Kazanova

KAZANOVA

“O mənə, azad bir insan olduğunu, bir dünya vətəndaşı olduğunu söylədi.”

Muraltın Albrecht von Hallerə yazdığı 21 İyun 1760 tarixli məktub

Kazanova, dünya ədəbiyyatı tarixində özəl bir yeri olan, bənzəri görünməmiş bir uğurun simvoludur, çünki bu məşhur şarlatan, eynilə Ponti Pilat (Pontius Pilate: İsa Peyğəmbərin məhkəməsində oynadığı rolla tanınan Roma Valisi. Məhkum edəcək bir səbəb tapa bilmədiyini açıq söyləməsinə baxmayaraq Hz. İsaya qamçı vurdurur və çarmıxa çəkdirir. Bir rəvayətə görə, daha sonra Xristian olur və övliya dərəcəsini qazanır – red.) haqsız yerə Kredoya (Credo: Xristian andı. – Latınca, “inanıram” anlamına gəlir – havarilər tərəfindən təsbit edilmiş ilk və təməl dini qaydalar – red.) necə girmiş və inam simvolu titulunu qazanmışsa, Kazanova da haqqı olmadığı halda yaradıcı şəxsiyyətlər Panteonuna girmişdir. Həqiqətən də, bir şair olaraq onun istedadı, hərfləri həyasızcasına yan-yana düzərək uydurduğu “Seinqalt Cəngavəri” əsəri qədər boşdur: Hər hansı bir xanımın şərəfinə, yataqla qumar masası arasında tələsik qaraladığı bir neçə misrası xoşa gələn söz oyunu olmaqdan uzağa gedə bilməmişdir. “İkozameron” adlı utopik romanını axıra qədər oxuya bilmək üçün, eşşək dərisinə bürünmüş quzu qədər səbirli olmaq lazımdır və bizim bu əziz “Giacomo”muz (Cakomo Kazanova nəzərdə tutulur – italyanca: Giacomo Casanova – red.) fəlsəfə uydurmağa başladığı zaman da əsnəməmək üçün, insanın çənəsini bağlamaqdan başqa çarəsi qalmır.

Bəli, Kazanova, şeirin ülviyyətindən o qədər uzaqdır ki, “Gotha”da (1763-1944 illərı arasında, “Gotha”da, Fransızca və Almanca olaraq yayımlanan Almanax – red.) olduğu kimi şeir sahəsində də parazitdən başqa bir şey deyildir: Hər hansı bir haqqı və ünvanı olmadığı halda şeir yazmağa girişmiş biridir, başqa heç nə. Amma həyatı boyunca göstərmiş olduğu cürət sayəsində, səfil bir komedyenin oğlu, sabiq bir keşiş, bir dizertir, kart oyununda hiyləgərlik edən və məşhur arvadbaz olan bu adam (Paris polis müdürü onun xarakter özəlliklərini bu şəkildə tanımlayır – red.), imperatorlar və krallarla cici-bacı olmağı və həyatının sonunda da aristokratların ən aristokratı olan şahzadə Lignenin qollarında ölməyi bacarır; yenə eyni cürətlə, sərsəri xəyal, gendən baxıldığı zaman balaca xoşagələn bir ruhdan, bir unus ex multisdən (adi bir insandan), zamanın qasırğası içərisində dağılıb gedəcək bir parça küldən başqa bir şey olmadığı halda, ölümsüzlərin arasına girməyi bacarır.

Ancaq çox qəribədir ki, Arkadiyanın bütün o məşhur və böyük şairləri, onun yerlisi olan müqəddəs Metastasio, aristokrat Parini və bütün o biri şairlər, kitabxanaların qarmaqarışıq yığını içərisində filoloqlara yem olarkən, onun adı, sayqılı bir gülümsəmə ilə, bu gün ağızlarda yaşamağa davam edir. Və bir eşq İliadası olan əsəri də böyük bir ehtimalla, Gerusalemme liberata və Pastor fido kimi artıq heç kimsənin oxumadığı o əski sayqıdəyər əsərlər kitabxanalarda tozlar altında unudulub getdikdən çox sonra belə yaşamağa və ona pərəstiş edən oxucular tapmağa davam edəcəkdir.

Bu mahir oyunçu, cürətli bir həmlə ilə, Dante və Bokkaçiodan bu yana, İtalyanın bütün şairlərini mat etmişdir.

