաներուն ծանրութիւնը թեթեւցնելու համար երկնային օրհնութիւն մը կը պակսէր։ Հարսն ալ շուտով նշմարեց այդ պակասը։

– Քանի որ, – ըսաւ, – մեր ամուսնութեան համար մեծ ծախսեր չըրինք, «փոխան հարսանիքի» դժբախտ աղջի կ մը ուրախացնենք այդ դրամով. ես նշանուած որբուհի մը գիտեմ որ պսակուելու համար միջոց չունի. թող իր ուրախութիւնը մեզի համար օրհնութիւն մը ըլլայ…։

«Մեծ միտքերը սիրտէն կը ծնին», կ՚ըսեն, այսինքն կինէն…։

«Փոխան հարսանիքի»…։ Այդպէ՛ս որոշեցինք, ու այդպէս ալ ըրինք։

Ու մեր ուրախութիւնը աւելի կատարեալ ընելու համար, մեկնեցանք Փարիզ՝ հայ եկեղեցիին մէջ փնտռելու ա՛յն, ինչ որ կը պակսէր Լօզանի քաղաքատան։

Բարի քահանայ մը մեզ դիմաւորեց ժպտելով.

– Բայց զիս գտնելէ առաջ՝ գանձապետ էֆէնտին պէտք է գտնէիք… – ըսաւ։

Քաղաքը տակնուվրայ ընելէ վերջ՝ գանձապետ էֆէնտին ալ գտանք գոհարավաճառի գրասենեակի մը մէջ, ոսկի նժարի մը ետին կծկտած, մոմի գոյն ծերունի մը՝ որ ձիւթ կը ծամէր…։

Երբ իմացաւ այցելութեանս պատճառը՝ ըսաւ.

– Աշխարհիս չորս կողմէն հոս կը թափին աժան օրհնութիւն մը ստանալու համար…։ Մեր գիները ամէնուն յայտնի են արդէն, այնպէս որ սակարկութեան պէտք չկայ…։ Եթէ հազար ֆրանք տրուի՝ ամբողջ տաճարը լապտերի պէս կը զարդարենք, բայց նշանաւոր բան մը կ՚ըլլայ…։ Եթէ միայն մէջտեղի ջահը կ ՚ուզէք՝ գետինի գորգերով՝ այսչափ հարիւր ֆրանք…։ Բոլոր ջահերը մէկանց՝ այսչափ հարիւր…։ Սուրբ խորանին լուսավառումը՝ այսչափ հարիւր…։

– Բայց պարզ օրհնութի՞ւն մը…

– «Պարզ օրհնութի՞ւն» ի՛նչ ըսել է, էֆէ՛նտիմ։ Լուսահոգի Մանթաշօֆ այս շքեղ տաճարին համար միլիոններ ծախսեց նէ՝ պարզ օրհնութիւն մը տալու համա՞ր է…։ Ամէն մոմ հաշիւով կը վառի, ամէն տիրացու հաշիւով կ՚երգէ…։ Պէտք է գիտնաք որ մեր ձայնաւորները Փարիզի Քօնսէրվաթուարին մէջ կ ՚ուսանին եւ Օփերային մէջ կ՚երգեն…։ Մեր Շահ ֊Մուրատեանը «Ֆաուսթ» կը խաղայ…։ Եթէ գովաբանական քարոզ մըն ալ կ ՚ուզէք՝ անոր հաշիւն ալ տէրտէրին հետ յարմարցնելու է…։

Ահա թէ ի՛նչ ցեխերու մէջ ստիպուեցայ սողացնել մեր Սէրը՝ անլուծելի, անբաժանելի, երկնային, յաւիտենական ձեւ մը տալու համար անոր…։

Բայց հետեւեալ օր արդէն՝ եկեղեցիին մէջ՝ մոռցայ այդ բոլոր դառնութիւնները։

Խորհրդաւոր գմբէթին տակ, ամայի շէնքին ճիշդ կեդրոնը, մինա՜կ էինք մենք, իրարու սեղմուած՝ երիտասարդ ամոլ մը, ծերունի քահանայ մը ու ֆրանսացի ժամկոչ մը։

Խորանին վրայ ու մեր երկու քովերը երկար ու ճերմակ կերոններ կը վառէին, լոյս ցերեկով, տժգոյն ու երազային բոցով մը՝ որ կար ու չկար…։

Երբեմն դուռին բացուածքէն օտար գլուխ մը կ ՚երկննար հետաքրքիր։ Այն ատեն կը լսուէր փողոցի անվերջ ու անհուն աղմուկը։ Դուրսը՝ աշխարհի մայրաքաղաքը կը խժար, կ՚ոռնար, կը հայհոյէր, կ՚ալեկոծէր…։ Ներսը՝ խարտեաշ եւ սեւ երկու գլուխներ իրարու կը կապուէին՝ ապրշում թելով մը, Կեանքի ու Մահուան համար…։

Դուրսը՝ բոլո՛ր կիրքերն ու բոլո՛ր մեղքերը, բոլո՛ր գիտութիւնն ու բոլո՛ր քաղաքակրթութիւնը…։ Ներսը՝ Հայաստանցի տէրտէր մը, կարծես Անիի քանդակներէն փրցուած՝ հին ու առաքելատիպ գլուխ մը, հազարաւոր տարիներու բառեր կը կրկնէր, յաւիտենական ու ահաւոր…։

