Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

Այլասերում

ԱՅԼԱՍԵՐՈՒՄ

Կա՞յ աւելի սիրտ բզկտող իրականութիւն մը, քան մելամաղձոտ մանուկները…

Տղու մը պարզ ու վճիտ հոգին ինչպէ՞ս կրնայ տխուր ըլլալ, քանի որ յուսահատութիւնը խիստ բարդ հոգեբանութիւն մը կ՚ենթադրէ։

Բնական երեւոյթ մը չէ այս, այլ ախտաբանական ծնունդ մը , օրէնքէն դուրս շեղում մը, բացառութիւն մը։ Խոստովանինք սակայն որ այս բացառութիւնները հետզհետէ օրէնքի կարգ անցնելու վրայ են։

Նոր քաղաքակրթութեան մեծագոյն վէրքերէն մէկն է այս այլասերումը, վաղուան հիւանդութիւնը, հիւանդութիւններուն յոռեգոյնը՝ որովհետեւ ո՛չ մէկ բժշկութիւն պիտի կրնայ զայն դարմանել։ Իր մանրէն երբեք պիտի չգտնուի։

Հին ցեղեր խարոյկներու վրայ կ՚այրէին իրենց լուսնոտներն ու ջլագարները՝ իբրեւ չար ոգիներ։ Պղատոն իր իտէալ հանրապետութենէն կը վանէր մելամաղձոտները։ Սպարտացիներ իրենց տխուր ծնունդները գետը կը նետէին՝ առոյգ ու զուարթ մանուկներ միայն ընտրելով ցեղին պահպանումին համար. ահա ա՛յս կերպով այդ ափ մը փոքրիկ ազգը պատմական դիւցազուններու մեծագոյն ազգը եղաւ։

Այսօր այդ բարբարոս միջոցները ի սպառ հեռացուած են քաղաքակրթութեան սահմանագլուխներէն. բայց այլասերումի վտանգը երթալով անկարելի համեմատութիւններ կը ստանայ։

Այս երկաթէ դարին համար երկաթէ ուղեղներ են պէտք։

Մինչդեռ, օրը օրին, հեւ ի հեւ, ճգնաժամային ու գինեմոլ գործունէութեան մը մտրակին տակ հալածուող մարդկութիւնը ջլագար ծնունդներ միայն կու տայ։

Ալեկոծ Եւրոպան շատոնց ի վեր կը հնչեցնէ ահազանգը։

Օրէ օր նոր սկզբունքներ կը կիրարկուին, առողջապահիկ խիստ միջոցներ կը հետապնդուին. ախտածին մանուկներու համար լեռնային գաղթավայրեր կը հաստատուին, ու անտառային դասարաններ, ու բացօթեայ վարժարաններ, ու աշակերտական ագարակներ։

Այս բոլոր ճիգերուն նպատակն է այդ այլասերած մանուկներուն ուսմունքէ աւելի արեւ տալ, միտքէն աւելի մարմինն աշխատցնել, զիրենք կղզիացնել, չէզոքացնել, հեռացնել մտաւորական ասպարէզէն։ Որովհետեւ վտանգը միայն անհատական չէ, այլեւ ընկերական։ Իրենց հիւանդագին ու չարչրկուած ուղեղը գիտութենէն միայն թոյն կը ծծէ ու թոյն կ՚արտածորէ։ Իրենց մաղձոտ հոգին կը դառնացնէ նախ իրենց սեփական կեանքը , յետոյ իրեններուն կեանքը, ու յետոյ – ամբողջ ցեղի մը կեանքը…։

Աշխարհիս բոլոր մարդասպաններն ու բոլոր չարագործները ձեռք ձեռքի տուած՝ պիտի չկրնային այնքա՜ն երիտասարդ, այնքա՜ն խոստմնալի, այնքա՜ն ընտրուած հոգիներ սպաննել քան Շօփէնհաուէր մը, Նիցչէ մը, Պայրըն մը…։

Այլասերած մանուկներու օրօրոցներո՛ւն մէջ պէտք է փնտռել անձնասպանութեան քարոզիչները, յոռետեսութեան առաքեալները, ապականութեան մարգարէները։

Անոնք կը ջլատեն գործունէութեան ամէն տենչ, երջանկութեան ամէն յոյս, սրբութեան ամէն հաւատք։

Անոնք չեն յառաջդիմեր այլ կ՚ոստնուն, չեն երազեր այլ կը զառանցեն, չեն օրհներ այլ կը նզովեն, չեն սիրեր ալ կը տռփան։

Իրենց երգը հայհոյանքի մը պէս ամբարտաւան է, իրենց ժպիտը հեգնութեան մը պէս վիրաւորիչ։

Օրինա՞կ կ՚ուզէք։ Բայց ամէ՛ն ազգերէ աւելի Հա՛յ մտաւորականութիւնը կը վխտայ այս բացասական հանճարներով։

Գիտեմ որ հին մշակոյթ ունեցող ցեղերու համար այլասերումը տիեզերական օրէնք մըն է։ Գիտեմ որ մեզ նմանող հին ու անտէրունջ ցեղ մը՝ ինչպէս են Հրեաները՝ նոր ազգերէն քառապատիկ աւելի խենթ կը ծնցնէ։ Սակայն այդ ափ մը Հրեայ ցեղը աւելի բազմաթիւ հանճարներ տուաւ աշխարհին՝ քան ամբողջ եւրոպական ազգերը՝ ձեռք ձեռքի տուած…։

Մենք ալ իրենց պէս ինչո՞ւ չկարենայինք տալ միակ Հայ հանճար մը որուն գոյութիւնով սա խրոխտ Եւրոպան հպարտանար, եւ համայն մարդկութիւնը բանո՛վ մը գոնէ պարտական ու երախտագէտ ըլլար մեզի։

Կէս֊հանճարներ շա՜տ։ Բայց երբ փոքրիկ ցեղի մը մտաւորական բանակը տաղանդաւոր փոքրիկ վիժուկներով միայն կը լենայ՝ անհանդուրժելի, գայթակղեցուցիչ, դատապարտուած ցեղ մը կ՚ըլլայ այն։

Զգո՜յշ , զգո՜յշ։

Եթէ Եւրոպան է որ կը հնչեցնէ այլասերումի ահազանգը, մի՛ մոռնաք որ այդ սարսափելի ախտը ամէնէն առաջ մե՛ր ցեղին կը սպառնայ՝ իբրեւ հին ցեղի մը։

Ու մենք՝ փոխանակ արմատախիլ ընելու, տգիտօ՛րէն կ՚ընտրենք է՛ն ախտավարակ ծիլերը ու զիրե՛նք միայն կը մշակենք։

