Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

Սաթենիկը

ՍԱԹԵՆԻԿԸ

– Պոլիս եկաք՝ աղէկ ըրիք, Տոքթէօր։ Ինչ որ ալ ըսեն, մեր Պոլիսը մէկ հատիկ է իր աշխարհագրական դիրքով։ Իր ջուրերը տեղ մը չկան։ « Եթէ աշխարհ իմս ըլլար, Պոլիսը մայրաքաղաքս կ՚ընէի », ըսեր է Նափոլէոն։ Միայն, եթէ այստեղ գէշ բան մը կայ, ան ալ սպասուհիներն են։ Լաւ սպասուհի ունեցող տուները մատով կը ցուցուին հոս։ Մանաւանդ ձեզի համար, որ Եւրոպայէն կու գաք բժշկութիւն ընելու, այս հարցը մահու եւ կենաց հարց է։ Ես իմ տունս սքանչելի աղջիկ մը ունիմ, որ ինձ ազգական ըլլալուն, խերի համար բաւական ատեն աշխատցուցի թէ իմ տունս եւ թէ բարեկամներու տուները։ Թող քիչ մըն ալ ձեր տունը աշխատի, եթէ կ ՚ուզէք։ Կատարեալ գանձ մըն է։ Արթուն, սիրուն, իմաստուն ու ժպտուն, Տո՛քթէօր, ժպտո՜ւն։ Մանաւանդ տղայ նայելու մէջ մէկ հատիկ է։ Բժիշկի մը համար սպասուհի ըսածդ ամէն բանէ առաջ ժպտուն պէտք է ըլլայ։ Ես աս իրիկուն իսկ ձեզի կը ղրկեմ զինքը։ Միայն թէ բերանը քիչ մը բանուկ է, հացը դարակը կղպելու է…։

Այսպէս խօսեցաւ Քօստանիկ էֆէնտի։

Ու իրաւ ալ, իրիկունը չեկած, աղջիկը եկաւ։ Աղջիկ ըսածը՝ երեսունհինգ տարու պառաւ մը, կուրծքն ու փորը տափակցած, ձմեռնային թուզի մը պէս խորշոմած, կծկտած, ճերմկոտած, բայց դեռ անուշկեկ։ Ու ժպտո՜ւն, ու ժպտո՜ւն… Քօստանիկ էֆէնտիի ըսածին չափ ալ կայ եղեր…։

Սկիզբները իր նիհարութիւնը զիս այնքան զբաղցուց, որ լաւ մը չանդրադարձայ այդ տարօրինակ ժպիտին վրայ։ Բայց ձախ դէմքէն վար երկարող հին սպի մը ինձ ամէն բան բացատրեց։ Տարիներ առաջ այդ այտոսկրին վրայ բժշկական գործողութեան մը միջոցին կտրուած մկաններն ու ջիղերը այնպէս գէշ կերպով կարուեր էին, որ դէմքին վրայ ակամայ, անիմաստ ու ծուռ ժպիտ մը գամուեր մնացեր էր մշտնջենապէս։

Ու հիմա, բերնին ճիշդ մէջտեղէն թափուած երկու ակռաները, այդ ժպիտը աւելի դատարկ, ապուշ, տակը ծակ բան մը ըրեր էին, քարը ինկած մատնիի մը պէս։

Հոգեբանական ժպիտ մը չէր իրենը, այլ մարդակազմական։ Անսրբագրելի, անսպառելի, սադայէլական ժպիտ մը, որ իր ամբողջ կեանքին մէջէն ու նոյնիսկ գերեզմանին տակէն պիտի խնդար վիրաբուժներուն անպատում անճարակութեան վրայ։

Իբրեւ ներքին հիւանդութեանց մասնագէտ, ես ներքնապէս եւ հաճելի կերպով կը շոյուէի մեր մրցակիցներուն ուղղուած այդ հեգնոտ ժպիտէն։ Բայց կինս, որ չէր կրնար ընդունիլ այս բժշկական բացատրութիւնը, ատենը մէյ մը կը պոռար.

– Իմ բարկացած ատենս դուն ինչո՞ւ ցաւագարի պէս կը ժպտիս, Սաթենիկ…։

– Օփէրասիոն… – կը կակազէր աղջիկը ժպտելով։

Դժբախտաբար, սակայն, այս ուրախ օրերը երկար չտեւեցին։ Մեր Սաթենիկը, միշտ ժպտուն, սկսաւ դժգոհութեան մռլտուքներ լսելի դարձնել հիմա։ Իրողութիւնն այն էր, որ այս աղջիկը խորապէս տխուր էր։

– Ես սպասուհի ըլլալիք մէկը չեմ, Տոքթէօր։ Ես ինքս տասը սպասուհիներով մեծցեր եմ… երկու հատ տուն, երեք հատ կառք, քսան հատ ձի…։

– Խե՞նթ է, ինչ է, այս աղջիկը… սա աւելը ձեռքդ առ տեսնեմ…։

– Հազար ոչխար, քսան հովիւ, տասնվեց գիւղ, հարիւր մշակ…։

– Մի փախցներ, Սաթենիկ, կերակուրին ժամը կու գայ կոր…։

– Մեր կերակուր եփողները զատ էին, տուն աւլողները զատ, տղայ նայողները զատ… աս ի՜նչ օրերու հասցուցիր զիս, հայրի՜կ, հայրի՜կ…։

Ու կը սկսէր լալ։

Օր մը, Քօստանիկ աղային հանդիպելով.