Ճերմակ մոմերը կը հալէին, բուրվառը կապոյտ ամպով մը մեզ պաշարեց։ Տէրտէրը անվերջ կը կարդար ու կ՚երգէր. այդ ընթերցումը ու այդ օրօրումը քիչ ֊քիչ մեզ ընդարմացուցին, վերացուցին, հեռացուցին, հին ու հեռու տեղուանք տարին…։

Կնքահայրը – մենակեաց ու մարդատեաց արուեստագէտ մը, որ եկեղեցի ոտք կոխած չունէր – հիմա տղու մը պէս կու լար։ Հարսը – որ ոչի՛նչ կը հասկնար ոսկեդարու աստուածային բարբառէն – լռիկ մնջիկ կ՚արտասուէր…։ Ու տաք արցունք մը որ ինկաւ մեր միացած ձեռքերուն վրայ՝ մինչեւ ոսկորներուս ծո՛ւծը դողացուց։

Ո՛չ. երկնքի կամարէն վարդի մը գոգը ինկող ցօղը, բաղնետան գմբէթէն կոյսի մը ծոցը ինկող կաթիլը, այնքան չե՛ն կրնար սարսռացնել…։

Ինծի ի՜նչ փոյթ թէ Գիտութիւնը պիտի հեգնէ իր անարժան աշակերտին այս երկիւղած դիրքը՝ կրկնապէ՛ս ծիծաղելի, որովհետեւ Գիտութիւնը որ Կրօնքը չի հասկնար, Սէ՛րն ալ չի հասկնար։ Յարաբերական իրականութիւններո՛ւն միայն կը հաւատայ ան. մինչ Սէրն ու Կրօնը բացարձա՛կ իտէալին կը ձգտին, նոյն յաւիտենական զգացումին երկու յաւիտենական ձեւերն են անոնք։ Սէրը՝ անձնական, կերպարանաւոր, երկրային, բնական իտէալն է, Կրօնը՝ անանձնական, անկերպարան, տիեզերական, գերբնական իտէալը…։

Թող քարկոծե՛ն զիս թերահաւատները։ Ես չե՛մ կրնար ուրանալ այն անջնջելի՛ արցունքը որ իմ մայրենի եկեղեցին կրցաւ կաթեցնել իմ էութեանս մէջ, եւ որ բոլոր գիտութիւնները միացած՝ չպիտի կարենային կաթեցնել…։

Միայն թէ ազատեցէ՜ք Պսակը միջնադարեան յղփութիւններէն, գերեվաճառութեան յիշատակներէն, անբարոյացուցիչ տեսարաններէն, չտես ցուցադրութիւններէն…։ Այս բոլորը կը ծառայեն միա՛յն ամուսնութիւնը դժուարացնելու, աղքատութիւնը նուաստացնելու, կուսութիւնը կարմրցնելու…։

Փոխանակ հարիւրաւոր հրաւիրեալներու՝ որոնք վա՛ղն իսկ պիտի քննադատեն ձեր հարսնիքին խեղճութիւնը, լաւագոյն է ուրախացնել որբուհի մը՝ որ ամբո՛ղջ կեանքով պիտի օրհնէ ձեզ։

Ու ո՛եւէ թերթ ուրախ պիտի ըլլայ յայտարարելու արար աշխարհի թէ՝

Նորապսակ ամոլ Ք. այսքան ոսկի կը նուիրէ աղջկանց որբանոցի մը փոխան հարսանիքի։

Շարքը բացուած է, ո՞վ պիտի երկրորդէր…։

Լօզան, 1913

Մեղքին պտուղը

ՄԵՂՔԻՆ ՊՏՈՒՂԸ

Երբ մեղապարտ քաղքին վրայ կէսգիշերը կը հնչեցնէ իր տասներկու հարուածները, անասելի վախ մը կը լեցնէ տարփոտ խաւարը։

Մարդը որ Աստծու պէս կրնար ստեղծագործել, իժի մը պէս կը թունաւորէ հիմա։ Սէրը որ օրհնութիւն մըն էր, անէծքի մը կը վերածուի։

Է՛ն տաք համբոյրները կը կեղծեն, է՛ն անզուսպ կիրքերը կը խարդախեն, է՛ն բուռն սէրերը կը նահանջեն, է՛ն արգաւանդ արգանդները կ՚ամլանան…։

Անխոստովանելի վախն է ան, բայց անխուսափելի վախը, բոլոր օրինաւոր ու ապօրէն գիրկընդխառներուն վախը, ամէն անկողիններու ու ամէն գիշերներու վախը, սերնդագործումի վախը…։

«Զգո՜յշ… զգո՜յշ… » կ՚ըսեն գիշերային զանգակները, որոնց ղօղանջը հալած կապարի մը պէս կ ՚անձրեւէ անբարիշտ քաղքին վրայ…։

Բայց այս ամուլ քաղքէն անդին արգասաբեր գիւղերը կան. այս թաքթաքուր տուներէն անդին յուռթի անտառները կան. այս սալայատակ փողոցներէն անդին թաւշային մարգերը կան, ու ուռճացող հողերը կան, ու ամբո՛ղջ երկրագունտը կայ՝ յղի կնոջ մը պէս ուռեցած…։