Այն բոլոր առոյգ, պայքարող, զուարթ ու աչքաբաց երիտասարդութիւնը որ կը լեցնէ մեր վարժարանները, կ՚առնենք օր առաջ գործի տալու համար…։ Իսկ այն քանի մը ճղճիմ, տժգոյն ու տխուր տղաքները, այն պատանի ծերունիները որ արեւէն ու պայքարէն խուսափելով՝ դպրոցի մութ անկիւններուն մէջ թուղթ կը մրոտեն, անոնք դպրոցէ դպրոց, երկիրէ երկիր , համալսարանէ համալսարան կը ղրկենք։

Խեղճե՜րը…։ Անո՛նք կը լեցնեն պանդուխտ ուսանողի գերեզմանները, անոնք կը լեցնեն հարուստի նախասենեակները ու վաճառականի գրասենեակները. հիւանդանոցի խշտեակները անո՛նք կը լեցնեն…։

Ու կը պատահի մեզ ա՛յն ինչ որ ո՛չ մէկ քաղաքակիրթ ազգի չէ պատահած։ Մեր գիւղացի ու շուկայի դասակարգը աւելի՛ մտացի է քան ա՛յն որ մտաւորական կը կոչուի. ընթերցողը աւելի ողջամիտ է քան գրողը. առաջնորդուողը աւելի հեռատես է քան առաջնորդողը. ուրիշ խօսքով՝ մարմինը աւելի խելացի է քան ուղեղը…։

Զարմանալի չէ ուրեմն որ ընթերցողները մեր մէջ հետզհետէ կը քիչնան։ Այսօր արդէն աւելի գրող կայ, քան կարդացող։

Բնախօսական օրէ՛նք մ՚է որ մարմինը իր մէջէն քիչ֊քիչ կը չէզոքացնէ, կ՚անջատէ, կը վտարէ այլասերած մասերը։

Նոյն օրէնքո՛վ միայն կարելի է բացատրել թէ ինչո՞ւ մեր մտաւորականութեան ու մեր հասարակութեան միջեւ գտնուող կապը քիչ֊քիչ կը բարակնայ։ Ցեղը կը մնայ առաւել քան երբեք առո՛ղջը, ու իր մէջէն կը չէզոքացնէ, կ՚անջատէ, կը վտարէ օտարացած ու այլասերած տարրերը։ Գլուխը մարմնին կապող նիհար պարանոցը երթալով կը բարակնայ։ Ու հեռու չէ գուցէ այն օրը երբոր վիզը փրթելով՝ մեր մտաւորականութիւնը անմարմին գլուխ մը պիտի ըլլայ միայն, եւ մեր ցեղը՝ անգլուխ մարմին մը…։

Չէ՞ք տեսներ արդէն թէ ի՜նչպէս շատ մը գրագէտներ լիրբ քաջութիւնը ունին յայտարարելու թէ իրենք ժողովուրդին համար չէ՛ որ կը գրեն։

Ո՛չ, հօտին ու հովիւներուն միջեւ անհասկացողութիւնը երբեք այսքան մեծ չէր եղած։

Գառնուկի պէս անզէն ցեղ մը ամէ՛ն օր, ամէ՛ն օր կը յօշոտուի։ Իսկ մեր գամբռները խելօքցեր, փիլիսոփայացեր, քաղաքակրթուեր են, տիեզերական եղբայրակցութեան մը խօսքերը կ՚ընեն մեզի, ու կ՚երազեն այն հեռաւոր օրուան՝ ուր գայլ ու գառնուկ մէկտեղ կ՚արածուին…։

Մանուկի պէս տգէտ ցեղ մը ուսման կաթին է կարօտ, այն բարի ու անարատ ու սպիտակ կաթին որ հիւանդներն իսկ կարենային մարսել։ Իսկ մեր համալսարանականները, որ մեր մտաւոր ստնտու մայրերը պիտի ըլլային, դեռ կերածնին չմարսած կու գան մեր առջեւ փսխելու…։

Որբուկի պէս անտէր ցեղ մը հուժկու, ու լուսեղ ու սիրտբուխ բարբառի մըն է ծարաւ։ Իսկ մեր գրագէտները հանելուկային, առեղծուածային, խաւարակուռ բաներ կ՚ըսեն իրեն. ու մեր քերթողները՝ գրիչնին հայ արեան մէջ թաթխելէ վերջ՝ չինարէն տաղեր կը գրեն որպէսզի մա՛րդ չհասկնայ…։

Թռչունի պէս վիրաւոր ցեղ մը, փոքրիկ վիրակապի մըն է կարօտ՝ իր թեւերը նորէ՛ն բանալով միջոցին մէջ արծիւի պէս սաւառնելու համար։ Իսկ մեր ընկերաբանները թո՜յն կը փչեն բոյներէն ներս, ու մեզ կը խօսին այն տարտամ ապագաներուն վրայ՝ ուր ազգ ու հայրենիք ու ընտանիք կը լուծուին համաշխարհային միջազգայնութեան մը մէջ…։

Այսպէ՜ս էր նաեւ հին Յոյներուն մէջ։ Երբոր հիւանդ մը փրկելու ամէն յոյս կը կորսուէր՝ բժիշկը կը հեռանար իր սնարէն, ու փիլիսոփայ մը կը նստէր հոգեվարքին մօտ, մահամերձը մխիթարելու համար այն յոյսով թէ օր մը ամէ՛ն կեանք ու ամէ՛ն անհատականութիւն պիտի հալին տիեզերական գոյացութեան մը մէջ…։

Ո՛չ, մենք դեռ այդ օրին չհասանք, մենք դեռ ապրիլ կ՚ուզենք, մեզ հոգիի ու մարմնի բժիշկներ միայն պէտք են։

Հեռո՜ւ մենէ՝ ախտագի՛ն մտաւորականներ։ Դուք ցեղին ուղեղն էք. բայց երբ այդ ուղեղը ուրիշ կերպ չի կրնար խորհիլ քան յուսահատեցնելով մեր կենսունակութիւնը, մենք պիտի փրցնենք ու նետենք այդ ուղեղը։

Մենք նոր միտքեր, նոր սիրտեր, նոր հոգիներ պիտի դարբնենք։

Մեզի կարմիր ու մսուտ շուրթներով, ուժեղ ու ժպտուն գրականութիւն մը պէտք է։

Մեզի առողջ ու երիտասարդ մտաւորականներ պէտք են։ Ձուկն իր գլուխէն կը հոտի, ազգն՝ իր մտաւորականներէն։ Անո՛նք են ցեղի մը գլուխը։

Կրնայ մարմինը շատ ուժեղ ու շատ գործունեայ ըլլալ, բայց երբ ուղեղը խաթարուած է՝ այդ մարմնին շարժումը պիտի ըլլայ միա՛յն յիմարական գործունէութիւն եւ անպտուղ յոգնութիւն։

Ահա թէ ինչո՞ւ իրական վտանգները թողլով՝ հովերուն դէմ ու մենք մեզ դէմ կը պայքարինք։ Ահա թէ ինչո՞ւ փոխանակ յառաջդիմելու՝ խենթերու պէս կեցած տեղերնուս վրայ կը ցատկենք երկու հազար տարիէ ի վեր…։