Daha da qəribə olanı, belə bir böyük qazanc əldə edə bilmək üçün Kazanovanın heç nəyini təhlükəyə atmamış olmasıdır; ölümsüzlüyün bədəlini birbaşa ondan qopartmışdır. Bu qumarbaz adam, həqiqi bir sənətçinin sözlə anladılması mümkün olmayan sorumluluğunu, qaranlıqlar içində, toplumdan uzaq, bütün günü, alın təriylə çalışmanın mədən ocağında yapılan o ağır işi heç bir zaman ağlına gətirməmişdir. Bir şey yaratmanın verdiği həyəcanlı zövqü tanımadığı kimi, onun acı bir parçası olan və heç vaxt sakitləşməyən bir susuzluğa bənzəyən gerçəkləşdirmə arzusunu da bilməməkdədir; şəkilləri gerçək bir elastikliyə və fikirləri parlaq bir dəqiqliyə çatdırmaq üçün duyulan səssiz və məcburi, ancaq heç bir zaman doyurula bilməyən istəklərdən də xəbəri yoxdur. Yuxusuz keçirilməsi gərəkən gecələri, sıxıntılar içərisində, bir kölə kimi çalışıb kəlmələri dilin iynə gözündən keçirərək, mənaları parlaq, tərtəmiz və eynilə bir göy qurşağı kimi gözqamaşdırıcı bir şəkildə ortaya çıxıncaya qədər onları törpüləməklə keçən günləri bilməz; şairin ağır işindən – çox və müxtəlif olmaqla birlikdə gözlə görünməyən və mükafatsız qalan, çox vaxt da ancaq bir neçə nəsildən sonra anlaşılan ağır işindən – xəbəri olmadığı kimi, həyatın rahatlığından və müxtəlif imkanlarından qəhramancasına vaz keçməsindən də xəbəri yoxdur.

O, Kazanova (Allah bilir, necə?) həyatı hər zaman asan bir hala gətirmənin yolunu tapmışdır; nəşəsinin ən balaca bir qırıntısını, zövqlərinin ən kiçik bir parçasını, yuxusunun bir saatını, keyfinin bir dəqiqəsini belə o amansız Ölümsüzlük tanrıçasına fəda etməmişdir; həyatı boyunca, şan və şöhrətə çatmaq üçün ən kiçik bir çaba göstərməmişdir, lakin yenə də, şan və şöhrət bu xoşbəxt faninin ovuclarına bol-bol düşmüşdür. Cibində bir qızıl lirə və eşqinin qəndilində bir parça yağ olduğunu hiss etdiyi zaman kəsimində, gerçək dünya onun önünə, başı qarışsın deyə, nəzakətlə bir neçə sümük fırlatdığı müddətcə, bu zövq düşkünü, sənətlə – o çatıq qaşlı xəyalətlə – əlaqə qurmağı ya da barmaqlarını ciddi bir şəkildə mürəkkəbə bulamağı ağlından belə keçirməmişdir. Ancaq hər kəs onun üzünə qapısını bağladığı zaman, qadınlar ona lağ etdiyi, tək-tənha qaldığı, dilənçi gününə düşdüyü, gücünü itirdiyi, artıq yıpranmış bir bədənin kölgəsindən başqa bir şey olmadığı zaman, üzü sallanmış bir qoca olaraq, əski həyatının yerinə qoya biləcəyi bir şey aramış və çalışmağa sığınmışdır; başını qarışdıracaq bir şeyi olmadığı üçün, dişləri tökülmüş qotur bir köpək kimi, can sıxıntısından, xoşnudsuzluqdan dingildəyərək, altmış yaşlı Casaneus-Kazanova, hər şeyin dibinə daş atmış bir halda, deyinə-deyinə, donquldana-donquldana, öz həyatını yazmağa qoyulmuşdur.

Öz həyatını yazır və bütün ədəbi irsi də bundan ibarətdir, ancaq doğrusunu söyləmək lazımdırsa, həyat da həyatdır! Beş roman, iyirmi komediya, bir yığın qısa və uzun hekayə, anekdotlar və dadına doyum olmayan qəribə durumlar və olaylar bolluğu; bütün bunlar, yetişib ballanmış üzümlər kimi, həyatla dolub daşan tək bir varlığın pres makinasından keçirilmişdir: Burada, sənətçinin və yaradıcının düzənləyici yardımına ehtiyac göstərməyən qüsursuz bir sənət əsərinin bütünlüyünə və yapısına sahib olan bir həyatla üz-üzəyik.