Հո՛ն Բնութիւնը իր մայրական գիրկը կը բանայ պարզ ու մաքուր հոգիներու համբոյրին։ Հո՛ն դեռ Սիրոյ մեծ տռամը կը կատարուի այնպէս՝ ինչպէս հազարներով տարիներէ ի վեր մարդկութեան առաջին զոյգը ըմբռնեց ու գործադրեց զայն՝ բնական, ճակատագրական ու յաւիտենական…։

Հո՛ն նուիրուեցաւ լերան աղջիկը իր քաղքենի սիրահարին։

Գարնանային գիշեր մըն էր, առանց լուսնի։ Անտառին մթութիւնը իրենց սիրտը կը տրոփեցնէր։ Խոնաւ շունչ մը կ ՚արտածորուէր հողէն՝ բոյրով ու աւիշով ծանրըցած։ Տարօրինակ բոյսեր՝ մութին մէջ հոգի կ՚առնէին, կը շշնջէին, կը շարժրկէին կեանքի գալարումներով։

Դեռատի սիրահարները շունչ շունչի տուա՜ծ, խորասուզուա՜ծ, քարացա՜ծ, կոկոններուն փթթիլը կը լսէին, տերեւներուն շոյուիլը կը զգային, ճիւղերուն իրարու երկարիլը կը տեսնէին։

Գաղջ թացութիւնը իրենց երեսները կը շոյէր տիեզերական համբոյրի մը պէս։ Անոնք յափշտակուած ականատեսներն էին ահագին տռամի մը՝ ուր մութ ու լուռ ստեղծագործութիւն մը, աստուածային ու յաւերժական աշխատութիւն մը կը կատարուէր։ Հոն նիւթ ու բոյս՝ յամր դերակատարներու պէս՝ անհո՜ւն Կեանքը կը բեղմնէին…։

Գիշերը յառաջացեր էր։ Ծառերու ետին արիւնող քանի մը լոյսերը մարեցան։ Գիւղը կը քնանար։ Հեռուէ հեռու զանգակի մը տասներկու հնչիւնները միջոցին մէջ մաղուեցան։ Ժամը՝ տիեզերքին բազկերակը՝ կանգ առաւ…։

Երբոր ամէն բան լռեց, յանկարծ ճիւղերը դողդղացին։ Տերեւներու տակէն երկար սարսուռ մը անցաւ։ Անտառին մէջ, յանկարծ, կենդանիի մը ստուերը առաջ նետուեցաւ, զգուշաւոր ու իրենցմէ քայլ մը անդին կանգ առաւ։ Իր անհամբեր սրունքները եղէգի մը պէս կը դողային. իր փայլուն մուշտակը հարսի մը պէս կը պսպղար։ Որքա՜ն լիզուեր, յարդարուեր, մուշկաբուրուեր էր։

Ահաբեկ սիրահարները բոլորովին անշարժացան։ Բայց ահա անտառին խորքէն մե՜ղմ սուլոց մը լսուեցաւ, յուզում մը լեցուց միջոցը, ու կենդանին տէգի մը պէս դէպի հոն սլացաւ։

Քաղքենի սիրահարը այլայլեր էր. բայց լերան աղջիկը բնազդաբար ամէն բան հասկցաւ.

– Կը լսե՞ս, – ըսաւ, – արուն իր էգը կը կանչէ…։

Կարծես ինքն ըլլար գիշերային թաքթաքուր հարսանիքին վազող եղնիկը։ Ամբողջ խորհուրդ մը արթնցաւ իր մէջ, գաղտնի ու դեռ իրե ՛ն իսկ անծանօթ խորհուրդ մը, տասնեօթ գարուններէ ի վեր իր մէջ հասունցող իգութեան խորհուրդը։

Մթութեան մէջ իր շրթները արուին շրթները փնտռեցին, բազուկները բազուկներուն գալարուեցան, շունչերն իրար խառնուեցան, անշարժացան, նոյնացան…։

Բայց հեռուէն խուլ աղաղակ մը լռութիւնը վրդովեց, սարէ ի սար զարնուեցաւ, կրկնուեցաւ, մեծցաւ, խորունկցաւ, ամբողջ գիշերը լեցուց, տիեզերական ու ահագին բարբառ մը եղաւ, ամբողջ բնութիւնը սարսռացուց, ու այդ բոլոր մթին արգասաւորումներուն իմաստ մը տուաւ…։

Այլանդակ գոչիւն մ ՚էր ան, անբան անասունի սիրտ բզկտող պոռչտուք մը, որ փրկութեան շեփորի մը սրբութիւնը ու անէծքի որոտումի մը ծանրութիւնը ունէր։ Առաջին մեղքէն վերջ՝ կարծես Եհովա՛ն որոտար իր ահաւոր նզովքը…։

Լերան աղջիկը դարձեալ հասկցաւ. բայց այս անգամ տժգունեցաւ. այդ ազդարար գոչիւնը ագարակէն կու գար. իրենց յղի կովը «կը ծնէր ցաւով…»։

* * *

Ամիսներ վերջ, նոյն ագարակին մէջ, նոր մայր մըն ալ կը տառապէր, ինքը, լերան աղջիկը։

Ես չլսեցի կենդանիին գոռիւնը. բայց այս աղջկան ճիչերը անկարելի՛ ճիչեր էին, անմարդկային, աներեւակայելի ճիչեր.