Այո, մեր ցեղը տարօրինապէս կենսունակ ու աշխատող ցեղ մըն է։ Այո՛, մեր հնամենի նաւը դեռ ջուրերուն վրայ կը ծփայ, դեռ չընկղմեցաւ։ Բայց ի՞նչ է պատճառը որ երէկուան նաւակները մեզ արդէն անցան, ու մենք Ուրուական Նաւին պէս կը ծածանինք դեռ, անխորասուզելի՜, բայց եւ հաստատ ցամաքի մը հասնելու անկարող…։

Ասոր պատճառները շատ բարդ են անշուշտ։ Բայց գլխաւոր պատճառներէն մէկն ալ ա՛յն է որ ղեկին գլուխը կը նստեցնենք մեր է՛ն ախտագին, է՛ն այլասերած, է՛ն անպէտ ծնունդները։

Սակայն ստո՜յգ, ստո՜յգ կ՚ըսեմ ձեզի , վտանգը մեծ է, շատ մեծ, աւելի՛ մեծ, քան կրնանք ենթադրել։

Ժամանա՛կն է հակազդելու , հակազդե՛նք։

Մեզի նոր Ոսկեդար մը պէտք է, նոր Ոսկեդա՜ր մը։

Այլասերո՞ւմ, ո՛չ , Վերածնո՜ւնդ…։

Լօզան , 1911

Մի՛ շնար…

ՄԻ՛ ՇՆԱՐ…

– Բժի՛շկ , – ըսաւ , – զաւակ չունենալու համար ճար մը, ճարակ մը չունի՞ս…։

Ու ա՛յնքան բնական ու մտերիմ կերպով ըսաւ այդ ահագին, գրեթէ ոճրագործային հարցումը, որ զարմացած երեսը նայեցայ. լա՛ւ սնած ու ինքիրմէն գոհ մարդու երես մը, կարմիր ու տափակ, որ կարծես առատ ճաշէ մը վերջ « Փա՜ռք Տեառն» կ՚ըսէր։

Փա՜ռք Տեառն։ Ո՞ւրկէ արթնցաւ մէջս այս միտքը, չեմ գիտեր. յետոյ միայն հասկցայ որ Տիրոջ փառք տալու այնքան ալ զօրաւոր պատճառներ չունէր։

Իր նախնական հագուստ֊կապուստը, իր բարի՛ անասունի աչերը, իր լայն վիզը որ օձիքը չէր սեղմեր, իր ծանրկեկ ոսկի շղթան, հաստ փայտի մաշած գաւազանը՝ որուն կը կռթնէր, ու վերջապէս իր ձեռքի սեւ համրիչը, ինծի հասկցուցին, թէ այս մարդը համոզելու համար՝ իմ փաստերս Գիտութենէն աւելի Կրօնքին մէջ պէտք է փնտռէի, «Աճեցէք ու Բազմացարուք»ին շուրջ։

Բայց խորաթափանց ու խորամանկ, ան իսկոյն զգաց որ իմ Աստուածաշնչական հմտութիւնս շա՜տ տարտամ, ու կրօնական փաստերս ալ շա՜տ տկար էին, ու ինծի ցոյց տալու համար որ փաստերուն զօրաւորագոյնը ի՛ր կողմն էր, իր գրպանին մէջ կամա՜ց մը ձեռքով քանի մը արծաթներ հնչեցուց։

Այն ատեն ա՜լ չի համբերեցի։

– Ի՜նչ , – ըսի , – թող անդին աղքատին զաւակները տասնեակներով ծնին, չոր հացով մը մեծնան փողոցներու մէջ, շան ձագերու պէս, առանց բժիշկի ու կրթութեան, երբ փոքր՝ գերեզմանները կը լեցնեն, երբ մեծ՝ ձեր գործարաններն ու քսակները, ու դո՛ւք՝ որ ամէն դիւրութիւն ունիք առողջ, զարգացած, օգտակար անհատներ հասցնելու՝ եկեր էք զաւակ չունենալու համար ճար ու ճարա՞կ խնդրելու. դո՛ւք որ ձեր ուժին ու ձեր տարիքին լիութեանը մէջն էք, կայտա՜ռ , առո՜ղջ…։

– Առո՜ղջ, առո՜ղջ. ընդմիջեց՝ գլուխը հաստատ֊հաստատ շարժելով։

Բայց ես թող չտուի որ շարունակէր. զիս համոզելու երկրորդ փորձ մը ըլլար թերեւս այն. ու մատենադարանս ցոյց տալով իրեն.

– Կը տեսնէ՞ք , – ըսի , – այս բոլոր գիրքերը. անոնք իմ վարպետներս ու իմ հայրերս են. բոլորն ալ ինծի կը նային, ես իրաւունք չունի՛մ կեանքէն կանխաւ զրկելու այն զաւակները, որոնք թերեւս օգտակար ու երջանիկ պիտի ըլլան կեանքին մէջ…։

Այն ատեն, ծա՛նր֊ծա՛նր կշռելով իր բառերը՝

– Բժի՜շկ, բժի՜շկ , – ըսաւ , – դուն դեռ երիտասարդ ես. առա՛նց գիտնալու մի՜ դատեր. գիտութեան պէս չոր մի՛ ըլլար. այդ մատենադարանին գիրքերը բոլո՛րն ալ կռնակնի՛ն դարձուցեր են կեանքին. մինչդեռ կեա՜նքը… է՛ն երջանիկ կարծուած կեա՜նքը…։

Չի կրցաւ շարունակել. օդին մէջ լա՜յն շարժում մը ըրաւ ձեռքով, ու գլուխը վար հակեց։ Դերասանութի՞ւն էր ըրածը…։

Կը դիտէի այդ հակած գլուխը, որ ո՛չ հանճարի ու ո՜չ չարիքի ուռեցքներն ունէր. կլոր, պարկեշտ, քրիստոնեա՛յ գլուխ մը։ Յետոյ մազերը դիտեցի, քառասունէն֊քառասունը հինգնոց աղ֊պղպեղ մազեր՝ որոնք իր տարիքին ու դաստիարակութեան համեմատ կա՛րճ պէտք էր կտրուած ըլլային. ինչո՞ւ երկայն էին անոնք. տեղ֊տեղ երեւցող բացութիւննե՞րը ծածկելու համար։ Այդ համեստ ու գաղտնի ճաղատութիւնը ուշադրութիւնս գրաւեց. անիկա գագաթին լուսեղէն թագը չէր, ոչ ալ ճակատին պատկառելի բացութիւնը, որոնց առաջինը փորձառութեան, եւ երկրորդը՝ խելացութեան նշան կը համարուին , ու երկուքն ալ քիչ թէ շատ հպարտ են իրենցմէ, ճակատս բաց է֊ի հպարտութիւնով մը։ Ո՛չ, ասիկա պահուըտո՛ղ ճաղատութիւն մըն էր. հազի՜ւ տեսանելի, տե՛ղ֊տեղ միայն անտառին մէջ գտնուող բացաստաններուն պէս՝ որոնք հեռուէն չեն երեւար ու գիտցողնե՛րը միայն կը գտնան։ Յետոյ, մտքի ոստումով մը, խորհեցայ որ ձեռքի հաստ գաւազանը զարդի համար չէր, այլ իր քալուածքը երաշխաւորելու համար…։ Ու իսկո՛յն կասկածը ծագեցաւ մտքիս մէջ, յանկարծակա՛ն, սարսափելի՛, չզսպուո՛ղ, կասկածը։ Ի՜նչ… այդ բարի քրիստոնեայի գլխուն մէջ կը կրծէ՞ր միթէ որդը, աշխարհիս ամէնէն զզուելի որդը…։