– Եղբայր, – ըսի, – եթէ աշխարհ իմս ըլլար, թերեւս Պոլիսը մայրաքաղաքս ընէի, բայց ձեր ազգականը սպասուհիս չէի ըներ…։

– Ինչո՞ւ, ի՞նչ կայ որ…։

– Կատարեալ խենթ մըն է, որ մեծամոլութենէ կը տառապի… երեսուն ձի, տասը ջորի, քսան գոմէշ, քառասուն էշ…։

Քօստանիկ էֆէնտի լայն քրքիջ մը արձակեց։

– Ընդհակառակն, ճշմարտութիւնը պզտիկցուցեր է, – ըսաւ, – Ես անոնց տասը հազար ոչխար ունեցած ժամանակը գիտեմ։ Երսուն հազար ոսկինոց մարդ էր հայրը…։

– Ի՜նչ կ՚ըսէք…։

Չէի կրնար մտքիս մէջ սեղմեցնել այս ահագին բանը։ Բայց ուրիշներ ալ ճիշդ նոյնը կը կրկնէին։

– Ժամանակին անոր հայրը տասնվեց ագարակներ ունէր Պոլսոյ շուրջը։ Ամէնքին ալ վրայէն մտաւ, տակէն ելաւ։ Սիկառը պանքնօթներով կը վառէր, Տոքթէօ՛ր… գինեմոլ մըն էր, ախտաբանական գինեմոլ մը, որ կը խմէր ու կու լար։ Միայն իրենց գերդաստանէն տասնմէկ հատ խենթ կը հաշուըւի…։

Ահաւասիկ տեղեկութիւն մը, որ շատ թանկագին էր բժիշկի մը համար։ Այլասերումի այսքան ծանր բեռ կրող աղջիկ մը որքա՜ն խնամքի, որքա՜ն փափկութեան, որքա՜ն զգուշութեան կը կարօտէր չիյնալու համար։ Իր արեան մէջէն տասնմէկ խենթեր կը խօսէին։ Եւ հակառակ ասոր, հակառակ իր մշտնջենական ժպիտին, Սաթենիկ ծայրայեղ լրջութիւն մը, մելամաղձոտութիւն մը, խորունկ յուսահատութիւն մը կը կրէր իր վրայ։

Այդ օրէն Սաթենիկը մասնաւոր ուշադրութիւնս ու գութս շարժեց։ Իսկոյն պատուիրեցի, որ ազատ ձգէին զինքը իր աշխատութեան մէջ։ Պատուիրեցի նաեւ, որ ուտելիքի դարակները բացուէին իր առջեւ։

Բայց իրա՜ւ որ «բանուկ» է եղեր իր բերանը… կարծես թէ օրերով, շաբաթներով, ամիսներով անօթի պահած ըլլային զինքը։ Կ՚ուտէր, անընդհատ կ՚ուտէր, ի՛նչ գտնար կ ՚ուտէր։ Դեռ կրակին վրայէն կաթը հազիւ կաթնապուրի վերածուած, կը շոգիանար, կ ՚աներեւութանար պարզապէս սանին մէջէն։ Եւ երբ զարմացած երեսը կը նայէի.

– Մեր տունին կաթը խալիկներով կ՚եռացուէր, Տոքթէօ՛ր, – կ՚ըսէր…։

Իր երկու փշրուած ակռաներուն մէջտեղէն կոտրտուքի աշխատութիւն մը կը լսուէր միշտ, կաղինի մեքենայի մը պէս.

– Թըքը՜րր, թըքը՜րր, թըքը՜րր…։

Ու ծնօտներու այս աշխատութիւնը տղու մը պէս կ ՚երջանկացնէր զինքը, երկնային լոյս մը կ ՚իջեցնէր իր աչերուն մէջ, շնորհք մը կու տար իր մարդակազմական ժպիտին։

Բայց, հակառակ իր աղիքները երշիկի մը պէս լեցնելու այս յամառ ու անվհատ աշխատութեան, փորն ու կուրծքը միշտ տափակցած կը մնային, ձմեռնային թուզերու պէս։

Երբ համոզուեցաւ, որ օրական աշխատութիւնը միայն պիտի չբաւէր իր յառաջամասը պարարտացնելու, սկսաւ գիշերներն ալ բանեցնել իր աղօրիքը։ Ամբողջ ցերեկը կ'ուտէր, ամբողջ գիշերը կը հազար։

Թըքը՜րր, թըքը՜րր, թըքը՜րր…։

Երեւակայեցէք, որ մեր պառկելէն մինչեւ արեւուն ծագիլը չորս անգամ քունէն կ՚արթննար, կերակուր կը տաքցնէր, բերանը կը լեցնէր եւ ակռաները թքրտացնելէն կ ՚երթար նորէն վերմակին տակ մխրճուելու։

«Ո՞ւր կ ՚երթային այս բոլոր կերածները», կը մտմտայի ինքն իրենս։

– Քօստանիկ էֆէնտի, այս աղջիկը քաշուելիք ցաւ չէ, եղբա՛յր…։

– Ինչո՞ւ, էֆէնտիմ… կը զարմացնէք զիս… աղջիկը երեսունհինգ տարիէ ի վեր տունը մնալուն՝ ինքզինքը կ ՚ուտէ կոր։ Իր բնութիւնը արդէն քիչ մը կրքոտ է, արդէն լուսահոգի հայրն ալ շատ օրինակելի կեանք մը չունէր… քիչ մը պռօմիւր տուէք, կը լմննայ կ՚երթայ…։

Բայց Սաթենիկին ուզածը դեղ չէր։ Ցերեկները, առտուընէ մինչեւ իրիկուն պատուհանին առջեւը գամուած, անցնող բոլոր զինուորներուն վրայ սրտին եղերը կը հալեցնէր։ Հիւր մը գալուն պէս, սուրճ մը բերելէ առաջ, մահալլէպի ի ամբողջ վարդաջուրը գլխուն կը թափէր, որ անուշ հոտի… ու մինչեւ սուրճին խմուիլը եւ դեռ կէս ժամ ալ գէշ ֊գէշ ժպտելէ վերջ հիւրին.