– Մեռցուցէ՜ք զիս… մեռցուցէ՜ք զիս…։

Խրճիթին բոլոր փեղկերը գոցուած, բոլոր ծակերը խցուած էին որպէսզի ձայնը չարթնցնէր գիւղը։ Մամիկ մը, արիւնոտ ձեռքերով ճնշեր, ճմլեր, ճզմեր, ճանկեր էր անիծապարտ արգանդը՝ մեղքին պտուղը վիժեցնելու ճիգով։

– Մեռցուցէ՜ք զիս… մեռցուցէ՜ք զիս…։ Կը պոռար աղջիկը անընդհատ։

Կռնակին վրայ պառկած գտայ զինքը։ Գլուխն ետեւ նետած, միայն երկու ծունկ ու փոր մը կը ցցուէին անկողնէն, անհունօրէն ուռեցած փոր մը որ ճմլիկ ֊ճմլիկ կարմրեր ու կապուտցեր էր։ Իր երկու սրունքներուն մէջտեղէն, փոքրի՜կ ու վարդագո՜յն ձեռք մը կը կախուէր, երախայի պաշտելի ձեռք մը, կեանքին բռնուելու ճիգով մը…։

Հիմա ամբողջ աշխատութիւն մը պէտք էր՝ մամիկին ըրածը շտկելու, արգանդին մէջ մանուկը շրջելու, գլուխը դուրս հանելու համար։

– Մեռցուցէ՜ք զիս… մեռցուցէ՜ք զիս…։ Կը պոռար խեղճ աղջիկը, իր տասնեօթ տարիներուն ամբողջ ուժովը։

Բայց այդ յոգնած, թուլցած որովայնին մէջէն երբեմն ֊երբեմն ահագին ճիգ մը կ՚անցնէր, մանուկը լոյսաշխարհ հանելու բնազդական ճիգ մը։ Այն ատեն ամբողջ մարմինը գերագոյն ուժով մը կը կծկտէր։ Դէմքը, ակռաները, թեւերը, մատները, ստինքները, ծունկերը, ջիղերը, մկանները, ոսկորները ամբողջ գործարանները միայն արգանդ մը կ՚ըլլային, ահագին ու ցաւագին արգանդ մը որ վայրկեանէ վայրկեան պիտի ճայթէր։

– Մեռցուցէ՜ք զիս… մեռցուցէ՜ք զիս…։

Բայց ահա յանկարծ, ճգնաժամային ճիգի մը մէջ, տղան ուժգնօրէն դուրս խոյացաւ։

Մեղքի՜ն պտուղը։ Բայց որքա՜ն կծկտած, ճմռթկած, ճզմուած էր ան։ Պզտիկցած ծերունիի խորշոմած գլուխ մը…։

Վայրկենաբար, կարծես հրաշքո՜վ, մօր ճիչերը դադրեցան, ցաւերը անէացան։ Անհուն տառապանքէն վերջ, անհո՜ւն երանութիւնն էր հիմա. դժոխքէն վերջ դրախտը…։ Բնազդային շարժումով մը բազուկներն ինձ երկարեց զաւակը համբուրելու համար.

– Բայց մեռե՜ր է… պոռաց յանկարծ։

– Ո՛չ թէ մեռեր է, այլ մեռցուցեր էք… – ըսի։

– Աստուա՜ծ իմ, Աստուա՜ծ իմ… ու որքա՜ն սիրունիկ է, ու որքա՜ն գեղեցիկ է… անուշիկս, աղուորս, հոգիս, աչերդ բա՛ց, աչերդ բա՛ց…։

Ու մեղմօրէն սկսաւ լալ մշիկ֊մշիկ։

Ի՞րն էր յանցանքը։

Նկարագրեց ինձ անտառին գիշերը, հարսի պէս անցնող էգ կենդանին, ու յետոյ յղի կովին աղաղակը։ Պատմեց թէ ի՞նչպէս իր սիրահարը՝ առողջութեան համար լեռ եկած ուսանող մը՝ իր յղութիւնը տեսնելով քաղաք փախած էր։ Ըսաւ թէ ինչպէ՜ս իր հարազատ եղբայրները՝ ինքզինքնին անարգուած զգալով՝ չէին ուզեր իր հետ խօսիլ, ու հիւանդութեան պատրուակով՝ չէին ներեր որ տունէն դուրս ելլայ ան՝ չցուցադրելու համար իր մեղապարտ որովայնը։ Նկարագրեց թէ ինչպէ՜ս իր ծնողները՝ դեռ յղութեան վախճանին չսպասելով՝ շտապած էին դայեակի մը միջոցով խլելու դեռահաս երախան։

Խե՜ղճ փոքրիկ աղջիկ։ Ու խորհիլ որ պզտիկ անգաղտնապահութիւն մը բաւ էր զայն մարդկային արդարութեան յանձնելու ու մարդասպանի մը պէս դատապարտելու։ Որովհետեւ Օրէնքին առջեւ՝ դեռ չծնած երախայ մը կամ հարիւրամեայ ծերունի մը մեռցնել՝ հաւասար ոճիրներ են։

Բայց չէ՞ որ անիրաւ մարդկութիւնը ի՛նքը մեռցուցեր էր այս միամիտ աղջկան կուսութիւնն ալ, սէրն ալ, սիրտն ալ, պատիւն ալ, զաւակն ալ…։