Կարելի՞ է սակայն այդքան փոքր բաներէ այսքա՛ն մեծ կասկածներ ունենալ։ Ո՜վ դուք, որ այսպէս կը խորհիք, չէք գիտեր թէ հիւանդութիւն մը կայ որ բոլոր ախտերը իր մէջ կը պարունակէ ու կը գերազանցէ զանոնք. ճաղատութի՞ւն թէ բորոտութիւն, յիմարութի՞ւն թէ անդամալուծութիւն, կոկորդի՞ թէ փորի ցաւ, բոլո՛րն ալ. ու դեռ այնպիսի՛ ցաւեր, որոնք չեն ըսուիր ու չեն խոստովանուիր։ Ու այդ հիւանդութիւնը մեր մէ՛ջն է, ամէնուրէք, ամենազօ՛ր, անտեսանելի՛։ Իր անունին շուրջ մարդկութիւնը դաւադիր լռութիւն մը սարքած է. չարիքին լռութիւնը։ Հարուստ շրջազգեստներու տակ կը պտտի, ներկուած շրթներու վրայ կը ժպտի, մէ՛կ հպումով կը փոխանցուի…։ Ի՞նչ պատճառ կար որ այս մարդը զերծ ըլլար այդ հպումէն։

– Խե՜ղճ մարդ , – ըսի , – քու կեանքիդ մէջ գաղտնիք մը կայ որ ինձմէ կը պահես։

Սարսափա՜ծ՝ դրանս նայեցաւ որ լաւ մը գո՞ց է։

– Գթա՛ ինծի, գթա՛ տարիքիս, բժի՛շկ , – ըսաւ… – բայց քանի որ մատդ վէրքի՛ն վրայ դրիր, լաւ է որ սիրտս բանամ, անգամ մը գոնէ կեանքս թունաւորող ցաւը դուրս թափեմ։ Ա՜խ, եթէ ժամանակին գիտցա՜ծ ըլլայի, խօսա՜ծ ըլլայի, թերեւս իմ ցաւիս ալ դարման մը գտնէին։ Բայց մեզի այս բաները չսորվեցուցին, բժի՛շկ։ Դպրոցները մեզի քառակուսի արմատներ սորվեցուցին. կեանքին արմատը՝ ամօ՛թն է ըսին։ Ու ես՝ քիչ֊շատ դիրքի տէր մարդ, նոր կարգուած մարդ, ես ինչպէ՞ս ըսէի որ ամօթալի ու սարսափելի բա՛ն մը կեանքիս արմատը կը կրծէր…։ Քանինե՛ր գիտեմ որ աներկի՜ւղ ու անպատի՜ժ կը մեղանչեն։ Ես միշտ ժուժկալ ապրեցայ. կնոջմէս զատ կին չճանչցայ…

Կասկածո՜վ երեսը նայեցայ։

– …Բացի մէկէն… մէ՛կ անգամ միայն…։ Ու գլուխը անգամ մըն ալ դուռին կողմը դարձուց, ու ձայնը աւելի ցածցնելով ըսաւ.

– Այն ատեն մենք դեռ նոր ամուսնացեր ու մեղրալուսնի համար Վենետիկ գացեր էինք։ Օր մը, Մեծ֊Հրապարակին վրայ կեցեր՝ աղաւնիները կը դիտէի։ Վրայէս հասկցան որ օտարական մըն եմ. մէկը եկաւ որ ինծի Սուրբ Մարկոսին թուականները պատմէ. միւսը եկաւ որ Տոժերու պալատը պտտցնէ. ուրիշ մը եկաւ որ զիս ապակեզարդերու գործարանները տանիլ կ՚ուզէր։ Վերջապէս չորրորդ մը եկաւ որ սրտէ՛ս խօսեցաւ. «քեզի , – ըսաւ , – աշխարհիս ամէնէն գեղեցիկ բանը ցուցնեմ »։ Արդէն Վենետիկի համար այդ տեսակ խօսք մը լսեր էի։ Գաղջ արեւը արիւնս կը տաքցնէր, առջեւս աղաւնիներ իրա՛ր կը կծծէին… «Աշխա՜րհ գալ ու աշխարհին համը չառած երթա՜լ՝ ըսի. ինչո՞ւ Աստուծոյ շինած հրաշալիքին մօտենալը մեղք ըլլայ…»։ Մօտեցայ ու բերնիս համը առի…։ Երբ պանդոկ դարձիս՝ տեսայ կինս – դեռ տասնեօթը տարու – որ ժպտելով ինծի իր շրթներն երկնցուց, ինքզինքէս զզուեցայ. հասկցա՛յ որ հոգիս թունաւորուեր էր, ամիսներ վե՜րջ միայն գիտցայ որ մարմինս ալ թունաւորուեր էր…։ Ի՛նչպէս կրնայի երեւակայել թէ, կապոյտ աչերով եւ սեւ մազերով այդ փոքր աղջիկը, դժոխայի՜ն սերմնացանի մը պէս՝ մա՜հ էր ցաներ մէջս իր մերկ թեւերով…։

Ու այդ պարկեշտ մարդը, որ ո՛չ Տոժերուն պատմութիւնը գիտէր Վենետիկէն համ առնելու համար, ո՛չ Հառաչանաց֊Կամուրջին անցեալը, ո՛չ Սուրբ Մարկոսին արժէքը, այդ խոնաւ քաղքին մէջ, միայն Վենետիկի վաճառուհին էր տեսեր…։

– Սոդոմ֊Գոմո՜ր, Սոդոմ֊Գոմո՜ր, կը հառաչէր միայն, երկինքին կրա՛կը թող տեղայ այդ մեղքի տուներուն վրայ։