– Եթէ առջիս տոպրակներով ոսկի ալ թափէ, դարձեալ ես այդ պաղ ֊զաւակը չեմ առներ, – կը մռլտար անոր երթալէն ետքը։

Տեսայ որ ասիկա սպասուհի ըլլալիք բան չէր։ Ու օր մը, ծրարը ձեռքը տալով, Քօստանիկ էֆէնտիին վերադարձուցի իր գանձը։

Քօստանիկ էֆէնտին դուռը չէր բացեր։

– Ի՜նչ ըսել է, էֆէնտիմ, ա՛լ ազգական ենք տէյի, յանցաւոր չենք, եա՜… անչափ ատեն մենք պահեցինք, քիչ մըն ալ ուրիշները թող պահեն…։ Աս խեղճն ալ ազգին մէկ անդամը չէ՞ մի … թող Փրկիչը նետեն…։

Բայց Փրկիչն ալ չէր ընդունած Սաթենիկը, առարկելով որ բաւականաչափ խենթ չէ…։

Գաղիերէն առած մը կ՚ըսէ. «Խենթի մը համար լաւագոյն բանը կատարեալ խենթ ըլլալն է»։ Այս առածին իմաստութիւնը երբեք այնքան լաւ ըմբռնած չէի, որքան կ ՚ըմբռնէի հիմա։

Եթէ այդ տարաբախտ հայրը, փոխանակ կիսկատար խենթ մը ծնելու, կատարելապէս խենթ աղջիկ մը ծնած ըլլար, ան հիմա որեւէ յիմարանոցի մը մէջ գտած պիտի ըլլար իր ապաստանը, մինչեւ կեանքին վերջը ապահոված պիտի ըլլար իր հացը, իր երբեմնի հարստութիւնը ողբալու չափ յիշողութիւն պիտի չունենար, ոչ ալ սպասուհի ըլլալու չափ խելք։ Բեռ ալ պիտի չըլլար Քօստանիկ էֆէնտիին վրայ եւ ամբողջ օրը խենթութիւններ ընելէ վերջ վստահ պիտի ըլլար, որ գիշերը ճաշը պատրաստ է ու անկողինը տաք…։ Գոնէ այնքան երջանիկ պիտի ըլլար, որքան կարելի է երջանիկ ըլլալ այս յիմար աշխարհին մէջ…։

Մինչդեռ հիմա՞…։

Ժանեակներու եւ սնդուսներու մէջ, գգուանքներով ու համբոյրներով մեծցած Սաթենիկը, փողոցին մէջ քար մը չունէր, ցուրտ գիշերով իր գլուխը հանգչեցնելու համար…։

Սիրտս զիս հանգիստ չձգեց։ Ելայ Քօստանիկ էֆէնտիին գացի ու ջանացի զինք համոզել, որ աղջիկը ներս ընդունի։ Բայց ան, գործի մարդու յամառութիւնով մը, անդրդուելի կը մնար իր որոշումին վրայ։ Ախտաբանութիւն, ժառանգականութիւն, մտային անպատասխանատուութիւն կամ հոգեկան հանգստութիւն իրեն համար դատարկ բաներ կը մնային։

– Ի՞նչ ըսել է, էֆէնտիմ. միւս բոլոր սպասուհիները կ ՚աշխատին նէ հոգի չունի՞ն մի… ուզեմ նէ ես ալ խենթութիւններ կ՚ընեմ, բայց չեմ ըներ կոր… ես բժիշկ չեմ, իմ խելքս այնքան բարակին չի հասնիր… թող քանի մը գիշեր փողոցները անօթի մնայ, որ խելքը գլուխը գայ… ա՜լ ազգական ենք տէյի, էշ ալ չենք եա՜… իր հայրիկը երեսուն հազար ոսկիները կերած ատենը ինծի բարեւ մը կու տա՞ր… մինչդեռ ես այս օրուան օրս…։

Դեռ խօսքը չէր աւարտած, երբ դուռը բացուելով Սաթենիկ ներս մտաւ կաւիճի պէս ճերմակ, ճեփ֊ճերմակ, ու պատառոտուն, ու արիւնո՜տ…

– Ան ի՞նչ է, Սաթենիկ, վիրաւորեցի՞ն քեզ…։

– …

– Չըսե՞ս, Սաթենիկ, մէկ տե՞ղդ կտրեցին…։

– …

– Բերանդ չբանա՞ս, աղջիկ, այդ արիւնը ի՞նչ է…։

– …

– Այդ արիւնը ի՞նչ է, աղջիկ…։

– Ատ արի՞ւնը…։

– Չխօսի՞ս, Սաթենիկ, ի՞նչ եղաւ, ինչպէ՞ս եղաւ…։

– Ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ… ինծի ամօթ բաներ ըսել պիտի տաք… ըլլալիքը եղաւ… ալ ի՞նչ ըսեմ…։

– Խենթեցա՞ր, աղջիկ, ո՞վ էր, ո՞վ չէր, անունը չըսե՞ս…։

– Հապա ո՞ր մէկը ըսեմ… երեք զինուոր էին…։

– Վա՜յ անամօթ… չփախէի՞ր, չպոռայի՞ր…։

– Սուրը կոկորդս դրին, շարժիս նէ կը մեռնիս ըսին… ես ալ չշարժեցայ…։

– Է՜, երե՞քն ալ…։

Սաթենիկ ձայն չհանեց։

– Սուտ կը խօսիս կո՜ր, պոռաց Քօստանիկ էֆէնտին, հետզհետէ ինքզինքէն ելլելով. սո՜ւտ կը խօսիս կոր, որ քեզ տունս ընդունիմ…։

Իբրեւ ամբողջ պատասխան, խեղճ աղջիկը, շարժումով մը, ձեռքի փոքրիկ պօլ ը բացաւ, քրքրեց։ Ու իսկոյն իգութեան, աղջկնութեան, երեսունհինգ տարի վրան նստած կուսութեան, արիւնի ու ոճիրի հոտ մը լեցուց սենեակը…։

Քօստանիկ էֆէնտի ա՜լ չկրցաւ զսպել ինքզինքը։

– Գնա՛, գնա՛, գնա՜, պոռաց… գնա՛ այդ աղտոտ շապիկներդ ուրիշ տեղեր թօթուելու… գնա՛ հիմա ֆրանկախտէն փտելու… գնա՛ հացդ պոռնկանալով շահելու եւ սալայատակներուն վրայ ձագեր ցկնելու… իմ տունս պատուաւոր մարդու տուն է…։

Զուր ուզեցի համոզել զինքը, որ այս անոքիկ, այս մէկ գիշերուան հարսն ու որբեւայրին եթէ շուն մըն ալ եղած ըլլար, գուրգուրանքի մը, հանգստի մը, անկողնի մը պէտք ունէր այսպիսի գիշեր մը։ Բայց ան երթալով աւելի ու աւելի կը փոթորկէր.