Քանի՜֊քանի՜ տեղեր կը գործուին այս անանուն ոճիրները. քանի՜ դեղեր կը գործածուին այս խեղճ տղաքներուն դէմ. քանի՜ կոյուղիներ կը խցեն անոնք. քանի՜ բժիշկներու ոգելից շիշերուն մէջ կը պահուին այս մեղքին պտուղնե՜րը…։

Ու դեռ որքա՜ն երջանիկ են այս տղաքները բաղդատմամբ այն միւսներուն, որոնց մայրերը՝ արգանդնին չարչրկելով՝ հրէշնե՜ր կը հասցնեն բժշկական վաճառականութեան համար…։

Օր մը պիտի գայ որ մարդկութիւնը պիտի ըմբռնէ թէ մեղքի տղայ չկայ. ամէն տղայ որ կը ծնի, օրհնեա՜լ է. ու նորածին երախայ մը աւելի կ ՚արժէ քան իր ծնողը, լաւագոյն բարեշրջումի մը արշալոյսն է ան որ կը ժպտի, եւ որ կը խեղդենք դեռ չծնած…։

Օր մը պիտի գայ որ բոլոր կեղծ վայելքներէն զզուած՝ մարդկութիւնը պիտի ըմբռնէ թէ իր գերագոյն պարտականութիւնն ու իր գերագոյն երջանկութիւնը սէրն ու սերնդագործութիւնն են…։

Բայց այդ օրը դեռ հեռու է։

Ու մեղապարտ քաղքին վրայ երբ կէսգիշերը կը հնչեցնէ իր տասներկու հարուածները, անխոստովանելի վախը կը լեցնէ տարփոտ խաւարը…։

Լօզան, 1913

Ծերերը

ԾԵՐԵՐԸ

Արուեստիս բերումով դատապարտուեր էի աստուածային նախախնամութեան մէջ միայն չարիք տեսնելու, մարդկային հրաշալի մեքենան միայն խորտակուած վիճակին մէջ քննելու, հրաւիրուելու միայն հո՛ն, ուրկէ մարդիկ լալո՜վ կը փախչէին…։

Այնպէս որ առաջին անգամ երբ այդ ծերերուն տունը կանչուեցայ՝ ուրախութիւնս չափ չունէր։

Վերջապէս գտեր էի այն որ շատոնց կը փնտռէի,– երջանիկ ընտանիք մը։

Դատեցէք։ Այր մը ու կին մը, երկուքն ալ մոխրապատ մազերով. բայց ա՛յնքան ժպտուն՝ որ անկարելի էր իրենց տարիքը գուշակել, ու ա՛յնքան առողջ՝ որ չէի կրնար ենթադրել թէ ինչո՞ւ կը հրաւիրէին զիս։

Այրը հին ջութակահար մըն էր, կինը հին դաշնակահարուհի մը։ Երկուքն ալ գլուխ գլխի տուեր, սրտերնին իրար կապեր, ու սկսեր էին մեղրալուսնի ճամբորդութիւն մը՝ որ ամբողջ երեսուն տարիներ տեւեր էր։

Իրենց զոյգ արուեստին շնորհիւ քաղաքէ քաղաք կը շրջէին, հանդէսէ հանդէս կը թռչէին, ամէն տեղ փառք, ծափ ու ծաղիկ կը խլէին։

Սէրը զարմանալի քաղցրութիւններ կու տար իրենց նուագին. ու նոթերը՝ սիրտէ սիրտ արձագանգող հեւքերու պէս՝ գերերկրային ներդաշնակութիւններ կը ստանային։ Սիրոյ տարտամ, անշրջագիծ, աննիւթական խօսակցութիւն մըն էր իրենց նուագը։ Դաշնակին ու ջութակին միջեւ փոխանակուող զգացական հարց ֊պատասխանի մը…։

Ներկաները ոչ միայն հանդիսատես կ ՚ըլլային երկու արուեստագէտներու այդ մտերիմ սրտակցութեան՝ այլեւ մասնակից կ ՚ըլլային անոր, պահ մը իրե՛նք ալ արուեստագէտներ, սիրահարներ, սրտակիցներ կ ՚ըլլային։ Անոնց երաժշտութիւնը՝ ամէն անկեղծ բաներու պէս՝ չես գիտեր ի՜նչ մը ունէր փոխանցական ու վարակիչ։

Այսպէ՜ս կը ճամբորդէին անոնք երկրէ երկիր, երկնային զոյգ զեփիւռներու պէս, զովութի՜ւն մը, գգուա՛նք մը, դաշնութի՜ւն մը տանելով ամէնուրեք իրենց ծոցին մէջ։

Բայց այս անգամ կը թուէր թէ վերջնականապէս հաստատուած էին մեր քաղաքին մէջ, իրենց ծերութեան օրերը հանգիստ անցնելու համար։ Ու ի՜նչ խնամքով զարդարեր էին իրենց տունը, թռչունները ա՛յնքան խնամքով չեն զարդարեր իրենց բոյնը։ Քանի երկիրներէ քանի՜ յիշատակներ։ Պարսիկ գորգեր, չինու գոյքեր, հնդիկ գիրքեր, ու դափնինե՜ր ու դափնինե՜ր…։

Ու յետոյ գորշ թռչուն մը կար, որ Սիպերիոյ մէջ լիճի մը եզրը գտեր էին՝ թաթերը սառոյցի մէջ բռնուած։ Այդ թռչունը ազատեր, տաքցուցեր, բանտարկեր, վզին ալ ոսկի օղակ մը անցուցեր էին՝ ազատագրութեանը թուականով…։