Ուզեցի իր ցաւը մեղմել, ցոյց տալով որ քանինե՜ր կը տառապին իր ախտէն։

– Եթէ , – ըսի , – Սողոմոն իմաստունին հետ քիչ մըն ալ Վոլթէր կարդացած ըլլայիր, աչքերդ աւելի՛ բաց պիտի ըլլային աշխարհային իրողութիւններուն վրայ։ «Երբոր , – կ՚ըսէ այդ ծերունին , – երեսուն հազարնոց բանակ մը հաւասար թիւով բանակի մը դէմ կը ճակատի, կրնանք վստահեցնել որ երկու կողմէն մերձաւորապէս քսան հազար սիֆիլիզ կայ»։

– Ա՜խ, բժի՛շկ, այդ բառը մի՛ ըսեր, այդ բառը կը զզուեցնէ զիս…։ Վոլթէրէն հազարներո՜վ տարի առաջ Աստուածաշունչը՝ աւելի՛ պատշաճ կերպով, արգիլուած պտուղին քով օձ մը նկարեր է…։ Այդ օձը իմ բոյնս քանդեց, ո՛չ թէ միայն իմ արիւնս, այլ զաւակներուս արիւնն ալ թունաւորեց։ Այդ խեղճերը՝ դեռ հազի՜ւ քանի մը ամսու՝ կը վիժէին իրենց մօր արգանդէն, կեանքի գալարումներով, արիւնոտ, զարհուրելի…։ Յետոյ զաւակ մը եկաւ , ինն ամսու. ա՛խ, այդ զաւակը, ի՛մ զաւակս…։ Մարմինն ամբողջ փշտիկ֊փշտիկ, պալար֊պալար, թարախ ու շարաւ…։ Միայն երկու օր ապրեցաւ. բայց այդ երկու օրերը՝ երկու դարեր…։ Ո՛չ, բժի՛շկ, ես ալ զաւակ չեմ ուզեր. եթէ նոյնիսկ ան ապրի, չէ՞ որ զիս անիծելով պիտի ապրի։ Եհովան երբ կ՚ըսէր թէ « Ես վրիժառո՛ւ Աստուածն եմ, ու մինչեւ եօթներորդ սերունդդ կը հարուածեմ քեզ» չէ՞ որ այս հիւանդութեան համար կ՚ըսէր…։

Ու այդ հաստատուն , այդ աստուածավախ մարդը, տղո՛ւ մը պէս, տղո՛ւ մը պէս սկսաւ լալ…։

– Իմ կինս ինծի իր հարստութիւնը բերաւ։ Ան ինձ իր միամտութիւնն ու իր ժպիտը բերաւ, վա՜յ Աստուած, ես ի՜նչ տուի իրեն։ Ան կարծեց դրախտը մտնալ , ես իր դպած տեղը դժոխք ըրի։ Ան երախայ մը ուզեց, ես է՛ն սարսափելի հրէշը նետեցի իր ձեռքերուն մէջ։ Ան իր շրթներն ինծի մօտեցուց, ես իմ երախս բացի. նայէ՛, բժի՛շկ, բերա՞ն է այս…։

Իր բաց բերնէն գաղջ գարշահոտութիւն մը ելաւ. խորը, բերնին խորը, պատառոտած, խոռոչուած, կերուած տեղեր կային. տեղ֊տեղ կարմիր, արիւնոտ, ճերմկոտած, դեղնոտած. «որդնոտած » պիտի կարծէր անփորձ աչք մը։

Ու այս մարդը որ մարդերուն մէջ կը շրջէր, յարգուա՛ծ, որ խունկ ու սաղմոս կը բուրէր, որ այրերուն իբրեւ տիպար այր, աղջիկներուն իբրեւ տիպար ամուսին կը ցուցուէր, այս մարդը՝ իր մէ՛կ համբոյրով, հազար անգամ աւելի թունաւոր քան Յուդայինը, ամբողջ սերունդներ վարակելու պաշտօնը ունէր…։ Ու բախտը, որուն համար կո՛յր է կ՚ըսեն – հազարներո՛ւ մեղքը քաւելու համար կարծես դիտմամբ ընտրած էր այս խե՜ղճ քաւութեան նոխազը, այս պարկեշտ ու տգէտ մարդը, որ նոյնիսկ կ՚անգիտանար թէ իր մէկ լորձունքին մէջ ա՛յնքան վարակիչ ուժ կայ…։

Ոտքի ելաւ. գլուխը երերտկալէն՝ բռունցքը դէպի երկինք վերցուց, եւ կարծես թէ Մովսէսին երկու քարէ֊տախտակները վերցնէր իր երկու ձեռքերուն մէջ, անոնց բովանդակ ծանրութեան տակ ընկճուած՝ ինքնիրեն՝

– Մի՛ շնար… – ըսաւ։

Մի՜ շնար։ Այդ մէ՛կ բառին մէջ պատուէր մը ու պատուհաս մը կար, դաս մը ու դաւադրութիւն մը։ Բոլոր կիրքերը, փորձութիւնները, վայելքները, գաղտնի համբոյրները կը դատէր ու կը դատապարտէր այդ մէ՛կ բառը։ Մի՛ շնար… ամբողջ արքայութիւն մը ու դժո՛խք մը։

Ու երբ ան կը մեկնէր, ես անգա՛մ մըն ալ կը դիտէի իր հաստ փայտէ գաւազանը՝ որ իր անկայուն ու ինկող քալուածքը կ՚ապահովէր, իր մատները՝ որ թեթեւ մը կը դողային, իր թարթիչները որ վարագոյրի պէս վար իյնալու ձեւ մը ունէին, իր բիբերը՝ ասեղի ծակերուն պէս նեղ, ու կը նախատեսէի որ իր քայլերուն ետեւէն կ՚ երթար թապէսը, տռամին վերջին արարուածը, որ մարդուն վրայէն իր աստուածութիւնը կը վերցնէ՝ անոր ծննդագործութիւնը ջնջելով, որ զարհուրելի ցաւերով կը տանջէ, որ կ՚անդամալուծէ ու կը ստորնացնէ, որ մարդկային ամէն սրբութիւն գարշանքի մէջ կը լրացնէ, որ չի՛ մեռնիր, այլ ողջ֊ողջ կը փտեցնէ…։

– Մի՛ շնար…։

Լօզան , 1913

Կէս խենթը

ԿԷՍ ԽԵՆԹԸ

Գեղեցիկ առտու մը անակնկալ նամակ մը առի Պոլսէն։ Յայտնի ընտանիք մը կը խնդրէր ինձմէ իսկոյն Մոնթէ֊Քարլօ մեկնիլ՝ որովհետեւ հոն իրենց տղան յանկարծակի խենթեցեր էր, ու իբրեւ փաստ՝ ներփակ սա՛ տեսակ նամակ մը ղրկեր էին՝ տղուն կողմէ իրենց գրուած.