Beləcə, qazandığı şan və şöhrətin, öncə insanı tədirgin edən sirri, ən inandırıcı şəkildə işığa çıxmış olur; çünki Kazanovanın dühasını göstərən şey həyatını danışmaq və yazmaq forması deyil, yaşama formasıdır. Yaşamaq, bu zövq düşkünü sənətçinin həm atelyesi, həm də ilk maddəsi və formasıdır; və o, yazarların çox zaman nəsr ya da şeir yazmaq üçün istifadə etdikləri yaradıcı atəşin hamısını, özünün bu gerçək və orijinal sənət əsərinə vermək üçün xərcləmişdir; bu əsərin gerçəkləşməsinin hər anına, hələlik dumanlı olan hər cür imkanına mümkün olduğu qədər dramatik bir görünüş verməyə ehtiraslı bir şəkildə qərar verərək, yaradıcı gücünün hamısını bu məqsədlə işlətmişdir. Bir başqasının icad etmək zorunda qaldığı şeyi, o öz nəfəsi ilə hiss etmişdir; başqa birinin beynində planlamış olduğu şeyi, o, isti və şəhvətli bədəniylə gerçəkləşdirmişdir; buna görə də, burada, qələmin və xəyal gücünün, reallığı sonradan süsləməsinə gərək yoxdur: forma baxımından tam anlamıyla dramatik olan belə bir həyatın içərisində hər hansı bir anı təsvir etməsi yetərlidir. Öz zamanının heç bir yazarı (o gündən bu yana, bəlkə də Balzakdan başqa, demək olar ki, heç bir yazar) Kazanovanın həqiqətən yaşadığı qədər fərqli olaylar və durumlar icad edə bilməmişdir; və yüz illik bir müddət içərisində belə bu dərəcə cürətli enişlər və çıxışlarla axıb gedən gerçək bir həyat da yoxdur.

Mənəvi siması və ya savadının dərinliyi baxımından deyil, yaşanmış hadisələr baxımından onun bioqrafiyasını, misal üçün Goethenin, Jan-Jak Russonun və ya başqa çağdaşlarının bioqrafiyalarıyla qarşılaşdırmağa çalışaq: yaradıcı bir iradənin hökmranlığı altında, müəyyən bir qayəyə yönəldilmiş olan bu həyat hekayələri, Kazanovanın bir dağ çayı kimi köpüklənib axan və onun kimi özünü təbii axara buraxan ömrünün yanında – paltar dəyişdirirmiş kimi, ölkə, şəhər, peşə, çevrə və qadın dəyişdirən, hər yerə tez alışan və hər yerdə gözlənilməz fərqli hadisələrlə qarşılaşan bu macərapərəstin ömrünün yanında – bizə nə qədər məhdud, olaylar baxımından nə qədər qısır, məkan baxımından nə qədər dar və sosial çevrə baxımından nə qədər kiçik gəlir! Kazanovanın ədəbiyyat sahəsində naşı olması kimi onlar da zövq sahəsində naşıdırlar. Gerçəkdən də, fikir adamının faciəsi bundadır: həyatı mümkün olan genişlikdə və şəhvəti ilə birlikdə tanımaq üçün yaradıldığı və bunu etməkdən ötrü alışıb yandığı halda, yenə də işinə, vəzifəsinə bağlı qalmaq, işinin köləsi olmaq, özü üçün qoyduğu öhdəliklərə boyun əymək, sistemin və dünyanın dustağı olmaq zorundadır.

Əsl sənət adamları, həyatının böyük bir hissəsini tənhalıq içərisində və özüylə yaradıcılıq prosesi arasındakı dueldə keçirir; həyatın arzu edilən müxtəlifliyini dadmaq, sənət adamı üçün, ancaq yaradıcılığın aynası içərisində mümkündür. Yalnız yaşamaq üçün yaşayan, yaradıcı olmayan, zövq almaqla kifayətlənən bir insan hür ola bilər və kefi istədiyi kimi yaşaya bilər. Öz qarşısında bir çox vəzifələr qoyan bir insan, gözəl macəraların yanından keçib gedər: Bir sənətçi çox vaxt yaşamaq fürsətini qaçırdığı şeyləri təsvir edər.