Կակաչի գոյն այլանդակ ու հսկայ թիթեռնիկ մըն ալ կար, կարմիր ու խռովիչ թեւերով։

– Այս խեղճ կենդանին, – կ ՚ըսէր պառաւը, – Սիկիլիոյ աւերակները այցելած ատենս ինծի փարեցաւ ա՛յնպիսի գուրգուրանքով, ա՛յնպիսի ջերմութեամբ, ա՛յնպիսի բարեկամութեամբ, որ նախախնամութեան մատը տեսայ իր մէջ ու չկրցայ բաժնուիլ իրմէ։

Կային նաեւ սպանական երկու գորշ ու խիստ փոքր սոխակներ՝ որոնք ծաղկազարդ ճիւղի մը վրայ զիրար կը կտցէին։

Ու դեռ ինչե՜ր…։ Վերջապէս, կատարեալ դրախտ մը, ուրկէ միայն օձը կը պակսէր…։

Երջանի՞կ. անշուշտ։

Ահաւասիկ երկու արուեստագէտներ, երկու սիրահարներ, որոնք մարդկային բոլոր պայմանագրական օրէնքներէն դուրս կ ՚ապրէին։ Իրենց ազատութիւնը մէկ օրէնք կը ճանչնար՝ իրենց քմայքը։ Հոն ուր կ ՚ուզէին նեղել զիրենք՝ ուրիշ երկիր մը կը չուէին։ Երկինքի թռչուններուն պէս անկախ էին անոնք. ու իրենց թեթեւ թեւերուն վրայ ոչ մէկ զաւկի ծանրութիւն…։ Իրենց ամբողջ կեանքը ճամբորդեր էին՝ կարծես երազի մէջէն. գերեզմանին դուռը հասեր էին առա՛նց յոգնութիւն մը զգալու. ու համարձակ կրնային ըսել թէ աշխարհը չտեսած պիտի չմեկնէին. ու մահը անդենական որ ճանապարհորդութեան մը պէս պիտի ըլլար իրենց համար…։

Անկէց ի վեր յաճախ առիթներ ունեցայ անոնց այցելելու, բայց այս առաջին տպաւորութիւնս նոյնը չմնաց։

Նախ այդ տան մենութի՛ւնը աչքիս զարկաւ։ Կրնամ ըսել որ ինձմէ զատ մարդու ոտք չէր կոխեր այդ նուիրական սեմէն ներս։ Իրենց յաւերժական ճամբորդութիւններուն պատճառով ամէն տեղ հիացողներ ունէին, բայց ոչ բարեկամ…։

Յետոյ այդ տան լռութիւնը զիս անհանգստացուց։ Ես որ անվերջ դաշնութիւններ ու խօլական նուագներ կ՚երազէի, զարմանքով տեսայ որ այդ երաժշտագէտներուն տունը բանտի պէս լուռ էր։

Սրահին պատուհանները՝ Լէմանի զմայլելի լիճին վրայ բացուած՝ թանձր ու գորշ վարագոյրներով փակուած էին, միշտ նոյն ծալքերով։ Անկիւնի շքեղ դաշնակը՝ վեհափառ երեւոյթով՝ սեւ դագաղի մը պէս ի սպառ գոցուած ու կղպուած էր։ Իր երկար մոմերը՝ որ երբեք չէին հալեր՝ մահագին հանդիսականութիւն մը կու տային սենեակին։ Ու դեղնած դափնիները, ու թօշնած փունջերը, ու փոշոտ ժապաւէնները, չես գիտեր ի՜նչ մը ունէին գերեզմանային…։ Կեդրոնի սեղանին վրայ խոշոր ու հին Աստուածաշունչ մը՝ որուն վրայ արծաթի խաչելութիւն մը կը պառկէր՝ այս բոլորին վրայ կը հսկէր ու կը կշռէր մահուան ծանրութեամբ…։

Երջանի՞կ. թերե՜ւս…։

Տիկինը միշտ նոյն ժպիտով կը պատմէր ինծի իր երաժշտական հին յուշքերէն, բայց յայտնապէս կը զգայի այժմ, որ այդ բոլոր փառքերուն վրայ քառորդ դարու փոշի մը կը հանգչէր արդէն։

Այրը իր անասնիկներուն վրայ միշտ կենդանի հեքիաթ մը ունէր պատմելու։ Սակայն հեքիաթները միայն մնացեր էին կենդանի, իսկ կենդանիները մեռեր…։

– Կը տեսնէ՞ք այս մողէզը, – կ՚ըսէր. – Վեսուվի հրաբուխին վրայ ելած ատենս, երբ լավայէ քարի մը վրայ քրտնաթաթախ նստայ, այս խեղճ սողունը ա՛յնքան ծարաւեր էր ջերմութենէն՝ որ դողալով եկաւ ձեռքերս լզելու…

Այդ նախկին մողէզը արեւի ճառագայթի մը պէս պսպղուն՝ այժմ փոշոտ ապակեգունտի մը տակ կը պառկէր անշարժ։

Ու այն բոլոր շնչաւոր կենդանիներու աշխարհը, որ այնքան զուարճացուցած էր զիս առաջին այցելութեանս, հիմա խորունկ ու վրդովիչ տխրութեան մը կը մատնէր սիրտս։