«Սիրելի սիրեցեալք

Գրութիւննիդ ստանալով ստանալուս պէս ստացայ ու պատասխանը գրելով գրելնիքէն կը գրեմ…»։

Ու այս ոճով 16 խոշոր երեսներ։ Բայց ինչ որ զիս պարունակութենէն աւելի հետաքրքրեց՝ գիրերուն ձեւն էր։ Հազար հինգ հարիւր տարիէ ի վեր Սահակ֊Մեսրոպին գիւտը այսքա՛ն չարչարուած չէր։ Այլանդակ հասակներով, դողդոջո՜ւն, բարակո՜ւկ գիծեր, որոնք կ՚ելլէին, կ՚իջնէին, ո՛ւր երթալնին չգիտնալով կը շարուէին, տեղ մը կը մնային, կամ ինքզինքնին գտնելու համար ծուռ ու մուռ շրջանակ մը կը գծէին եւ խոշոր բառ մը ծակի մը մէջ կը սեղմէին, այնպէս որ բառերը՝ իմաստ մը տալու ճիգով ստիպուած էին կրկնուելու, տասնապատկուելու, քովէ քով շարուելու, գլուխ գլխի տալու՝ զինուորական գծով տողանցքի մը պէս։

«Յարգանքներուս յարգանքներով յարգանքներս…»։

Ու այս 16 էջերուն մէջ ստորակէտ մը, վերջակէ՛տ մը անգամ չկար։ Որովհետեւ այդ ամենափոքր բանը որ կէտն է՝ իր տեղին դնելու համար բաւական որոշութիւն ու վճռականութիւն պէտք է, բա՛ն մը որ շա՜տ խելօքներուն անգամ կը պակսի։ Ու նամակին պարունակութիւնը ա՛յնքան ալ ապուշ չէր։ Տարտամ ու անհամարձակ կերպով ա՛յն կը հասկցուէր որ տղան իր դրամները կերեր, նոր ոսկիներ կ՚ուզէր. (այդ ոսկիներուն թիւը չկարդացուելիք բան մըն էր, թուաբանութիւններու մէջ չմտած բոլորովին նոր թուանշան մը…)։

Ճամբորդ մը ասկէ աւելի խելացի ի՞նչ բան կրնար պահանջել իր հարուստ ծնողքէն։ Բայց անոնք կ՚ենթադրէին որ անպատճա՛ռ տղան իր հարստութիւնը խաղարաններուն մէջ կորսնցնելով խելքին եկած էր։

Շոգեկառքին մէջ 18 ժամեր քանի՜ անգամ կարդացի այդ 16 էջերը՝ մտքիս մէջ լոյս մը ծնցնելու համար, ու ընդհակառակը, այդ բոլոր սիրելիք սիրեցեալները, շոգեկառքին ցնցումները, անիւներուն տկտնկոցը բոլորովին թմրեցուցին ուղեղս։ Այդ նամակին ապշութիւնը անհանգստացուցիչ, գրեթէ վարակի՛չ բան մը ունէր իր մէջ։ Ու կէս գիշերէ մը վերջ, բոլորովին շուարած, իջայ Մոնթէ֊Քարլոյի կայարանը։

Անծանօթ քաղաքի մը մէջ ո՞ւր երթալ այդ մութին։ Նեղ փողոցի մը մէջ, դրան մը վերեւ, աղտոտ լոյս մը կը պլպլար, մի՛ս֊մինակ ու կասկածելի – (չեմ գիտեր ինչո՞ւ )։ Մօտեցայ, պանդոկ մըն էր, աղ֊պղպեղ գէր կին մը սենեակ մը ցուցուց. բայց դրան կղպանք չունենալը անհանգստացուց զիս…։

– Հոս վստահութեան տուն մըն է, ըսաւ կինը… Պարոնը մինա՞կ է…։

– Այո՛, պատասխանեցի… սնտուկս կայարանը ձգած եմ…։

Փոքրիկ սենեակ մըն էր՝ թուղթէ ծաղիկներով։ Գաղջ, թափանցող, անանուն բոյր մը կար օդին մէջ , իգական հոտ մը։ Լայն անկողինը հազի՜ւ ծածկուած էր. ճմռթկած սաւան մը՝ խորհրդաւոր փոսերով։ Մոմս մօտեցուցի, երկու կարմիր աղտեր տեսայ, դեռ թաց…։

– Մնաս բարո՜վ վստահութեան տուն…։

Ու նոր արշաւ մը սկսայ մութին մէջ, փողոցէ փողոց, մինչեւ որ յոգնած գլուխս մաքուր բարձի մը վրայ կարողացայ հանգչեցնել։ Առաւօտուն, սովորական ժամիս արթնցայ։ Դեռ սենեակը խաւար էր. քնացայ ու նորէն արթնցայ, նորէ՛ն խաւար. բայց այնպիսի խաւար մը՝ ինչպէս ըլլալու էր աղջամուղջը, դեռ Աստուած իր նշանաւոր «Եղիցի լո՛յս»ը չարտասանած։ Այս որքա՜ն երկար էին Մոնթէ֊Քարլոյի գիշերները։ Նորէն ու նորէն քնանալ փորձեցի, մինչեւ որ պանդոկապետը, կեանքիս վրայ կասկածելով՝ եկաւ դուռս բանալու։ Ա՛յն ատեն միայն տեսայ որ այդ սենեակը պատուհա՛ն մը, ծա՛կ մը անգամ չունէր։ Կատարեալ տուփ մը։ Գիշերը չխեղդուիլս ալ հրա՛շք մը պարզապէս։ Ոսկեզօծ քաղաքներու գնահատութեան մէջ այս փաստն ալ մի՛ մոռնաք։

Դուրսը կէսօր էր։ Շիտա՛կ խենթիս հասցէին գացի ու տանը դիմաց ճաշարան մը նստայ։ Խորհրդաւոր դուռը բացուեցաւ, գլխուն վրայ կարմիր ֆէսով մարդ մը երեւցաւ , մօտեցայ ու բարեւեցի։

– Աստուծո՜ւ բարին, ինչպէ՞ս էք , – ըսաւ այնպիսի անտարբեր ձեւով մը, որ կարծես օրը տասն անգամ կը տեսնէր զիս։

Հետս ճաշի նստաւ. հին բարեկամներու պէս, ասդիէն֊անդիէն խօսեցանք։ Ճիշդ է որ իր ուռեցած ականջները իրեն դէմքին ապուշ թանձրութիւն մը կու տային, բայց խենթ մը չէր այդ մարդը, հազա՛ր անգամ ո՛չ։ Գաղտնիքին բանալին գտնել կարծեցի՝ իր հետ կիներու մասին խօսելով, երեսը թթուեցուց. խաղարաններուն ակնարկութիւն ըրի, ուսերը թօթուեց։ Արդէն շուարած, աւելի շփոթեցայ։ Հապա եթէ սխալ մարդու օձիքէն բռնած ըլլայի՜…։