– Զիս մի զայրացնէք, Տոքթէօ՛ր… արդէն եթէ դուք այս աղջիկը նժոյգի մը պէս սնուցած չըլլայիք, հիմա ասանկ բաներ ընելու կարողութի՞ւն կ՚ունենար… մենք մեր դարակները կը կղպէինք նէ, բան մը գիտէինք հարկաւ…։

Ու յետոյ, ուշադրութիւնը յանկարծ Սաթենիկի սպիացած երեսին վրայ կեդրոնացնելով.

– Սա երեսդ լոյսին դարձուր նայիմ, չլթի՛կ… դուն դեռ կը ժպտիս կոր, հա՞, – պոռաց, ոտքի հարուածով մը դուրս նետեց զայն ու դուռը գոցեց։

Խաղաղութիւնը նորէն տիրեց տան մէջ։ Քօստանիկ էֆէնտի լայն շունչ մը քաշեց, բարեպաշտ թէզպիհ ը հանեց գրպանէն, «ճակատս բաց է»ի ձեւով մը ֆէսը ետին նետեց եւ իր ընտանեկան հանդիսաւոր ձայնը գտնելով.

– Կնի՜կ, պոռաց, մեզի շաքարը քիչ երկու հատ սուրճ կը շինե՞ս…

Իսկ ես կը լսէի, որ կնիկը, դրան ետին, խղդուկ ֊խղդուկ կու լար…։

1914

Ցաւի միսը

ՑԱՒԻ ՄԻՍԸ

Ցո՜ւրտ, ցո՜ւրտ։

Բայց ա՛յնպիսի ցուրտ մը որ ոսկորներուս մէջի ծուծը կը սառեցնէր։

Կատղած մրրիկը Ալպեան սարերէն վար կը սուրար, հոս ու հոն կ՚արշաւէր, ձորերուն մէջ կը պտուտքէր, ծառերն իրենց արմատէն խլելու մոլեգին ճիգեր կ՚ընէր։

Ափերով ձիւներ ծուէն ֊ծուէն կը փախչէին, գետինէն վեր կը թռչէին, կառքին ծակը ֊ծուկը կը լեցնէին, ձիուն աչերը կը կուրցնէին։

Խեղճ կենդանին շուարեցաւ, կողը հովին դարձուց, պոչը փորին տակ պահեց, կծկտեցաւ, ինծի նայեցաւ՝ ե՛տ դառնալու պաղատանքով։

Յետոյ՝ յուսահա՜տ՝ գլուխը նորէն առաջ նետեց ու կառքը նորէն շարժեցաւ։

Ձորին մէջ պահուըտած հիւղակի մը առջեւ կանգ առինք։ Հիւանդին տունը ա՛յս ըլլալու էր։

Դրան ճեղքէն միանգամայն չորս գլուխներ երեւցան, երկու տղու եւ երկու այծի անհամարձակ գլուխներ։

– Մայրի՜կ… մայրի՜կ…։

Մայրիկը օրօրոցի մը վրայ հակած երախայի մը ծիծ կու տար ներսը։ Հոն, այդ սեւ պատերով գետնայարկ խուցին մէջ, մարդ ու կենդանի քով քովի սեղմուեր, թշուառութեան մէջ եղբայրացեր, շունչ շունչի տուեր էին իրար տաքցնելու համար։

– Տղաքնե՛րս, կտոր մը փայտ վառեցէք բժիշկին…։

– Չեմ ուզեր, Տիկի՛ն, հիւա՛նդը տեսնենք…։

Մութ սանդուխէ մը վերի սենեակ ելանք։ Ցած առաստաղ մը՝ որ մէկ կողմին վրայ աւելի՛ կը ցածնար, հաւնոցի ձեղունի պէս։ Տանիքէն հալող ձիւները պատերէն վար կանաչ ճամբաներ գծեր, թուղթերը պատառ ֊պատառ կախուեր էին։ Զոյգ մը փոքրիկ պատուհանները քուրջերով խցուած, լրագիրներով փակցուած էին։

Ու այդ գոց խուցին մէջ սատկած անասունի հոտ մը լեցուեր, թթուեր, խտացեր, հաստցեր, չշնչուող այլ փսխեցնող թոյն մը եղեր էր։

Ակամայ՝ թաշկինակս բերնիս մօտեցուցի։

– Ներեցէ՛ք, – ըսաւ կինը աղաչաւոր։ – Իր սաւանները լուալէն, տեսէ՛ք, ձեռքերս կոշկոռեցան այս ցուրտին…։ Տղու մը պէս է, տղայէն ալ գէշ…։

Հիւանդը գլուխը երերարցուց անկողնին մէջ, կնոջ իրաւունք տալու ձեւով մը։ Ու թեւերը ձիթագոյն վերմակի մը տակ պահելով.