Ոստի մը վրայ իրար կտցող սոխակներուն մորթը յարդով լեցուած էր, ու աչքերը ապակի էին։ Կարմիր ու մեծ թիթեռնիկին փորոտիքը գնդասեղով մը դուրս թափուած էր։ Ոսկի օղակով սիպերիական թռչունը վանդակի մը մէջ քարացեր ու լռեր էր…։

Այդ մղձուկ օդը, ճանճի խօլական բզզիւն մը իսկ չէր թրթռացներ։ Ու այդ խոշոր տան մէջ արտասանուած մէն մի բառ՝ տապանի մը մէջ փսփսուքով ըսուած խօսքի մը պէս՝ ահաւոր, անկարելի, դաւադիր համեմատութիւններ կը ստանար…։

Երջանի՞կ. երբե՛ք։

Ինչո՞ւ…

– Ներեցէք ինծի, տիկին, – ըսի օր մը, – ձեզ ճանչնալէս ի վեր անգութ հարցում մը կը չարչարէ զիս։ Կը սիրէք, ու ձեր սէրը սուգի մը պէս լուռ է, ձեր ժպիտը տառապանքի պէս դառն, ձեր ազատութիւնը շղթայի մը պէս ծանր…։ Եւ սակայն ինծի կը թուի թէ ձեր ամուսինը արժանի չէր այս պատիժին։ Օր մը իր սիրտը չդաւեց ձեզի դէմ։ Ըրաւ ամէն ինչ որ մարդկայնօրէն կարելի էր ընել։ Ձեր շուրջ ա՛յնպիսի դրախտ մը կերտեց որ ի զո՜ւր կը փնտռեմ թէ ի՛նչ կը պակսի ձեզի հաճելի ըլլալու համար։

Տիկինը տժգունեցաւ, դողաց.

– Դրախտը դրախտ ընողը, – ըսաւ, – ոչ թէ անբան կենդանիներն են, ոչ թէ անմիտ առատութիւնն է, ոչ թէ եսասէր Ադամն ու Եւան են, այլ խանձարուրներու մէջ քնացող Աբէլը…։ Ամբողջ կեանքովս զաւակ մը ցանկացի, հոգ չէ թէ Կայէն մը ըլլար ան…։ Այնպէ՜ս պիտի գգուէի, այնպէ՜ս պիտի համբուրէի, այնպիսի՛ սիրով պիտի լեցնէի իր սիրտը՝ ուր դառնութեան ու չարիքին համար ա՜լ տեղ չմնար…։ Ստինքներս իր շրթներուն կարօտովը թոռմեցան. իր վարդ մարմնին սպասելէն կոյս արգանդս շիրիմի պէս փակուեցաւ…։ Ամբողջ սիրտս, ամբողջ յոյսս, ամբողջ սէրս միայն անորն է՝ որ չեկաւ…։ Ամուսինս չուզեց որ գայ…։ Առատութեան մէջ կը լողամ ու ծարաւէս կը մեռնիմ, լուղորդին պէս, որ ծովուն մէջ կաթի՜լ մը անուշ ջուր չունի՝ իր շրթներուն տանելու …։ Ես իրմէն սէ՛ր խնդրեցի, ան կեղտ թքաւ արգանդիս մէջ կանացի, ահա ինչո՞ւ առջի օրէն ես լացի…։

Ու աչքերը ձեռքերուն մէջ պահելէն՝ գնաց իր խուցը փակուելու։ Խե՜ղճ, խե՛ղճ կին. ես որ զինքը այնքա՜ն երջանիկ կ՚երեւակայէի…։

Մեռելի տան մը պէս ամէն բան անշարժացաւ, քարացաւ շուրջս։ Լռութիւնը տիրեց։

Քիչ յետոյ բանալի մը ճռաց դուրսէն. դուռը բացուեցաւ։ Ծերունին իր պտոյտէն կը վերադառնար։ Երբ իմացաւ տխրութեանս պատճառը, խորունկ բացագանչութիւն մը թռցուց իր թորշոմած շրթներէն.

– Այս օրուան կինե՜րը…։ Ամո՜ւլ են ու զաւակ կ՚ուզեն…։ Այս յուսահատ կռիւներով գերեզմանին դուռը հասանք, ու դեռ զաւակ մը չունինք…։

– Բայց…։

– Բայց չկայ…։

– Հապա եթէ յանցաւորը տիկինը չըլլա՜ր…։

– Ի՞նչ կ՚ըսէք, բժիշկ։ Ուրեմն դեռ չէք ճանչնար զիս։ Խիղճս պարզ է՝ բաժակ մը ջինջ ջուրի նման. սիրտս օր մը չդաւեց ամուսնական սիրոյ դէմ. մինչեւ այս տարիքս բոլոր կարողութիւններս անաղարտ պահած եմ. սուրբի կեանք մը…։ Ու այս բոլորը՝ շնորհիւ երիտասարդական հիւանդութեան մը, որ ի սպառ զզուեցուց ապօրինի սէրերէն։ Սովորական բան մըն էր, սեռային հարբուխ մը, որուն ջերմամիզութիւն կ ՚ըսէք կարծեմ։ Չեմ կարծեր որ զիս դատապարտէք ասոր համար։ Ես քանինե՜ր կը ճանչնամ որ քանի անգամ կը բռնուին այս հարբուխէն, ու հոգերնին իսկ չեն ըներ։ Ճիշդ է որ ես դեռ անփորձ ու անմեղ ըլլալուս՝ հիւանդութիւնը զիս զգետնեց, խորունկցաւ, ծննդական գործարաններուս մէջ իջաւ, ուռեցուց, ցաւեցուց, սարսափելի՜, սարսափելի՜, բայց վերջապէս քանի մը ամիսէն բոլորովին անյայտացաւ։ Այդ օրէն ի վեր քառասուն տարիներ անցան ու հետքն անգամ չեմ զգար…։