Ամուսնացած մարդ մըն էր. ինծի երկար֊բարակ իր կնոջ վրայ խօսեցաւ՝ որ քիչ մը տկար ըլլալուն, այդ օրը միասին չէ կրցած ելլել. իր մեծ տղուն համար ինձմէ զուիցերիական վարժարանի մը հասցէն ուզեց. պզտիկ տղայ մըն ալ ունէր, շատ պզտիկ, որ այս օրերս ակռայ հանելուն՝ փորը քիչ մը թոյլ էր…։

Յետո՛յ միայն գիտցայ որ այս մարդը ո՛չ կին, ո՛չ զաւակ ունէր, այլ պարզապէս ստելու փափաք մը. բայց բոլորովին բնական, անշահախնդիր, անվնաս սուտեր. արուեստը՝ արուեստին համար։

– Ծնողքիդ նամանկ մը գրեր ես , – ըսի անհամարձակ։

– Չե՛մ յիշեր , – ըսաւ։

– Դրամներդ խաղարաններու մէջ կերեր ես։

– Սխա՛լ է։

– Հապա ո՞ւր գացին ոսկիներդ։

– Ցորեկները պաղպաղակ մը կ՚ուտէի…։

– Հարստութիւնդ միայն պաղպաղակո՞վ հատցուցիր։

– Առտուներն ալ կաթ մը կը խմէի , – թոթովեց. աչքերը լեցան, մօրուքին մէջ արցունքներ գլտորեցան։ Մեղքցայ իրեն, զղջացի։ Մարդը իր դրամը կերեր էր. ես ի՞նչ կը խառնուէի…։ Բայց ան այսպէս չէր խորհեր, կ՚ուզէր իր լացովը զիս համոզել իր անմեղութեանը վրայ, կ՚ուզէր որ անպատճառ հաւատամ թէ ինք պարկեշտ մարդ մըն էր. ո՛չ կինը, ո՛չ գինին, ո՛չ խաղը չէին հրապուրած զայն (ու այս ճի՛շդ էր)…։ Բայց մարդիկ չար էին, իր գէշութիւնը կ՚ուզէին, փողոցէն անցած ատեն խորհրդաւոր կերպով իրարու աչք կ՚ընէին. (աս ալ ճիշդ էր, բայց իր գլխուն ֆէսին համար էր )։ Շատեր զինքը սնանկացնելու, կախաղան հանելու կը ջանային, աշխարհիս ամէն ծայրերէն անվերջանալի ու անկարելի հաշիւներ կը ղրկէին՝ իր բնա՛ւ չճանչցած մարդերէն…։ Ա՛ս ալ ճիշդ էր, ու ահա թէ ի՞նչպէս…։

Այս խելօքիկ մարդը երբեմն֊երբեմն իր մեծութեան երազներն ունէր. բայց մեծ ըսածս՝ շա՛տ մեծ, խելքի մտքի մէջ չսեղմող մեծութիւն մը։ Քանի որ բոլոր մարդիկ իրմո՛վ կը զբաղէին ու դաւադրութիւններ կը սարքէին իր շուրջը, ուրեմն կրնար ըլլալ որ անգիտակցաբար ինք նշանաւոր անձ մը ըլլար, ո՞վ գիտէ, թերեւս ապագայ թագաւոր մը…։ Այս մարդը իր երազին հաւատալու դժբախտութիւնն ունէր. ու այս տեսակ հիւանդներու բնական տրամաբանութիւնով, կ՚ուզէր իր պզտիկ կեանքը այդ մե՛ծ գաղափարին պատշաճեցնել կանխաւ…։ Իր բանակին համար ֆրանսական գործարանի մը իշու լաւագոյն կաշիէն թմբուկներ կ՚ապսպրէր՝ բայց ա՛յնքան թիւով՝ որքան էշ չկար աշխարհիս երեսը… եթէ այդ անունով միմիայն համեստ չորքոտանիներուն կ՚ակնարկէր։ Գերմանիոյ կայսեր ինքնագիր նամակ մը կը գրէր՝ անոր պզտիկ աղջկան ձեռքը խնդրելու համար։ Բայց այդ մեծ ամուսնութեան արժանավայել պալատ մըն ալ պէտք էր։ Մոնթէ Քարլոյի բարձունքներուն վրայ սքանչելի ծախու ապարանք մը տեսեր, ու ամենայն պաղարիւնութեամբ, առանց սակարկութեան , թագաւորի վայել ձեւով ստորագրութիւն մը նետեր էր՝ գնելու խոստումի մը տակ։

Այդ օրէն ի վեր գործերը գէշցեր էին, սուտ ու փուճ օրէնքներով իրմէ ահագին դրամներ կը պահանջէին տան մը համար՝ որ գնած չէր, պա՛րզ ստորագրութիւն մը միայն… ։ Ուրեմն իրա՞ւ այնքան մեծ արժէք ունէր իր մէկ ստորագրութիւնը։

Այսպիսի մեծամոլութիւններու մէջ հատցուցեր էր դրամները, ու նորերը գտնելու համար այլանդակ շահադիտութիւններու մէջ կ՚իյնար։

Գիտնականի մը ապսպրեր էր որ իր հաշուոյն արուեստական բրինձի գիւտին աշխատի։

Օր մը կարդալով որ Սթրատիվարիուս ջութակ մը հազարաւոր ոսկիի ծախուեր էր՝ իսկոյն գրեր էր իտալական գործարանի մը, որ իրեն 12 տուզէն Սթրատիվարիուսներ հայթայթեն՝ տասը տարի վերջ տասնապատիկ գիներով ծախելու համար։ Ու գործարանին ամիս մը պայմանաժամ տուեր էր. բայց այդ պայմանաժամին մէջ ինք բոլորովին ուրիշ բաներու վրայ կը մտածէր, ու բացարձակապէս կը մոռնար ջութակները։

Այդ բոլոր մեծաքանակ ապսպրանքներէն միայն երկո՛ւ բան պահած էր իրեն՝ որ սենեակին մէջ տեսայ։ Ահագի՛ն, անծա՜յր֊անվե՜րջ չուան մը որ շուարեցուց զիս։

– Ծովերուն լայնութիւնն ու խորութի՞ւնը պիտի չափես , – ըսի։

– Ո՛չ , – ըսաւ պաղարիւնութեամբ , – այստեղ անվստահելի երկիր է, եթէ սենեակը գան՝ պատուհանէն փախչելու համար է։

Բայց ես գիտէի որ դարձեա՛լ կը ստէր, իր սովորութեան համաձայն, այդ անհատնում չուանը ինքզինքը ձեղունէն կախելու համար էր…։

Ու սնտուկ մը բացաւ. մէջը ի՞նչ կը կարծէք որ ըլլար. ածելինե՜ր, ածելինե՜ր, անթի՛ւ, անհամա՛ր, բոլորն ալ իրարու նման ածելիներու լեռ մը…։ Ես զարմանքէ զարմանք կ՚իյնայի՝ երբ ան միեւնոյն մեծութեամբ ուրիշ սնտուկ մըն ալ բացաւ՝ բերնէ բերան յար եւ նման ածելիներով լեցուն։