– Բժի՛շկ, – ըսաւ ձեր ձեռքերը չեմ սեղմեր. շրթներուս մօտեցուցէք զանոնք որ համբուրեմ, շրթնե՛րս միայն մաքուր են…։

Նիհա՜ր, նիհա՜ր, չափազա՛նց նիհար գլուխ մը միայն կը տեսնէի իր ամբողջ մարմինէն. աղ ֊պղպեղ գլուխ մը, փոշոտ մազերով, կարծես հողէն հանուած, բայց այնքան նիհար, որ գանկին բոլոր ոսկորները կը գծագրուէին մարդակազմական պատկերի մը պէս։

Սակայն, այդ թշուառութենէն, այդ աղտոտութենէն, այդ նիհարութենէն աւելի՝ դէմքին գոյնը կը գրաւէր իմ ամբողջ ուշադրութիւնս։ Անկարելի, աներեւակայելի մորթ մը, որուն ցանցերուն մէջ կաթիլ մը արիւն չէր մնացեր, լեմոնի մաշկի մը պէս դեղներ էր. բայց այնպիսի դեղնութիւնով մը որ միայն քաղցկեղ ին մասնայատուկ է։

Ահաւոր ախտին մահացու կնիքը…։

Ինչպէս որ առաջ ոճրագործներու ճակտին հրաշէկ երկաթով կը տպէին դատապարտութեան գիրը, այնպէս ալ հիմա այս ճակատագրական ախտը իր ընտրեալներուն վրայ կանխաւ կը դրոշմէ մահուան վճիռը։ Բայց որքա՜ն աւելի դաւաճան կերպով…։

Իր զոհերը ո՛չ դեռահաս երիտասարդներն են, ո՛չ դողդոջուն ծերունիները, այլ անոնք՝ որ իրենց կեանքին գագաթնակէտին են հասած, անոնք որ իրենց ուժին կատարելութեան մէջն են, անոնք որ զաւակնե՜ր ունին իրենց թեւերուն վրայ…։

Իր ընտրեալները անմեղներն են, որ ո՛չ մէկ կերպով չեն արժանացած այս սարսափելի պատիժին։

Ճարճատուն կրակով չի կնքեր ան իր դրոշմը։ Իր դաւաճան համբոյրը հազի՜ւ զգալի է, ու փոքրի՜կ, աննշա՜ն, անցա՜ւ հետք մը կը թողու։ Հասարակ վէրք մը, որ տարիներու ընթացքին կը մեծնայ, կը խորունկնայ, կ՚արմատանայ, քարի մը պէս կը կարծրանայ, սարդի մը պէս արիւնը կը ծծէ, ու անխուսափելիօրէն կը մեռցնէ։

Ճակտին վրայ չի տպեր ան իր հետքը։ Այլ չտեսնուելիք տեղ մը կը զատէ. հասուկ կնոջ մը ստինքին տակ կը պահուըտի, կամ մօր մը արգանդին գոգը, ուրիշի մը կոկորդին խորը, միւսի մը ստամոքսին անկիւնը, ու այս դժբախտ մարդուն ալ աղիքին ճիշդ ծայրը, ֊ այսինքն այնպիսի տեղ մը որ ո՛չ ինք տեսնելու հնարաւորութիւնը, ո՛չ ալ ուրիշներուն ցուցնելու քաջութիւնն ունենար…։

Եթէ ժամանակին տեսնուէր՝ կարելիութիւն կար դանակով փրցնելու դատապարտութեան այդ կարմիր կնիքը։ Բայց հիմա ո՜ւշ էր արդէն, եւ եթէ թագաւո՜ր ալ ըլլար՝ ճար չկար…։

Աղիքին ծայրը՝ ախտը մեծցեր, ուռճացեր, ուռեցեր էր, կարմի՜ր, խոնա՜ւ ու գարշահո՜տ, այն թունաւոր սունկերուն պէս որ աղբաւէտ ու մութ տեղեր կը բուսնին…։

Բայց այս, միայն դուրսէն երեւցող մասն էր։ Ներսիդիէն ա՛յնպիսի համեմատութիւններ ստացեր էր այդ արիւնարբու մակաբոյծը՝ որ մեծ երակը ճզմեր ու ամբողջ մէկ սրունքը վերէն վար ուռեցուցեր, անշարժացուցեր էր։ Այնպէս որ, սարսափելի տանջանքներու մէջ՝ խեղճը գերմարդկային ճիգեր կ ՚ընէր քարեղէն անշարժութեան մը մէջ արձանանալու համար…։

Մանուկ հասակին ո՜վ չէր լացեր կարդալով պատմութիւնը այն դժբա՛խտ մարդուն, որ իր պալատին մէկ անկիւնը մարմար թիկնաթոռի մը վրայ անշա՜րժ նստած էր՝ կէս ֊մէջքէն վար քար կտրած…։

Որքա՜ն աւելի դժբախտ էր այդ հիւանդին անշարժութիւնը…։ Պալատ մը չէր անշուշտ իր տունը. բայց պալատէն աւելի բան մը, սիրոյ բո՜յն մը…։ Որքա՜ն տարիներ ստրուկներու պէս աշխատեր էր ագարակներու մէջ՝ իր սեփական օճախ ը ունենալու համար, ու հիմա չոր փայտ մը կը պակսէր օճախին…։ Որբուհիի մը հետ ամուսնացեր, երեք զաւակներ ունեցեր էր. խեղճերը թռչունի ձագերու պէս կը բանային իրենց բերանը՝ ու հիմա չոր հաց մը կը պակսէր իրենց շուրթին…։ Հապա եթէ այդ մայրական այծերն ալ չըլլային, ո՞վ պիտի սնուցանէր թէ՛ հայրը, թէ՛ զաւակները…։ Խե՜ղճ այծեր. եթէ միայն գիտնային թէ ի՜նչ արիւնոտ ծրագիրներ կը հիւսուէին իրենց վաղուան համար…։

– Կը լսեմ որ, – կ ՚ըսէր կինը, – գիտնականներ հրաշալի տարր մը գտեր են այս հիւանդութեան դէմ… միայն թէ քիչ մը սուղ է եղեր… եթէ այծերը մսավաճառին ղ րկեմ՝ թերեւս դրամը օգտէ…։

Հրաշալի տա՜րր, ռատիօ՜մ, ռատիօ՜մ…։ Ո՞ր յիմարը արտասանեց քու դիւթական անունդ այս թշուառներուն։ Եթէ միա՜յն գիտնային որ քու իւրաքանչիւր կրամդ քսանըհինգ հազար անգլիական ոսկի կ՚արժէ, եթէ միայն գիտնային որ քու լուսաւոր ճառագայթներդ դեռ մեզի համար խաւար ու աղիտաբեր կը մնան, թերե՜ւս աւելի հանգիստ սրտով մեռնէին խեղճերը…։