Sənət adamının etdiyinin tam əksini edərək özlərini sorğu-sualsız bir şəkildə zövqün ixtiyarına buraxanlara gəlincə, onlarda da həyatlarının müxtəlif olayları üzərində uzun-uzun işləyib onlara bir şəkil vermə gücü yoxdur. Özlərini yaşadıqları anın içərisində itirərlər və beləcə bu an bütün o biri insanlar üçün yox olub gedər; halbuki sənətçi ən kiçik şeyi belə əbədiləşdirməyi bilər. Buna görə də, bu iki tip insanın qayələri verimli bir şəkildə bir-birini tamamlayacaq yerdə, bir-birindən uzaqlaşmaqdadır: Birinin şərabı yoxdur, o birinin isə qədəhi. Açıla bilməyən bir düyündür bu: Hərəkət və zövq adamlarının bütün şairlərdən daha çox söyləyəcək şeyləri, yaşanmış təcrübələri vardır, ancaq danışmağı və ya yazmağı bacarmazlar. Bunun müqabilində, yaradıcılar da uydurmaq, icad etmək zorundadırlar, çünkü bir hekayə mövzusu ola biləcək yaşanmış təcrübələri çox zaman yetərli deyildir. Şairlərin maraq doğuracaq bir həyat hekayəsi olması seyrək olaraq göründüyü kimi, gerçəkdən təsirli bir həyat hekayəsinə sahib olan insanların onu yaza bilməsi də nadirən görünür.

Bax, Kazanovanın demək olar ki tayı-bərabəri olmayan, bənzərinə heç rast gəlinməyən, qeyri-adi başarısı buradan irəli gəlir: İlk dəfə olmaq üzərə, bir zövq və keyf adamı, hər anın sonuna qədər dadını çıxarmasını bilən, üstəlik taleyin ona ağlasığmaz macəralar bağışladığı, şeytani bir yaddaşı olan və xarakter baxımından ən kiçik bir vicdani narahatlıq duymayan bir adam, qeyri-adi olan həyatını yazmağı başara bilmişdir, həm də əxlaqi məsələlərə görə hər hansı bir dəyişiklik etmədən, mətnə qafiyələrlə şirinlik qatmadan, fəlsəfəylə bəzək-düzək vurmadan, obyektiv bir şəkildə, olduğu kimi yaza bilmişdir həyatını: Azartlı, təhlükəli, dəlilik və gicbəsərliklə dolu, əyləncəli, bayağı, abırsız və sayqısız, ancaq hər zaman güc və enerjiylə və gözlənilməz şeylərlə dolu olaraq… Ayrıca, bunu, ədəbiyyat ehtirasıyla ya da doqmatik bir lovğalıq duyğusu ilə, peşmanlıq və ya özünü göstərməyə dönüşən bir növbəti etirafla deyil, nəşəylə, keyflə, qeyd-şərtsiz bir şəkildə etmişdir: eynilə bir meyxanədə, ağzında piposuyla bir masa başında oturan və tərəfsız bir şəkildə onu dinləyənlərə duzlu, hətta bibərli bir macəra ziyafəti verən qocaman bir yaşlı əsgər kimi.