– Ասոնք սրցուածներն են , – ըսաւ։

Ասոր վրայ շատ չպնդեցի, դուրս ելայ։ Ահա մարդ մը որ գիշերները հազարաւոր ածելիներ կը սրցնէր, ու ցերեկները խելօք֊խելօք եւ ազատ֊համարձակ փողոցներուն մէջ կը պտտէր. մինչեւ որ անմեղ մը չմեռցնէր՝ Օրէնքը զայն յիմարանոց չէր կրնար նետել. որո՞ւ փոյթ թէ այլանդակ գնումներով փճացուցած ըլլար իր հարստութիւնը. ան կէս֊խենթն էր. արդէն բժշկութիւնն ալ խենթութիւն չանուաներ այս հիւանդութիւնը։ Իր յիշողութեան կորուստը, իր ըրածներուն մանկական տարօրինակութիւնը, իր աւելորդ ստախօսութիւնը, իր յաջորդական մեծամոլութիւնն ու մենամոլութիւնը, ու մանաւանդ իր խօսելու դժուարութիւնը եւ իր թափթփած բառերը, իր գիրերուն պէս՝ լեզուին ու մատներուն ալ դողալը, շատ որոշ հիւանդութեան մը անունը կ՚արթնցնէին մտքիս մէջ։

Ինչպէ՞ս սկսեր էր այդ հիւանդութիւնը. ոչ թէ յանկարծակի (ինչպէս ծնողքը կը գրէին ), այլ ամիսներու ընթացքին։ Բարեկիրթ մարդ մըն էր ան, որ քիչ֊քիչ իր բնութիւնը փոխեց։ Նախ մելամաղձոտ դարձաւ, սենեակին մէջ բանտարկուած՝ օրը հարիւր սիկարէթ կ'այրէր ու կը մարէր. յետոյ բարկացոտ դարձաւ, ընտիր հասարակութեան մէջ յանկարծ զզուելի շարժում մը կ՚ընէր, գարշելի բառ մը կ՚արտասանէր։ Ծնողքը նախամեծար համարեցին զայն ճամբորդութեան պատրուակով տունէն հեռացնել, ու մինչեւ որ վերոյիշեալ նամակը չստացան՝ խենթ ըլլալը չգուշակեցին։ Արդէն ծնողները ա՛յդպէս են. ա՛յնքան երկար ատեն որ դրամնին չուզես՝ խելացութեանդ վրայ չեն կասկածիր…։

Փարալիզի Ժեներոկն էր այս հիւանդութիւնը, քոյրը այն միւս սարսափելի հիւանդութեան՝ որ թապէս կը կոչուի, եւ որոնց երկուքին ալ հայրը հինցած սիֆիլիզ մըն է։ Բայց նախ պէտք էր ստուգել որ այս վերջին ախտը ընդունա՞ծ էր ժամանակին…։

– Այո , – ըսաւ , – անանկ բան մը կար… հի՜ն պատմութիւն։

Արիւնին ու մարմինին քննութիւնը կասկած չձգեցին. դարմանելն անկարելի էր, ընելիքս պա՛րզ։ Զինքը շոգենաւի մը բժիշկին յանձնելով՝ շիտակ Պոլիս ղրկեցի։ Ես ա՜լ մինակ մնացած՝ քիչ մը ատեն հանգչեցայ այդ սքանչելի քաղաքին մէջ։ Վերադարձիս՝ շոգեկառքին մէջ նորէ՛ն կարդացի նշանաւոր նամակը ու նորէ՛ն երեւակայեցի այդ խենթը, բայց այս անգամ ո՛չ թէ տարտամօրէն, հապա շա՛տ որոշ կերպով՝ այնպէս ինչպէս մօտաւոր ապագայի մը մէջ պիտի ըլլար ան, անխուսափելիօրէն։

Ուղեղը իր այդ վերջին ու տարօրինակ լոյսերէն վերջ՝ բոլորովին պիտի խաւարէր, սեփ֊սեւ (առջի գիշերուան սենեակիս պէս ), ապուշութիւնը կատարեալ պիտի ըլլար, շարժումները անկարելի, անկողնին պիտի գամուէր, լեզուն պիտի կորսնցնէր, ուտելը պիտի մոռնար, օրը քսան սաւան պիտի աղտոտէր, օր մը պիտի գար ուր ալ զայն կերակրելն ալ անկարելի պիտի ըլլար, իր է՛ն սիրելիներուն գարշելի պիտի դառնար, պիտի նեխէր… ու ասիկա՝ անխուսափելիօրէն։

Բայց այս պատմութիւնը անակնկալով սկսաւ եւ անակնկալով ալ պիտի վերջանար։ Տուն դարձիս՝ Պոլսէն նամակ մը գտայ, ուր ինծի կ՚իմացնէին որ խենթը՝ հոն հասած օրն իսկ՝ հազիւ բժիշկին հսկողութենէն ազատած՝ հորը նետուեր էր… Կարծես դիտմամբ՝ իմ անխուսափելի գուշակութիւններս զուր հանելու համար։

Բնութիւնը, որ ամէն չարիքին քով բարիք մըն ալ դրած է, այս սարսափելի ախտին քով՝ իր դարմանն ալ ցոյց տուեր է. այս հիւանդները գիշեր֊ցերեկ մէ՛կ բան կը մտածեն՝ անձնասպանութիւնը։ Բժիշկները որ ուրիշ դարման մը չեն գտած՝ կը բաւականանան արգիլելով այդ բնական հակումը։ Սակայն, լաւագոյն չէ՞ հոր մը աղտոտել քան տարիներով նուիրական բոյն մը թունաւորել։

Ու հիմա կը յիշեմ դեռ այն օրը՝ երբ մօրուքին մէջ խոշոր արցունքներ կը գլտորցնէր՝ զիս համոզելու համար որ ինք բարի ու խելօք մարդ մըն էր…։ Ալ կը հաւատամ քեզի , խե՜ղճ մարդ. դուն չես ստեր։ Ստողները անո՛նք են որ քու հոգւոյդ կորստեան վրայ կոկորդիլոսի արցունքներ կը թափեն…։

Թող կրօնագէտներն ու բարոյագէտները անձնասպանութեան վրայ վիճին. թող իմաստասիրական հատորներ արձակեն իրարու գլխուն. մէկը պիտի գտնուի՞ ինծի բացատրելու համար որ մարմնապէս ու հոգեպէս ի՞նչ պիտի արժէր այդ կեանքը, խօսելու, զգալու, շարժելու, սնանելու, մտածելու անկարող, մէզի մէջ փտած մսի կտոր մը՝ որ շանը նետես չ՚ուտեր…։

Լօզան , 1913