Բայց հիւանդը արդէն նշմարեր էր դէմքիս վրայ նկարուած յուսահատութիւնը։

– Այն ատեն, բժի՜շկ, լա՛ւ է որ դանակն առնէք, վիզս կտրէք…։ Ես ա՜լ ցաւին չեմ դիմանար. հրաշէկ սուրեր ամբողջ սրունքս կը ճեղքեն. աղիքներս գալար ֊գալար կ՚արիւնին. այս արիւնին վերջը չկայ… զաւակներս վարը հա՜ց կու լան ու այծերու ստինքներուն կը փարին, ես անկողնին եմ գամուած, իրենց կաթը կը գողնամ…։ Թէ յոյս չկայ, դարման չկա՜յ, խնդրե՛մ, բժի՜շկ, շնո՜րհ ըրէք, ազատեցէ՜ք զիս այս կեանքէն…։ Հոգեվարք շա՛ն մը իսկ ճակատին՝ կապար գնդակը շնորհ մըն է…։

Կա՞յ աւելի դժնդակ կացութիւն մը քան ա՛յն, ուր յուսահատ հիւանդ մը թեւերուդ կը փարի մահուա՜ն պաղատանքով, եւ որ ստիպուած ես ետ մղելու ու ձգելու, որ ամիսնե՜ր երկարաձգէ իր հոգեվարքը։

Որո՞ւն կը պատկանի Ցաւի Միսը, որո՛ւն կը պատկանի հիւանդին կեանքը, ընտանիքի՞ն թէ Օրէնքին, բժիշկի՞ն թէ Աստուծոյ…։

Առեղծուածայի՜ն ախտ, որուն ո՛չ դարմանը, ո՛չ պատճառը, ո՛չ մանրէն, ո՛չ ծագումը յայտնի է։

Բուժելու անկարող, ու մեռցնելու անընդունակ, վերջին զէնք մը կը մնար ձեռքիս մէջ՝ մօրֆին ը։ Ա՜խ, եթէ միայն այս դեղն ըլլար բժշկութեան մէջ՝ ես դարձեա՛լ պիտի սիրէի իմ արուեստս՝ հոգեվարքին վերջին ժամերը ոսկեզօծելու համար…։

Փոքրիկ ներարկում մը։ Ան՝ ա՜լ իր թշուառութիւնը պիտի մոռնայ, իր ցաւերուն պիտի խնդայ, պատերուն պատռտած թուղթերը պիտի չնշմարէ, ոսկեձեղուն պալատներու մէջ պիտի փոխադրուի, հուրիներուն գիրկը պիտի ապրի. ու մահուա՛ն իսկ մէջէն՝ անմահութեան Աստծուն պէս պիտի ժպտի…։

Շտապով նեղ սանդուխներէն դարձեա՛լ վար իջայ։ Բայց այս անգամ կինը բռնեց թեւերէս։

– Ըսէք, բժի՜շկ, պիտի ապրի՞, պիտի ապրի՞…։ Աստուա՜ծ, Աստուա՜ծ, որբեւայրի՝ ես որո՞ւ պիտի երթամ որբերուս հետ… հայր ֊մայր չունիմ, աշխարհի վրայ մարդ չունիմ… աշխարհը մեզ ողջ ֊ողջ թաղեց… անգո՜ւթ մարդեր, անգո՜ւթ Աստուած…։

Երեսը գոգնոցին մէջ պահած՝ սկսաւ կամացուկ հեկեկալ, որպէսզի ամուսինը վերէն չլսէ։ Բայց տղաքները՝ հազիւ ծունկիս չափ բարձր՝ սպառնական աչքերով զիս պաշարեցին թէ ինչո՛ւ իրենց մայրը կը լացնեմ, կարծես ես ըլլայի իրենց ցաւին պատճառը։

Ու որքա՜ն իրաւունք ունէին այդ մանուկ ուղեղները։ Գործուող չարիքի մը անկարող ականատեսն ըլլալ՝ այդ չարիքը գործելու հաւասար վատութիւն մը չէ՞…։

Շուարած ու ամօթահար՝ ես տնակէն դուրս նետուեցայ, կառքին մէջ կծկտեցայ, հեռացայ, փախայ այդ անէծքի հովիտէն՝ առանց ետիս նայելու…։

Ցո՜ւրտ, ցո՜ւրտ…։

Բանկալթի, 1914

Մեռցնելու իրաւունքը

ՄԵՌՑՆԵԼՈՒ ԻՐԱՒՈՒՆՔԸ

– Պզտիկուց ծորակ խաղացա՞ծ էք, Տոքթէօ՛ր։ Վազուն աղբիւրի մը բերանը մատով խցել փորձա՞ծ էք։ Զուլալ ջուրերու ցայտքը աչերնուդ մէջ զգացա՞ծ էք…։ Երեւակայեցէ՛ք որ դեռ անցեալ տարի ծորակ կը խաղայինք արիւնի հետ…։

Այսպէս խօսողը յիսուննոց մարդ մըն էր, աղ֊պղպեղ գլուխով, բարի եւ մեծ աչերով, ու տժգո՜յն, ու տժգո՜յն…։ Պուլկարիոյ չեմ գիտեր ո՛ր անկիւնէն կու գար ինծի՝ դանդաղ հիւանդութեան մը համար որ բոլորովին ջլատեր, յուսահատեցուցեր, սարսափեցուցեր էր այդ հին յեղափոխականը։

– Հիմա աչերս սեւ կը տեսնեն, – կ՚ըսէր, – ծունկերս կը կտրուին, մտքիս գէշ խորհուրդներ կու գան։ Հաւատացէ՛ք ինձ որ ձեզի գալու համար ճամբորդած ատենս, կը զգուշանայի շոգենաւի եզրը երթալէ, որպէսզի ծովը չնետուիմ յանկարծ…։

Ու իրաւ ալ ա՛յնքան յուսահատութիւն կար անոր աչերուն մէջ, որ քիչ մը բոց տալու համար իր կանաչորակ այտերուն՝ Պալքանեան պատերազմի յիշողութիւնները կը հարցնէի իրեն։