Burada danışan, qüdrətli bir yaradıcı və ya xəyalpərəst deyil, bütün şairlərin ustası olan həyatdır, – bənzərsiz ilham qaynağının mümkün ola biləcək zənginliyi və inanılmaz dərəcədə güclü qanadları olan həyatın özü. Kazanovaya gəlincə, sənət adamından gözlənən ən bəsit şərti yerinə yetirməkdən başqa bir şey etmir: İnanılması mümkün olan şeyləri inanılır hala gətirmək. Bunu gerçəkləşdirə bilmək üçün, fransız dilini pis bilməsinə baxmayaraq, sənəti də, gücü də yetərlidir. (Not etməyi sevmirəm, yazılı bir dartışmaya girməyi isə heç sevmirəm. Amma dürüst olmaq qayğısı ilə, bir məsələni diqqətə çatdırmaq məcburiyyətindəyəm: Kazanovanın nəsrinin sənət dəyərini dəqiq müəyyən etməkdən ötrü etibarlı bir təməldən, yəni “Xatirələr”inin orijinal mətnindən bu gün hələ də məhrumuq. Bizim bildiyimiz, təəssüf ki, orijinal əlyazma nüsxəyə sahib olanların, F.A. Brockhaus Yayınevi sahiblərinin, heç bir təminat göstərmədən, keyfi bir şəkildə, yüz il öncə bir Fransız professoruna gördürdükləri bir tərtibatdır. Artıq heç olmazsa elm adamlarına, Kazanovanın gerçək mətninə bir göz atma iznini verməkdən daha təbii nə ola bilər? Və şübhəsiz, bütün ölkələrin alimləri və müxtəlif akademiyaların üzvləri belə bir iznin verilməsini şiddətlə dəstəkləməkdədirlər. Məsələ burasındadır ki, Brockhausa qarşı tanrıların savaş açmasının belə faydası ola bilməz: sahiblərinin kaprizləri və inadkarlığı üzündən orijinal mətn firmanın seyfində kilidli olaraq gözlərdən uzaq tutulmaqdadır; bunun üçün və yalnızca bu özbaşına davranışa görə, dünya ədəbiyyatının ən maraqlı əsərlərindən birini, ancaq kobud bir şəkildə başqasının danışdığını oxumaq və dəyərləndirmək kimi əcaib bir hadisə ilə qarşılaşırıq. Brockhaus Yayınevi, bu günə qədər, sənətə qarşı düşməncəsinə bir münasibətdən başqa bir şey olmayan bu inadkarlığını açıqlaya biləcək məntiqə uyğun səbəbləri ictimaiyyətə bildirmək zəhmətinə belə qatlanmamışdır. Stefan S.) ancaq podaqra xəstəliyinə görə əsməcəli bir hala gəlmiş olan və burmadan deyinən bu yaşlı adam, Duksda, heç bir iş görmədən maaş aldığı vəzifəsində qaldığı zamanlarda, bir gün gələcək çal saqqallı tarixçilərin və filoloqların, XVIII əsrin ən dəyərli perqamenti halına gələn xatirələrinin üzərinə əyiləcəklərini və bütün mahiyyətini içlərinə sindirə bilmək üçün tər tökəcəklərini ağlına belə gətirə bilməzdi; və bizim sadəlövh Cakomomuz aynada özünü nə qədər bəyənirsə bəyənsin, ölümündən yüz iyirmi il sonra, bir zamanlar ona girilməsi qadağan edilmiş olan o sevimli Parisində bir “Kazanovaçılar Dərnəyi”nin qurulacağını və bu Dərnəyin, yalnız, vaxtıyla onun əlindən çıxan hər kağız parçasını, atdığı hər tarixi təsdiq etmək və bu kağız parçaları üzərində, bir zamanlar ona görə xoş bir şəkildə adı çıxmış olan qadın adlarının kim olduğunu kəşf etmək məqsədi ilə qurulacağını ona söyləsəydilər, bunu, o lənətə gəlmiş düşməni, eşikağası Feltkirchnerin axmaq bir zarafatı olaraq görərdi.

Belə olan halda, bu özünü bəyənmiş adamın, bir gün gəlib də bu dərəcədə məşhur olacağını öncədən hiss etməməsini, dolayısıyla əxlaqi qayğılara qapılmamasını, anlatdığı şeyləri bəzəyib düzəməyə çalışmamasını və psixoloji təhlillərə özünü qaptırmamasını xoşbəxt bir təsadüf olaraq görək; çünki ancaq müəyyən bir məqsədlə hərəkət etməyən bir insan, beləsinə qayğısız bir səmimiyyətə çata bilər və yalnız ibtidai və təbii şeylərdə rastlana bilən bir özəlliyə sahib ola bilər. Bu yaşlı qumarbaz, Duksda, çalışma masasına hər zaman olduğu kimi tənbəl-təmbəl yaxınlaşır – bura onun son oyun masasıdır – və son kozırını oynayaraq xatirələrini taleyin üzünə çırpır: Sonra, başqa bir dünyaya çağrıldığı üçün, bu sıçrayışının nəticəsini görməyə vaxt qalmadan, qalxır yerindən.

Ancaq, necə fövqəladə bir şey! Ölümsüzlük içərisində cingildəyən də yalnız elə bu son sıçrayışı olur: Duksdakı o köhnə kitabxanaçı, artıq kimsənin onu qova bilməyəcəyi bir şəkildə əks mövqedə olduğu Volterin və başqa böyük şairlərin yanında, ölümsüzlük ölkəsinə yerləşir; onun haqqında yazılmış hələ bir yığın kitab olacaq orada, çünki ölümünün üzərindən bütöv bir yüz il keçib getdiyi halda hələ də həyatını anlaya bilmiş deyilik: Bu tükənməz material, yazarlarımıza, durmadan, onun portretini yenidən çəkmək istəyini verməkdədir.

Bəli, bu yaşlı commediante in fortuna, taleyinin bu bənzərsiz aktyoru oyunu qazanmışdır və bu həqiqətə qarşı hər cür etiraz, hər cür təmtəraqlı söz boşunadır. Sayqı duyduğumuz bu dostumuzu, əxlaq qaydalarına əhəmiyyət vermədiyi və bu məsələdə ciddi davranmadığı üçün xor görə bilərlər; tarixçi olaraq onun söylədiyinin tərsini müdafiə edə bilərlər və sənətçi olaraq onu inkar edə bilərlər.