Բայց ինչպէս որ յաճախ անխնամ հարբուխ մը անաղմուկ կերպով թոքին մէջ կ ՚իյնայ ու կը փտեցնէ զայն՝ առանց քիթին վնաս հասցնելու, այնպէս ալ այդ սեռային հարբուխը խորունկցեր ու այս խեղճ մարդուն սերնդագործութեան աղբիւրները մեռցուցեր էր՝ առանց իր առնական կարողութեան վնաս մը հասցնելու։ Ահա թէ ինչ բան կ ՚անգիտանար այրը։

Անկարելի էր երեւակայել թէ երիտասարդութեան մէջ գործուած փոքրիկ սխալ մը՝ կեանքի ընթացքին ինչպիսի՜ ահաւոր, անհամեմատ, անչափելի նշանակութիւններ կը ստանայ յաճախ։

Յիսուն տարիներ առաջ գործուած սովորական մեղք մը այնպիսի անդունդ մը փորեր էր այս մարդուն ճակատագրին մէջ, որ զմայլելի արուեստ մը, դափնիներու լեռ մը, հիանալի կին մը պիտի չկրնային զայն լեցնել…։

Այլեւս ո՛չ մէկ սէր, ո՛չ մէկ կամք, ո՛չ մէկ կին, ո՛չ մէկ դեղ պիտի չկրնային հայրութիւն տալ առնութիւնով լեցուն այս մարդուն։

Բնութիւնը անյիշատակ ժամանակներէ ի վեր ճգներ էր, բոլոր կենդանական բջիջներու մէջէն լաւագոյնները ընտրեր, անչափելի աշխատութիւն սպառեր, բարեշրջումի անհաշուելի օղակներէ անցուցեր, ծննդագործող անհամար սերունդներու արգանդէն առաջ բերեր էր զինքը, այդ աստուածային մարդը։ Ու ինք, մէ՛կ պատանեկան սխալով, մշտնջենական մահուան դատապարտեր էր ինքզինքն ալ, իր կինն ալ…։

Այլեւս ո՛չ մէկ յոյս։

Այդ ծեր մարդը՝ որ կոշկռտած ծառի մը պէս հարի՜ւր տարի ապրելու ուժը ունէր՝ այդ հարիւր տարիներն ալ ամլացուցած էր կանխաւ…։ Ա՜լ իր արմատը թող ուզածին չափ ուռճանար, թող կրցածին չափ խորը մխրճուէր, թող ստորերկրեայ ահագին աշխատութիւններ կատարէր, թող լաւագոյն հիւթերը ծծէր, անօգո՛ւտ. այդ ծառը պտուղ պիտի չտար…։

Անիծուած թզենին էր ան։

Ու այդ խեղճ կինը՝ որ չափազանց պարկեշտ էր ուրիշ տեղ երկարելու համար իր շրթները՝ այդ նզովուած ծառին տակ դատապարտուած էր ծարաւահի՜ւծ մեռնելու…։

Իրենց անպտուղ սէրը՝ տարիներու ընթացքին՝ ատելութեան մը չափ դառնացեր էր։ Ու փոխադարձ բարեկամութեան կեղեւին տակ՝ որ քառորդ դարու կենակցութիւն մը հազի՜ւ կրնար կանգուն պահել՝ ամէնէն ահաւոր տռամը կը խաղցուէր,– լռութեան տռամը։ Առանց թոյնի, առանց դաշոյնի, առանց հանդիսականի տռամ մը՝ որ ո՛չ թէ գիշեր մը. այլ տասը հազար գիշերներէ ի վեր կը տեւէր, մի՛շտ նոյնը ու միշտ լուռ։

Տռամը՝ երկու իրար կապուած մահուան դատապարտուածներու, որոնք փոխադարձօրէն կը կարծեն թէ միւսինն էր յանցանքը ու կը լռեն…։

Տռամը այն սգաւոր լռութեան՝ ուր զաւակներ, ու հարսեր, ու թոռներ, ու թոռնիկներ դեռ չծնած՝ մեռա՜ծ էին…։

Նզովուած թզենիին վրայ ո՛չ մէկ թռչնի ձագուկ, ո՛չ մէկ ճլվլուն։

Վերը, ծաղկազարդ ճիւղի մը վրայ, երկու մեռած սոխակներ անվերջօրէն կը համբուրուէին։

Դուրսը, քովի խուցէն կը լսուէր կնոջ լալը, խղդուկ֊խղդուկ։

Գլուխս կախ՝ ես կը խորհէի՜, կը խորհէի՜…։

– Ինչ կը մտմտաք, բժի՛շկ, – գոչեց ծերունին։ – Իր ամլութեան դարման չկայ, լալը զո՜ւր է, գերեզմանի դուռն ենք հասեր. գոնէ ձեռք ձեռքի ներս մտնենք…։

(Լօզան, 1914)