– Հա՜, – ըսաւ, – ձեզի արիւնի շատրուան մը պիտի պատմէի. բժիշկ էք կը հետաքրքրուիք։ Սա անիծած արիւնը որ երակներուս մէջ կը շրջագայի, գիտէ՞ք ո՛րքան ուժ ունի. չէ՛, վստահ եմ որ չէք գիտեր։ Ասիկա գիրքերով չէ՜, փորձառութիւնո՛վ կը սորվըւի։ Օր մը ձերբակալեր էինք թշնամի երիտասարդ մը որ մեր ընկերներէն երեքը մեռցուցեր էր։ Թուխ, հպարտ, գեղեցիկ տղայ մըն էր։ Գլուխդ ծռէ՛ ըսի. նժոյգի մը վիզին պէս ճիտը կլորցուց։ Սուրս այնպէ՜ս մը տեղին իջեցուցի որ, Մայրի՜կ պոռալով՝ գլուխը կախուեցաւ։ Ու արիւնը սկսաւ վիզէն վեր ցատկել շիփ֊շիտակ, բարձր, բայց շա՜տ բարձր, մարդահասակ ծառի մը պէս բարձր։ Զղջալով՝ ձեռքս իսկոյն վէրքին վրայ թխմեցի. սակայն արիւնն այնքա՜ն ուժով էր, այնքա՜ն ուժով, որ մեռելին իւրաքանչիւր թօթվտուքին՝ մազերս վեր֊վեր կը հրէր։ Հապճեպով մէկ ձեռքիս վրայէն՝ միւս ափս ալ դրի գալարուող վիզին վրայ. այն ատեն արիւնը մատներուս մէջտեղուանքէն սկսաւ սրսփիլ շատրուանի մը ջուրերուն պէս, ռունգերուս, ականջներուս եւ բերնիս մէջ, թարթիչներուս ու պեխերուս թելերուն վրայ, աչուըներուս փոսերուն մէջ, կաթած տեղը թանձրանալով, շրթունքներս փակցնելով, երեսներս տաքցնելով…։ Բայց, ի՜նչ, կը տժգունի՞ք, Տոքթէօ՛ր…։

– Օ՜հ, դադրեցուցէ՛ք, դադրեցուցէ՛ք. զզուելի է, զզուելի՜…։

– Զզուելի՞ ըսիք…։ Պատերազմը պատերազմ է, Տոքթէօ՛ր…։ Զզուելին ա՛յն է երբ մարդ ինձ պէս հիւանդութենէ կը մեռնի, երբ վախելով ու վատելով, դեղագործի սրուակներուն փարելով, կամաց֊կամաց, կաթիլ֊կաթիլ կը մեռնի…։ Ու յետոյ, ես ձեզի բան մը ըսե՞մ, Տոքթէօ՛ր, ամէն բան պարագային համեմատ պէտք է դատուի, նոյնիսկ ոճիրը։ Ես այնպիսի պարագաներու մէջ գտնուեցայ ուր չսպաննելը աւելի մե՛ծ ոճիր էր քան սպաննելը…։ Ես ձեզի այնպիսի ոճիր մը պատմեմ որուն քով իմ ըրածս պարզ խաղալիք մըն է տղու…։ Կ՚ուզէ՞ք…։

– Կ՚ուզեմ, – ըսի անհամբեր։

– Նկարագրած շատրուանէս քանի մը շաբաթ վերջ էր։ Նահանջի հրամանը եկած էր հիմա. բանակը քաշուեր֊հեռացեր էր ճերմակ հորիզոնին ետին, ձիւնապատ ահագին տարածութիւններուն մէջ քանի մը խումբ վերջապահեր ձգելով թշնամիին արշաւին դէմ։ Այդ ցրուած, կորած խմբակներէն մէկն ալ մենք էինք։ Բայց ինչ որ ամէնէն աւելի կը վտանգէր մեր դիրքը՝ վիրաւոր ընկեր մըն էր։ Ո՛չ կարելի էր քալեցնել զինքը, ո՛չ ալ թշնամիին ու ձիւնին լքել։ Մեծ բան մը չէր իր վէրքը, բայց մէջը հող ու աղբ գացած ըլլալով՝ վիրաւորը սարսափելի պրկումներ կ՚ունենար։ Նախ երեսին մկանները կծկտեցան. յետոյ ճակտին կնճիռները ծալք֊ծալք գամուած մնացին։ Աչերն այնպէս անշարժ էին ու այնպէս ալ ահաւոր՝ որ հոգեվարք մը իր ճգնաժամին մէջ քար կտրեր էր կարծես։ Ու այդ փոթ֊փոթ ճակտին տակ, ու այդ պիշ֊պիշ աչերուն տակ, բերանն այնպէս վար քաշուեր էր երկու ծայրերէն՝ որ դիւային քրքիջի մը դիմակն ըլլար կարծես ան։ Գլուխն ետեւ նետուած, վիզն ուժգնօրէն պրկուած, աղեղի պէս կորնթարթ, մարմինն համակ քարացած, գարշապարն ու գանկը լոկ կը դպչէին գետնին…։ Հիւանդապահ կառքերը քաշուեր էին՝ ամէնքն ալ, վիրաբոյժ մը թողլով մեզի։ Աստուծոյ պէս իր ձեռքերուն կը փարէինք, իր աչերուն կը յառէինք, ճա՛ր մը, ճարա՜կ մը կ՚աղերսէինք։ – «Թեթանո՜ս… » կը վճռէր ան։ Ու այս բառը ախտանիշ մը եւ մահանիշ մըն էր նոյն ատեն։ Եւ ամէն անգամ որ գետնաքարշ վիրաւորը իր գարշապարերուն վրայ կը պրկուէր, կ՚աղեղանար ու կը դողդղար՝ ծայրը գետին մխուած սուսերի մը պէս, – «Օփիսթոթոնոս… » կը գոչէր վիրաբոյժը, ազատում չկայ…։

– Եթէ ազատում չկայ՝ մի՛ ձգէք որ այս խեղճը հոգեվարքը շան պէս չարչրկուի. սրսկում մը, դեղ մը ըրէք, վիզը կտրեցէք, բայց ազատեցէ՛ք զինքը, եւ ազատեցէ՛ք մեզ ալ…։

– Եթէ դուք ազատուիլ կ՚ուզէք, – կ՚ըսէր, – ո՞վ կ՚արգիլէ զձեզ մեկնելէ. ես իր քով պիտի մնամ մինչեւ իր վերջին շունչը. բայց ես չունիմ մեռցնելու իրաւունքը, ես կեանքին պաշտօնեան եմ…։

Արդ, ես հիմա ձեզի հարց կու տամ, Տոքթէօ՛ր։ Եթէ դո՛ւք ըլլայիք այդ վիրաբոյժին տեղը, դո՞ւք ալ իրեն պէս պիտի ընէիք։ Ըսէ՛ք ինծի։ Ես վստահ եմ որ ձեր բոլորին գրպանին մէջ հեղուկ մը կայ որ…։

– Անշո՛ւշտ, անշո՛ւշտ, – ընդմիջեցի, – բայց եթէ նոյնիսկ հիւանդն ուզէ, մենք չունինք զայն մեռցնելու իրաւունքը։ Որի՞ կը պատկանի կեանքը. ո՛չ հիւանդին, ո՛չ բժիշկին։ Կեանքն Աստուծոյ կը պատկանի…։

– Աստուծո՞յ… Աստուծո՞յ… – ըսաւ ռազմիկ խօսակիցս փրփրելով։ – Մէկ կողմէն ահագին ծախսեր, շէնքեր ու դարմաններ կ՚ըլլուին անդամալոյծներու, ցաւագարներու, հոգւով մարմնով փտածներու, անբուժելի զառամածներու կեանքն ամէ՛ն գինով պահպանելու համար… մինչդեռ անդին, կռուի դաշտին վրայ, է՛ն խոստմնալի ու էն առողջ երիտասարդները հազարներով, տասը հազարներով գետին կը փռուին, յետոյքէն զարնուած նապաստակներու պէս գլտոր դառնալով… ասոնց կեանքն ալ Աստուծոյ չի՞ պատկանիր, Տոքթէօ՛ր…։

– Կ՚աղաչեմ, – ընդմիջեցի, – բայց ձեր վիրաւոր ընկերն ի՞նչ եղաւ։

– Մեր վիրաւոր ընկե՞րը։ Աղբակոյտի մը վրայ պառկեցուցեր էինք զայն, որպէսզի տաք ըլլար։ Կը զգուշանայինք կրակ վառելէ վախնալով որ մի՛ գուցէ ձիւնապատ դաշտերու մէջէն բարձրացող մեր մուխը թշնամիին մատնէր զմեզ։ Իւրաքանչիւրնիս՝ հրացանի սառած երկաթին փարած՝ փոքրիկ լուսամուտներու ետին պահակ կը կենայինք, ճերմակ հորիզոններ քննելով վախ ի վախ։ Ոչ իսկ շշուկ մը, ո՛չ իսկ լոյս մը կար ներսը։ Կիսաստուերին մէջ՝ մատներնուս ծայրին վրայ կոխելով կը քալէինք մեռելի տան մը պէս. որովհետեւ մահը մեր մէջ էր, հոն էր, սպառնական։ Ու մեռելը հոն էր, կենդանի մեռելը դիտապաստ, դիակնացած, կարծրացած, բայց այնքա՜ն տառապալից ու դեռ այնքա՜ն զգայուն, որ լոյսի ճառագայթ մը զայն կը մտրակէր կարծես, ու ձայնի շշուկ մը կը դողդղացնէր իր քարացած մարմինը՝ երկրաշարժէ մը ցնցուող տապանաքարի մը պէս…։ Վիրաբոյժը պաղարիւն՝ իր ջերմութեան աստիճանը կը չափէր. – «3 9… 40… 41… 42… սարսափելի՜, սարսափելի՜…»։ Դանակի մը ծայրովն իսկ կարելի չէր բանալ իր կծկուած ակռաները, կաթիլ մը ջուր, պատառ մը հաց տալու իրեն։ Եթէ հիւանդութիւնն իսկ չըլլար, անօթութենէն պիտի մեռնէր այս խեղճը։ Բայց վիրաբոյժն օրինապահ ու անայլայլ.

– Ես մեռցնելու իրաւունք չունիմ, ես մեռցնելու իրաւունք չունիմ… , – կը կրկնէր։

Այս սարսափի օրերը՝ վեց օր, վե՜ց դար տեւեցին։ Առաւօտ մը երբոր ելանք, աչերը բաց՝ ան կը հսկէր։ Պրկուած մարմնին ահեղ ճիգէն՝ գարշապարները հողը փորած ու գանկն աղբին խրուած էր։ Ձեռքերը, ոտքերը շիփ֊շիտակ, կզակները կղպուած, ճակատը ծալք֊ծալք կծկտած, քրքիջի ձեւ մը շրթներուն, աչերը պիշ֊պիշ դուրս ինկած, ան պառկեր էր ահաւոր։ Կարելի չէր նայիլ իրեն,– «Բայց նայեցէ՛ք, մարմինը չդողար այսօր… », ըսաւ մէկը շշնջալով։

Ու իրաւ ալ մարմինը չէր դողար։ Սակայն ա՛յնքան սարսափ ու տառապանք կար իր բաց աչերուն մէջ, որ ո՛չ ոք համարձակեցաւ մատին ծայրովը դպիլ իրեն, վախնալով որ մի գուցէ նոր սարսուռ մը կը ծնցնէր։

– Մեռե՜ր է… , – վճռեց բժիշկը, իր գլխարկը հանելով։ Ու բոլորս ալ հրացաննիս իջեցուցինք իր առջեւ։

Այսպէս վերջացաւ այս անվերջանալի, այս ահաւոր, այս անդրմարդկային մահը. ի՞նչ կ՚ըսեմ, այս ոճիրը, ոճիրներուն գլուխգործոցը…։

(Բերա, 1914)